اندیشه ها و تأملات شیخ شلتوت

ناامیدی، آفت امتها

یکی از مهمترین حربه های استعمارگران، در جوامع اسلامی ایجاد فضای ناامیدی نسبت به آینده است. اگر آنها بتوانند با این حربه موفق شوند، ضربه ای جبران ناپذیر بر پیکره جوامع اسلامی وارد خواهد آمد زیرا امید به آینده، انسان را به جلو سوق می دهد. انسان ناامید دست به هیچ کاری نمی زند و برایش زنده بودن یا نبودن فرقی نمی کند. متفکر بزرگ مصر ضمن هشدار به مسلمانان، در این باره می نویسد:
بدترین نوع گفتار زشت که لطمه بزرگی بر پیکر اجتماع وارد می آورد، جملات یأس آوری است که بسیاری از پدران در برابر فرزندان خود یا معلمان و مربیان نزد شاگردان، و مردان سیاسی و زمامداران در حضور عامه مردم می زنند و ضعف ملت خویش را به زبان می آورند. گویا از این راه می خواهند اظهار کنند که دیگر ملت قابل دوام نیست و اصلاحش امکان ناپذیر شده. این یک نوع از گفتارهای زشت است که عموماً نتایج بسیار بد و خطرناکی برای مردم به بار آورده و پراکندگی و بدبختی و خواری و دشمنی و کینه توزی افراد جامعه نسبت به یکدیگر،‌ ناشی از اثرات آن است. به علاوه،‌ یک نوع جرئت در مردم پدید می آورد که به آسانی دست به جرائم می زنند.
دیگر از آثار این کردار نکوهیده، عاری شدن از حس وطن خواهی و چنگ زدن به نظام فاسد دیگران است. بنابراین لازم است پدران، مربیان، زمامداران و تمام اندیشمندان اجتماع که براستی خواهان سعادت برای کشورهای خود هستند خویشتن را از منفی بافی و بدگویی برحذر دارند. نگذارند این رخنه گاه یأس و نومیدی گوشها و دلهای افراد ملت را با زهرابه بدبینی آلوده سازد، تا روابط آنان همچنان محفوظ، اخلاقشان مصون، و مقدساتشان محترم باقی بماند.(1)

راه رهایی

از منظر شلتوت، راه رهایی مسلمانان از مشکلات موجود، بازگشت به تعالیم اسلامی و عمل به آنهاست وی در این باره می نویسد:« به زودی مسلمانان در نواحی پراکنده عالم متحیر و پریشان می مانند. آن گاه به تکاپوی درک رابطه دین با زندگی اجتماعی خود می افتند تا سرانجام تعالیم آن را کمکی در زندگی خود قرار دهند و به وسیله آن، راه سعادت پویند».(2)

آینده دین اسلام

خبرنگار روزنامه اطلاعات از شیخ محمود شلتوت پرسید: با پیشرفت شگفت انگیز علم در جهان، وضع آینده دین اسلام چگونه خواهد بود؟ شیخ محمود شلتوت با تأملی در خور توجه، در جواب گفت:« هرچه علم پیش رود و درخشندگی آن بیشتر شود، اسلام پیوسته پایدارتر و قویتر خواهد شد. اسلام همان دینی است که مردم را به فکر کردن و سیر و تأمل در زمین و کیهان و به شناخت خواص و ویژگی های مخلوقات و استفاده از آنچه خداوند در تسخیر بشر درآورده، برانگیخته است؛ زیرا خداوند متعال می دانست که این تکاپو و پژوهش در اعماق زمین و قعر دریا و اوج کیهان، یگانه وسیله شناختن خدا و ایمان به عظمت و قدرت اوست.(3)

شلتوت و فقه

شلتوت که به عنوان فقیهی مبرّز شناخته می شود، درباره شرایط فقیه می نویسد:«کسی که به فقه اشتغال دارد، سزاوار نیست که تنها به یک مذهب بسنده کند؛ بلکه باید در هر مسئله ای به آنچه نزدیکتر به دلالت کتاب و سنت استوار است، معتقد باشد. و این با مطالعه آراء پیشینیان و پسینیان و اجتناب از تعصب آسان است؛ حتی برای کسانی که به علوم مقدماتی اجتهاد آشنا باشد.»(4)

اجتهاد از منظر شلتوت

شلتوت از معدود علمای اهل سنت است که معتقد به فتح باب اجتهاد بود. او در این زمینه می گوید:« می خواهیم پیشوایان بارزی در لغت و فروع آن و پیشوایانی در فقه و اصول فقه، تربیت کنیم که اساس آن نظر عمیق و اجتهاد عملی باشد تا دارای شخصیت فقهی و شخصیت لغوی عربی گردند؛ نه فارغ التحصیلانی که ملزم به بازمانده های آراء‌ و مذاهب گذشته باشند. واجب است که اجتهاد کنیم و ایمان داشته باشیم که نیاز امروز در فقه و عقاید دین غیر از نیاز دیروز است.»(5)

عوامل بدعت

یکی از خطراتی که دین اسلام را تهدید می کند، بدعت در دین است. علامه شلتوت یکی از عوامل بدعت گذاری در دین را سکوت مسلمانان می داند و در این باره می گوید:« یکی از عواملی که بدعت گذاری در دین را رواج می دهد، سکوت نمودن و عدم انکار آن است که بیشتر از باب مسامحه یا تجاهل در برابر رفتار عوام اختیار می شود. غافل از آن که این روش ناپسند، حقایق برجسته اصیل دین را به نابودی کشیده و عقل ها را به گمراهی می کشاند.»(6)

برتری فقه شیعه

شلتوت هنگامی که به مطالعه کتب فقهی شیعه پرداخت متوجه شد که برخی از احکام فقه شیعه از لحاظ ادلّه بر فقه اهل سنت برتری دارد. وی ضمن قبول این مطلب، در این باره می گوید:
من و جمعی از برادران که در دارالتقریب و دانشگاه الازهر در زمینه قانون احوال شخصیّه و حقوق خانواده مشغول تحقیق بودیم، برایمان معلوم شد که بعضی آرای شیعه بر بعضی آرای عالمان اهل سنت ترجیح دارد. بدین جهت بوده است که ما در برخی از قوانین به خصوص قوانینی که مربوط به خانواده بوده است از قبیل ازدواج، طلاق، ارث و مانند اینها، مطابق فتوای آنها فتوا می دهیم... ما هدفی از بررسی فقه اجتهادی مذاهب اسلامی نداریم جز اینکه احکام واقعی اسلام و آن را که به واقع نزدیکتر است، کسب کنیم. مسلماً فقه جعفری برای تحقق این هدف در طلیعه قرار دارد.(7)
از منظر شیخ محمود، فقه شیعه در برخی موضوعات، برتری خاصی بر فقه اهل سنت دارد. وی در این باره می نویسد:« هر پژوهشگر حقیقت خواه و منصف در بسیاری از اوقات قوت دلیل مذهب شیعه را می یابد که با اهداف شریعت در سازماندهی خانواده و اجتماع همخوان می باشد».(8)

انتقاد از وهابیت

یکی از عقاید وهابیّت که مورد انتقاد برخی علمای اهل سنت نیز قرار گرفته است، مشرک دانستن کسی است که ضریح مقدس پیامبراکرم و ائمه معصومین را می بوسد و دور آن طواف می کند. شیخ محمود شلتوت در مقابل این عقیده موضعگیری کرده و در این باره گفته است:« خیر و صلاح ما و آنان ایجاب می کند به جای این که مردم را مشرک بخوانیم و به ضریح اولیاء که بعضی مربوط به شخصیتهای عظیم الشأن اسلام هستند،‌ بت اطلاق کنیم، کوشش خود را به کار بندیم تا افراد عوام و جاهل را تعلیم دهیم، و از تکفیر مردم و اسائه ادب به ارواح طاهره بپرهیزیم.»(9)

تجلیل از ملت ایران

شیخ محمود شلتوت به کشور ایران و مردم آن علاقه وافری داشت؛ به طوری که در نامه ها و مصاحبه هایی که از او می شد، علاقه خود را به کشور ایران بیان می کرد.
خبرنگار روزنامه اطلاعات در ابتدای مصاحبه ای طولانی که با شیخ محمود داشت به او گفت:«بسیاری از علماء و فضلای ایران که با افکار شما به وسیله مجله « رسالة الاسلام» آشنایی کامل دارند،‌ موفقیت شما را می ستایند.»
شیخ محمود شلتوت در جواب فرمود:
من نیز به علماء بزرگ ایران که برادران دینی من هستند و سایر افراد ملت ایران درود می فرستم. لازم است بگویم که ملت ایران در تاریخ درخشان اسلام و در خدمت علمی و فرهنگی، قدمی استوار و سابقه ای درخشان دارند. چه بسیاری از مؤلفین اسلامی در فقه و عقاید و حتی در علوم ادبی زبان عرب، ایرانی بوده اند. ابوحنیفه از بزرگترین پیشوایان مذاهب اهل سنت، ایرانی بود. همچنین عبدالقاهر جرجانی که مؤسس علم بلاغت است و سیبویه، پیشوای نحوه، و فخرالدین رازی و زمخشری که از بزرگان علوم تفسیر و ادب به شمار می آیند، ایرانی بوده اند و اکنون عالم تسنن به آنها افتخار می کنند.(10)

پی نوشت ها :

1.اخلاق،‌ص 27.
2. در کشتزار اجتماع،‌ ص 13.
3. همبستگی مذاهب اسلامی، ص 358.
4.ماهنامه اخبار تقریب، ش 43 و 44، ص 45.
5. شیخ محمود شلتوت، طلایه دار تقریب، ص 10.
6. اسلام و یادبودها، ص 61.
7. کیهان، 16/ 5/ 1372، ص 6.
8. روزنامه جمهوری اسلامی، 19/ 10/ 1379، ویژه نامه، ص 9.
9. شیخ محمود شلتوت،‌ طلایه دار تقریب، ص 29.
10. همبستگی مذاهب اسلامی، ص 355.

منبع: شیخ محمود شلتوت.