بهره گیری ناکافی از مولفه های فرهنگی

استفاده از کارکردهای قدرت نرم در سیاست خارجی

در جهان دگرگون شده امروزی و در شرایطی که وابستگی متقابل بین ملت ها افزایش یافته، مفهوم قدرت و دیپلماسی هم مانند دیگر مفاهیم عرصه روابط بین اللملل دچار تغییر شده اند. به این ترتیب، مفهوم قدرت در بسیاری از موارد، دیگر صورتی سخت و نظامی ندارد عرصه عمل دیپلماتیک کشورها تنها پشت درهای بسته و در مذاکرات گروهای رسمی دولتی نیست در این شرایط، قرار گرفتن ترکیبی از ابزارهای قدرت نرم و استفاده از کارکردهای دیپلماسی فرهنگی در دستور کار سیاست خارجی کشوری با سابقه تمدنی و فرهنگی ایران، می تواند بستر مناسبی برای دستیابی به اهداف و منافع ملی آن باشد.
1-قدرت نرم در معنای مصطلح آن، عبارت است از «تأثیرگذاری بر دیگران و همراه ساختن آنان با خود با اتکا به قدرت جذب، بدون آنکه در این میان از اعمال زور، تهدید یا اغوا و فریب کاری استفاده شود. » در این معنا گرچه در بسیاری از حوزه ها، شکل کاربست قدرت نرم به نتایج حاصل از تهدید نرم یا حتی جنگ نرم نزدیک می شود، با این حال، اقتدار نرم یک کشور بیش از هر چیز فضایی غیر سیاسی فرهنگی را پوشش می دهد که ضمن فاصله داشتن با عملیات روانی و فریب بیشتر به هنر، فرهنگ، تمدن، سرمایه اجتماعی و استحکام های روانی و درونی یک نظام باز می گردد. در حقیقت آنچه در حال حاضر در فضای بین المللی از مفهوم Soft Power"" برداشت می شود، استفاده از ابزارهای غالبا فرهنگی برای تأثیرگذاری بر ملل دیگر جهان آن هم در جهت کسب محبوبیت و نگاه مثبت به سیاست ها و وجهه کشور نخست است. در این معناست که اگر مردم دنیا ایرانیان را به مهمان نوازی و خون گرمی بشناسند یا پیشرفت های جوانان ایرانی در المپیادهای علمی، همچنین توانمندی خیره کننده آنها در ارسال ماهواره به فضا را باور کرده، از آن به وجود امید و اعتقاد در میان مردم به میهن و نظام ایران اسلامی یاد کنند، می توان گفت ابزاری به کمک سیاست خارجی و دیپلماسی عمومی کشور آمده که نزد افکار عمومی جهانیان تأثیرگذاری ای به مراتب بیش از ده ها موضع گیری و اقدام رسمی در حوزه سیاست خارجی دارد.
2-در جهان کنونی، کشورها تلاش دارند تا از هر طریقی نظر دیگران را به داشته های خود جلب کرده، از این راه به تسهیل کاربست سیاست ها و اهداف خود یاری رسانند. سرمایه گذاری های کلان هند برای تبدیل یوگا به کالایی معرف فرهنگ و تمدن هند، استفاده کوبا از خیل عظیم پزشکان خود و اعزام آنان به کشورهای دیگر جهت انجام فعالیت های عام المنفعه، بهره برداری آمریکا از نمادهایی همچون هالیوود و مک دونالد برای افزایش حوزه های نفوذ فرهنگی خویش، سرمایه گذاری چین در موسسه های مطالعاتی و آموزشی کنفوسیوسی در نقاط مختلف جهان به منظور اشاعه فرهنگ کهن چینی، استفاده آلمان از برندهای معروف صنعتی خود همچون بنز و بی ام و و جذابیت آن در میان نسل های مختلف، تلاش کره جنوبی برای نمایش تاریخی کهن برای خویش و امتزاج آن با نمادهای موفق تکنولوژیک این کشور و بسیاری موارد دیگر از جمله حوزه هایی هستند که در حال حاضر در یک بازار به شدت رقابتی و با استفاده بهینه از ابزار های نوین ارتباطی همچون اینترنت، در چارچوب ساختارهای اقتدار نرم، در حال ارائه و جذب مخاطب هستند. نکته مهم آن است که در این بازار، رقابت آن چنان شدید است که هیچ کشوری از هیچ امکانی در این راستا چشم نمی پوشد. برنامه ریزی برای دو برابر کردن درآمد حاصل از گسترش صنعت گردشگری در سال 2012 در مکزیک یکی از این مثال هاست. دولتمردان مکزیک به خوبی دریافته اند که داستان پایان جهان در سال 2012 که از پدران آنان (مایاها) نقل شده، دارای پتانسیل خوبی برای بهره برداری است و به همین دلیل در تمام طول سال 2012 در مکزیک جشن هایی را بر پا کرده اند تا گرشگران را جذب کرده، آنان را به بازدید از معابد باستانی مایاها، آشنایی با فرهنگ سنتی مکزیکی ها و در حقیقت کمک به توسعه زیر ساخته های این کشور، تشویق کنند.
3-در کاربست ابزارهای قدرت نرم باید توجه داشت هرچه آن ابزار خالص تر، باورپذیرتر، کاربردی تر و دل نشین تر باشد، امکان به هدف نشستن آن نیز بیشتر خواهد بود. بنابراین در صحنه بین الملل، بازیگران هوشمند به شدت مراقبند تا مؤلفه های قدرت نرم خود را با فریب و پنهان کاری ممزوج نکنند همچنین این بازیگران حدلکثر بردباری، خوش خویی، جذابیت و پذیرش را هنگام ارائه کالای قدرت نرمی خود به دیگران فراهم می آورند. آنان می دانند تأثیر مؤلفه های قدرت نرم چون غالبا بر روح و روان انسان هاست، به مراتب پایدارتر و عمیق تر از تأثیرات ناشی از قدرت نمایی های سخت نظامی و اقتصادی است و به همین دلیل در شیوه ارائه خود بسیار صبور، هوشمند و محتاطند. بلایی که بوش بر سر قدرت نرم آمریکا آورد، درسی بود برای بسیاری از رهبران کشورها که بدانند صرفا چند سیاست اشتباه در چند سال می تواند کل اعتبار یک کشور را در ذهن بخش عمده ای از افکار عمومی مخدوش سازد.
4-انقلاب اسلامی ایران بیش از آنکه انقلابی سیاسی یا اقتصادی باشد، تحرکی فرهنگی بود، عطش شدید مردم به استقرار نظامی اسلامی و همچنین الگوپذیری بسیاری از مسلمانان و همچنین آزادی خواهان جهان از نظام نوپای جمهوری اسلامی، غلبه عنصر فرهنگ را در این راستا نمایان می سازد.
در همین راستا تلاش برای تأثیر نهادن بر کشورهایی که در حوزه تمدنی ایران قرار داشتند، به ویژه پس از فروپاشی شوروی سابق و استقلال جمهوری هایی همچون تاجیکستان، ترکمنستان و آذربایجان به موازات تأثیر ایدئولوژیک و مذهبی، ادامه داشت. این امر با برگزاری کنفرانس ها، نشست ها، تبادلات دانشجو، همفکری های علمی، اجرای پروژه های مشترک فرهنگی و تقویت صنعت گردشگری صورت پذیرفت و در برخی موارد تأثیر روشن خویش را نشان داد. با این حال با مرور زمان و تزریق نکردن روح ابتکار در این برنامه ها، بسیاری از این طرح ها نیمه کاره رها شد یا در صورت تداوم از میزان اثرگذاری واقعی آنها به شدت کاسته شد. در حقیقت توجه نکردن به تحریکات رقبا، عدم واکنش مناسب به مصارده های فرهنگی – که بعضا توسط همان کشورهای واقع در حوزه تمدنی ایران صورت می گرفت – اصرار بر روش های قدیمی و آزموده شده، قرار گرفتن در لاک دفاعی هنگام مواجهه با تهاجم های عظیم فرهنگی از سوی غرب و همزمان بی سلیقگی ها و نابردباری های بسیار در این حوزه، اولیت قائل نشدن برای امور فرهنگی و تمرکز بر مسائل سیاست داخلی و خارجی، تغییر مکرر مسوولان ذی ربط و در نتیجه ممکن نبودن پیگیری یک سیاست و راهبرد منسجم در زمان لازم برای به بار نشستن آن راهبرد از جمله دلایلی بود که ایران را به سوی استفاده محدود و ناقص از ابزار فرهنگ برای پیشبرد اقتدار نرم خویش رهنمون ساخت.
5-در حال حاضر سهم هنر و همچنین هنرهای دستی ایران با وجود تنوع, کیفیت و ارزیابی شگفت انگیز خود در بازارهای جهانی بسیار اندک است. فرش, صنایع دستی, مفاخر ادبی, اسطوره های ایرانی, خط فارسی و موسیقی سنتی ایران, گرچه هنوز از جایگاه والایی در عرصه جهانی برخوردارند اما رتبه این جایگاه همانند سابق نیست و این، بخشی به خاطر سیاست گذاری های غلط دولتی و بخشی نیز به واسطه تحرک بیشتر رقبا و فهم بهتر آنان از اهمیت اثرگذاری های اقتدار نرم یک کشور است. شاید به دلیل همین ضعف و تا حدودی رخوت داخلی است که مصادره فرهنگی مولانا، رودکی و ابن سینا توسط کشورهای همسایه استفاده از نقش های بدیع ایرانی در فرش های چینی و پاکستانی، بسته بندی زعفران ایرانی در اسپانیا، برداشت های ادبی از تمثیل ها و اسطوره های ایرانی به زبان و شیوه دیگران و بسیاری موارد دیگر، تکانی نیز به ما نمی دهد و ما را حساس نمی کند که درک کنیم دیگران در حال سرقت مؤلفه های عمیق و عظیم اقتدار نرم ما هستند و ما ساکت بر جای نشسته ایم و تصور می کنیم هرگاه که بخواهیم، خواهیم توانست با همان اقتدار، دیگران را جذب خود و خواسته های خویش کنیم. این کم کاری در حوزه تبلیغ و فعالیت های مذهبی نیز محسوس است. در حال حاضر با وجود مخارج عظیم تربیت و اعزام مبلغ و همچنین چاپ و انتشار کتب اسلامی، معدود سازمان یا نهاد ایرانی و اسلامی در سطح جهان وجود دارد که متناسب با ظرفیت های نشأت گرفته از تلفیق ایرانیت و اسلامیت توانسته باشد نقش به سزایی را در جذب قلوب و همراهی افکار عمومی جهانیان با نظام جمهوری اسلامی ایفا کند.
6-ترکیه خصوصا پس از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه تلاش وافری برای بهبود وجهه خود در جهان، خصوصا کشورهای خاورمیانه، شمال آفریقا و در حد توان کشورهای اروپایی به خرج داده است. یک نمونه کوچک این سیاست، سرمایه گذاری بالای ترک ها روی سریال های تلویزیونی ویژه مخاطبان خارجی است. سریال نور در سال 2010 یکی از پرطرفدارترین سریال های مخاطبان عرب شد، به گونه ای که طبق آمار نزدیک به 85 میلیون بازدیدکننده در 20 کشور حوزه خاورمیانه عربی و آفریقایی داشت. سریال دیگری از ترکیه با عنوان نقره، نزدیک به 74 درصد زنان عربستانی را پای تلویزیون می نشاند. نکته جالب آنجاست که ترک ها معتقدند اعراب مایل به زندگی غربی هستند اما در چارچوبه های life style و شیوه زندگی ترکیه ای و همین امر سبب اقبال اعراب به تولیدات رسانه ای ترکیه است. در نهایت صرف همین سرمایه گذاری برای سریال های تلویزیونی در چند سال اخیر باعث رشد چشمگری گردشگری ( 12 درصد رشد در سال 2011 ) و تقاضا برای یادگیری زبان ترکی ( از یک درصد به 10 درصد ) در 2011 برای ترکیه شده است. حتی یونان هم در میان کشورهایی است که فیلم و سریال های ترکیه را با زیرنویس یونانی نمایش می دهد و بر اساس آمار اعلام شده از هر دو شهروند یونانی یک نفر بیننده این گونه برنامه های ترکیه است. این در حالی است که حداقل در چند دهه گذشته، یونان و ترکیه به دلیل موضوع قبرس، معمولا در موضعی خصمانه یا در بهترین حالت، رقابت شدید با هم به سر می برند.
7-یکی از راهبرد های هوشمندانه در استفاده از منابع قدرت نرم، انطباق دهی آن با پیشرفت های فناوری، به ویژه مواردی که اقبال عمومی به آنها وجود دارد، است. به عنوان مثال در چند سال گذشته موج روی آوری به استفاده از تلفن های همراه هوشمند و جایگزینی تبلت ها به جای رایانه های شخصی، فضایی را فراهم آورده که امکان به کارگیری مؤلفه های قدرت نرم برای کشورهای مترصد را فراهم می کند. حضور اعراب در نگارش و تنظیم برنامه های مربوط به متون اسلامی (همچون نرم افزارهای قرآنی) در قالب اپلیکیشن آیفون و آیپد همچنین برنامه های متنوع آموزش زبان عربی و آشنایی با کشورها و سنن عربی از جمله مثال های قابل ذکر در این زمینه است که حضور بسیار کم رنگ ایران، نگاه تشیع و همچنین زبان پارسی در این میان را پر رنگ تر می سازد.
8-مثال ها در این رابطه بسیارند؛ چینی ها، هندی ها، کره ای، ژاپنی ها، آمریکایی ها و ده ها و صدها کشور دیگر، هر یک به نوعی و به شیوه ای تلاش دارند تا نظرها را به سوی خود جلب کنند و نشان دهند که برای جسم، روح و روان انسان ها برنامه دارند و می دانند که چه باید بکنند. به ویژه انسان سرگشته عصر حاضر که به هر چیزی چنگ می زند تا آرامشی برای خود فراهم آورد. در این میان ما ایرانیان هستیم و دریایی از ظرفیت دست نخورده و گاهی نیز متأسفانه تخریب شده. در حقیقت، ظرفیت و توان تأثیرگذاری تمدن عمیق، انسانی و جذاب ایران اسلامی بر قدرت نرم کنونی نظام جمهوری اسلامی چیزی فراتر از حد تصور است. در دنیای کنونی به دلیل رشد سریع ابزارهای ارتباطی و پیشرفت لحظه به لحظه فناوری های مختلف، هر چند فواصل انسان ها با یکدیگر کمتر شده و بیان می شود که جهانی شدن فرهنگ ها در حال رخ دادن است و انسان ها در نهایت دارای یک فرهنگ خواهند بود اما به نظر می رسد به موازات همین روند، تحرک دیگری نیز در حال بالندگی است و آن شناخت بهتر و عمیق تر و زیبایی های فرهنگ ها و تمدن های مختلف و ارائه بی واسطه آن در انظار افکار عمومی جهانیان است. اکنون راه شناخت تمدن های کهن و خصوصا مقایسه حکمت های متعالی نهفته در روح آنها با فلسفه و تمدن کنونی رایج در غرب، فراهم آمده و حتی مشاهده می شود که خود غرب نیز فرهنگ های معناگرای شرق رسوخ نامحدودی را شروع کرده اند. در این فضا تمدن شکوهمند، با اقتدار، معناگرا، توحیدی و خوش نام ایرانی امکان و توان بسیاری برای مطرح شدن دارد و یقینا مدیریت هوشمندانه و جسورانه این امر نهایتا قدرت نرم و بی بدیلی را برای ایران اسلامی فراهم خواهد کرد. انشاء الله.

پی‌نوشت‌ها:

* مدیر گروه حقوق بشر مرکز تحقیقات استراتژیک

منبع:همشهری دیپلماتیک شماره 59