نقش آب در پیشبرد جهاد اقتصادی از منظر قرآن و روایات (2)

نویسنده: سید حسین حر *

* توجه به آب در سیره و سنت نبوی

شایان ذکر است، در سیره و سنت نبوی به این مهم توجه ویژه شده، به نحوی که به مسأله ی رعایت بهداشت در استفاده از آب و سالم نگه داشتن آن، ایجاد نهرها برای استفاده عموم، و بهره گیری از این نعمت الهی در زراعت و کشاورزی، توصیه ها و دستوراتی از رسول خدا (ص) به ما رسیده که بیانگر توجه اسلام به محیط زیست و ارزش این مایه ی حیاتی یعنی «آب و منابع آن» است. در ذیل به برخی از سخنان ارزنده ی پیامبر (ص) در این باره اشاره می کنیم. رسول خدا (ص) فرمود: «از جمله اعمال و نیک های مؤمن که بعد از مرگ بدو می رسد.... نهری است که به کمک او جریان یافته باشد ....» (1)
و نیز می فرماید: «پاداش هفت چیز پس از مرگ بنده و در گورش، هم چنان جاری است: دانشی که به دیگری بیاموزد و نهری که جاری سازد و چاهی که حفر کند و نخلی که بکارد و مسجدی که بنا کند و قرآنی که به ارث بگذارد و فرزندی که بر جای نهد و برایش آمرزش بخواهد.» (2)
و باز فرمود: «خداوند از بنده خشنود می شود به این که غذا بخورد و خدا را سپاس گزارد، یا آب بیاشامد و خدا را سپاس گزارد.» (3) و نیز فرمود: «سه چیز چشم را جلا می بخشد: نگاه کردن به سبزه و نگریستن به آب جاری و چشم انداختن به روی نیکو» (4) برخی از اوقات رسول خدا (ص) نامه هایی به مناطق گوناگون جزیره العرب می فرستاد و در آن ها دستور می داد به آب هایی که متعلق به سایر قبیله ها است، نزدیک نشوند و بدون اجازه به تصرف خود درنیاورند که این مسأله از یک سو توجه و احترام به حقوق مردم و از سوی دیگر توجه به محیط زیست و افزون بر آن احترام به مسأله ی مالکیت را در بر می گیرد. از جمله ی این نامه ها که نمایندگان حضرت به مناطق مختلف می بردند نامه ای است که پیامبر (ص) برای قبیله «بنی اسد» فرستادند و یادآوری آن برای تفهیم بهتر مطالب ضروری است. «از محمد نبی (ص) به بنی اسد، سلام بر شما باد، من خدایی را که جز او خدایی نیست می ستایم، و بعد شما به سرزمین و آب های قبیله «طی» نزدیک نشوید که تصرف آب های ایشان برای شما روا نیست و نباید کسی به سرزمین آنان وارد شود و کسی که از این فرمان سرپیچی کند، از ذمه و عهد محمد (ص) بیرون است...» (5) هم چنین پیامبر (ص) دستور داد برای نعیم بن اوس برادر تمیم داری عهدنامه نوشته شود. که «حِبری عینون» (6) که از دهکده های شام است متعلق به اوست. تمام زمین های آن اعم از کوه و دشت و آب های آن و محصول کشاورزی و قنات ها و دام های آن از نعیم و پس از او از بازماندگان اوست و نباید هیچ کس به او حمله کند و به زور وارد آن سرزمین شود و هر کس به ایشان ستم کند و به ناروا چیزی از ایشان بگیرد لعنت خدا و فرشتگان و مردم همگان بر اوست، این عهدنامه را علی (ع) نوشت. (7)
از جمله این نامه ها، عهدنامه ای بود که پیامبر (ص) برای ربیعه بن ذومرحب حَضر
می نوشت که اموال و نخلستان ها (یا کندوهای عسل) و بردگان و چاه های آب و درختان و آب های جاری و حق آبیاری و گیاهان و چوب حضرموت و تمام ثروت خاندان ذومرحب در اختیار خودشان باشد و اگر زمینی در رهن باشد، درختان و میوه هم از جمله رهن است و تمام محصول ایشان متعلق به خودشان، خواهد بود و خدا و رسول او از گرفتن منافع ایشان بی نیازند....» (8)

* توجه و اهمیت آب در سیره ی امامان علیهم السلام

امام علی (ع) در خصوص پیدایش جهان از آب چنین می فرماید: «.... خدا پیش از آن که موجودات را بیافریند، از تمام جزئیات و جوانب آن ها آگاهی داشت و حدود و پایان آن ها را می دانست و از اسرار درون و بیرون پدیده ها آشنا بود. سپس خدای سبحان طبقات فضا را شکافت و اطراف آن را باز کرد و هوای به آسمان و زمین راه یافته را آفرید. و در آن آبی روان ساخت، آبی که امواج متلاطم آن شکننده بود که یکی بر دیگری می نشست، آب را بر بادی طوفانی و شکننده نهاد و باد را به بازگرداندن آن فرمان داد و به نگهداری آب مسلط ساخت و حد و مرز آن را به خوبی تعیین فرمود.

فضا در زیر تند باد و آب بر بالای آن در حرکت بود. سپس خدای سبحان طوفانی برانگیخت که آب را متلاطم ساخت و امواج آب را پی درپی در هم کوبید. طوفان به شدت وزید و از نقطه ای دور دوباره آغاز شد. سپس به طوفان امر کرد تا امواج دریاها را به هر سو روان کند و بر هم کوبد و با همان شدت که در فضا وزیدن داشت، بر امواج آب ها حمله ور گردد از اول آن بر می داشت و به آخرش می ریخت، و آب های ساکن را به امواج سرکش برگرداند تا آنجا که آب ها روی هم قرار گرفتند و چون قله های بلند کوه ها بالا آمدند. امواج تند کف های برآمده از آب ها را در هوای باز و فضای گسترده بالا برد، که از آن هفت آسمان را پدید آورد.» (9)

امام علی (ع) به هنگام دعا در طلب باران فرمود: « خدایا! ما را با ابرهای رام سیراب کن، نه ابرهای سرکش!» (10) باز حضرت فرمود: «از پروردگار خود آمرزش بخواهید، که آمرزنده است، برکات خود را از آسمان بر شما فرو می بارد، و با بخشش اموال فراوان و فرزندان شما را یاری می دهد، و باغستان ها و نهرهای پر آب در اختیار شما می گذارد.» (11) و نیز فرمود: «... خداوندا ! باران رحمت خود را بر ما ببار، و برکت خویش را بر ما بگستران، و روزی و رحمتت را به ما برسان، و ما را از بارانی سیراب فرما که سودمند و سیراب کننده و رویاننده ی گیاهان باشد، و آنچه خشک شده دوباره برویاند، و آنچه مرده است زنده گرداند. بارانی که بسیار پر منفعت، رویاننده ی گیاهان فراوان، که تپه ها و کوه ها را سیراب، و در دره ها و رودخانه ها، چونان سیل جاری شود، درختان را پر برگ نماید و نرخ گرانی را پایین آورد. «همانا تو بر هر چیز که خواهی توانایی.» (12)
در منابع حدیثی ذکر شده که هر گاه نگاه امیرمومنان علی (ع) به آب می افتاد
می فرمود: «حمد و سپاس خدای را که آب را پاک (و پاک کننده) قرار داد و آن را نجس و کثیف قرار نداد» (13)
هم چنان که در زمین و جو پیرامون آن موجودات زنده ی مرئی و نامرئی فراوانی زندگی می کنند، در آب ها و اعماق دریاها نیز موجودات زنده و فرشتگان الهی حضور دارند که انسان نسبت به آن ها مسئولیت دارد. در این مورد امام حسن (ع) از پیامبر
(ص) نقل می فرماید که: «من از رسول خدا (ص) شنیدم که می فرمود: همانا آب را نگهبانانی و ساکنانی از فرشتگان چونان نگهبانان خانه هاست، از آن ها حیا کنید و نسبت به آن ها پروا داشته باشید، و آنگاه که وارد آب می شوید به آنان احترام بگذارید، و بدون پوشش وارد آب نشوید.» (14)
ابوسعید عقیصا نقل می کند، در آب فرات، حسن و حسین علیهما السلام را دیدم که با پوشش (لنگ) شنا می کنند، علت آن را پرسیدم. امام حسن (ع) فرمود: «همانا آب را موجودات و ساکنانی، چونان موجودات و ساکنان زمین است.» (15)

* دعای باران

یکی از سنت های اسلام در زمان خشک سالی و کمبود آب، دعا و نماز باران است، یعنی همان «نماز استسقاء» که در زمان پیامبر (ص) و امام علی (ع) و در طول تاریخ اسلام بارها اتفاق افتاده و مؤثر واقع گردیده است. برخی افراد به محضر امام علی (ع) آمدند و از کمی باران شکوه و گلایه نموده و تقاضای دعا برای باران نمودند. امام علی (ع) حسن و حسین را صدا زده و امام حسن (ع) را مخاطب قرار داده و فرمود: «ای حسن! برای نزول باران دعا کن.» امام حسن (ع) فرمود:«خداوندا! برای ما ابرها را به هیجان درآور، با گشودن درها، با آبی فراوان و زلال، با ریزش فراوان و لبالب. ای بخشنده! سیرابمان کن با ابرهای انباشته، و پر پیمانه و شادی بخش... سیراب کن دشت و کوهمان را. به شهرنشین و بیابان نشینمان را چندان که به وسیله ی آن هزینه هایمان را پایین آوری، و ارزانی در رزق پیدا شود، به کیل و اندازه هایمان برکت عطا کنی، روزی مان را فراوانی و قحطی را ناپدید گردان. آمین ای پروردگار جهانیان» (16) افزون بر این، هنگامی که حضرت امام رضا (ع) به ولایتعهدی مأمون منصوب شدند منطقه ی خراسان دچار کم آبی شد و مزارع و باغات در معرض خطر قرار گرفت. مأمون از امام (ع) خواست که دعا کند و از خداوند بخواهد تا باران رحمت خود را نازل نماید. امام رضا (ع) به خواسته ی مأمون پاسخ مثبت داد و پذیرفت که در پیشگاه الهی دعا کند. سرانجام در موعد مقرر به بیابان رفت و مردم زیادی نیز گرد آمده بودند. حضرت بر فراز منبر قرار گرفت و پس از حمد و ثنای پروردگار عرض کرد:

«بار الها! تو قدر و منزلت اهل بیت (علیهم السلام) را بالا بردی و به آنان بزرگی و عظمت بخشیدی. مردم به امید فضل و رحمت تو به ما متوسل شده اند، از تو درخواست دارم حاجت آن ها را برآوری و باران رحمتت را نازل نمایی، بارانی که ویرانی و زیان به بار نیاورد، بارانی که شروع آن موقعی باشد که مردم از صحرا برگشته و به منازل و قرارگاه های خود رسیده باشند.»

سرانجام دعای حضرت مستجاب شد و همان طور که از پیشگاه الهی درخواست نموده بود عملی گردید. (17) نزول باران رحمت بر اثر دعای حضرت موجب قدرشناسی مردم گردید و همه یک زبان گفتند: بزرگواری و کرامات حضرت باری تعالی بر فرزند پیامبر اسلام (ص) گوارا باد.

* خبر علمی از موجودات آبزی

دانشمندان جهان پس از کشف میکروب توسط پاستور، به جهان نادیدنی ها راه یافتند و با این راز علمی آشنا شدند که موجودات زنده فراوانی در آب زندگی می کنند مانند میکروب هواخوار و ... در صورتی که در 14 قرن قبل امام حسین (ع) پرده از این راز علمی برداشت و فرمود: «همانا موجودات زنده ای در آب قرار دارند.» امام باقر (ع) نقل فرمود که روزی امام حسن و امام حسین (ع) برای شنا کردن در آب فرات رفتند و در حالی که با پارچه بلندی خود را پوشانده بودند، این سخن را فرمود. (18) در گنجینه ی سخنان ارزشمند امام سجاد (ع) مطالب فراوانی در خصوص اهمیت آب، و دعا در طلب باران، و فواید باران آمده است که در ذیل به نمونه ای از آن اشاره می شود:
«بارالها! ما را از بارانی سیراب کن، که آن را از کوهها روان سازی، و از آن چاه ها را پر گردانی، و نهرها جاری کنی، درختان را برویانی، قیمت ها را در همه ی شهرها ارزان نمایی، و حیوانات و آفریدگان را به نشاط آوری، روزی های پاکیزه را برای ما کامل گردانی، و کشت و زرع ما را برویانی، و پستان های (چهار پایان) را پر شیرسازی، و به سبب آن نیرویی بر نیرویمان بیفزایی.» (19) مردی از امام صادق (ع) از طعم آب پرسش نمود. امام (ع) فرمود: برای فهمیدن بپرس، «طعم آب، طعم زندگی است» آری جایی که آب نیست زندگی نیست. مرگ است، پس طعم زندگی را کسی می فهمد که طعم آب را درک کند. آیا برای آب تعریفی از این کلام بهتر که امام (ع) فرمود: «طعم آب، طعم زندگی است» سراغ دارید؟ (20)

پی‌نوشت‌ها:

* مدرس دانشگاه آزاد اسلامی واحد خمینی شهر
1- نهج الفصاحه حدیث شماره 906، ص 2
2- نهج الفصاحه، حدیث شماره 1730، ص 140
3- همان منبع، حدیث شماره 791، ص 2
4- نهج الفصاحه، حدیث شماره 1291، ص 689
5- ابن سعد، طبقات، ج1، ص 269
6- عینون کلمه عبری است و گفته اند از دهکده های اطراف بیت المقدس است رک، یاقوت حموی، معجم البلدان، الجزء الرابع، ص 180
7- ابن سعد، طبقات، ج1، ص 266
8- همان منبع، ص 265
9- نهج البلاغه، ترجمه ی دشتی، خطبه 1، ص 29
10- همان منبع، ص 539. سید رضی در این مورد گفته است که این سخن دارای فصاحتی شگفت است. آن حضرت ابرهای همراه با برق ها و تندرها و بادها و آذرخش ها را به شتران سرکش تشبیه فرموده است که بار خود را از پشت می اندازند و نسبت به سواران خود سرکشی می کنند، و ابرهای خالی از رعد و برق ترسناک را به شتران رامی که به آسانی دوشیده می شوند و به راحتی بر پشت آنان می نشینند، تشبیه فرموده است. ر ک ابن ابی الحدید، جلوه تاریخ در شرخ نهج البلاغه، ج8، صص 286، 287.
11- نهج البلاغه، خطبه 144، ص 195.
12- همان منبع، ص 195.
13- الحر العاملی، وسائل الشیعه، ج1، ص 101
14- دشتی، نهج الحیاه (فرهنگ سخنان امام حسن (ع)، ج 5، ص 39.
15- همان منبع، صص 39، 40
16- همان منبع، صص 87، 88
17- حر، امام رضا (ع) و ایران، ص 161، 162
18- دشتی (نهج الحیاه)- ج6- فرهنگ سخنان امام حسین (ع)- ص 12
19- امام سجاد (ع)، صحیفه کامله سجادیه، دعای نوزدهم، ص 165
20- محمودی، آب و بهداشت در اسلام، ص 40