کاربردهاى اخلاق زیستى

مقدمه

فلسفه اخلاق (moral philosophy)، نوعى مطالعه فلسفى در باب اخلاق است. فلسفه اخلاقى در پى یافتن پاسخ براى پرسش هاى بنیادین در حیطه مباحث اخلاقى است، از این رو با علم اخلاق متفاوت است. فلسفه اخلاق در یک تقسیم بندى شامل سه بخش، اخلاق کاربردى، اخلاق هنجارى و فرااخلاق است؛ اخلاق کاربردى (Applied Ethics)، به کاربرد فلسفى اخلاق در زندگى واقعى توجه نشان مى دهد. موضوعات اخلاقى خاصى همچون سقط جنین، حقوق حیوانات و قتل ترحمى، از جمله مباحث مطرح در اخلاق کاربردى است. اخلاق زیستى و اخلاق پزشکى از عمده ترین بخش هاى اخلاق کاربردى است و به مسائل متنوعى مى پردازد که در مورد مراقبت هاى بهداشتى و بالینى مطرح مى شود. این مختصر در پى تبین چیستى اخلاق زیستى است

گفتار اول

الف. مفهوم شناسى اخلاق زیستى

اخلاق زیستى ( bioethics ) بخشى از اخلاق کاربردى(1) است و معمولا با اخلاق پزشکى(2) هم معناست .اخلاق زیستى شاخه اى از اخلاق، فلسفه و تفسیرهاى اجتماعى است که به علوم زیستى و اثرات بالقوه آن بر جامعه مى پردازد. از این رو لذا اخلاق زیستى تنها به اخلاق کلاسیک محدود نمى شود بلکه خط مشى سیاسى و اجتماعى نیز در بر مى گیرد.(3)
به عبارتى اخلاق زیستى مى تواند، به همه چالش هاى هنجارى پدید آمده ؛ از رهگذر پیشرفت علوم زیستى شناختى اشاره داشته باشد؛ اما اینجا بر دو روش، تأکید بسیار دارد: نخست تمرکز بر مسائلى که مستقیما با بهداشت و پزشکى ارتباط دارند، دوم تمرکز بر چالش هاى اخلاقى که به سبب دلیل پیشرفت هاى زیست پزشکى شگفت انگیزى چون امور ژنتیک به وجود آمده است.(4) در تعریف دیگر، اخلاق زیستى مى توان "به پژوهش و عملکردى با ماهیت بین رشته اى که هدف آن تنقیح و حل مسایل اخلاقى ناشى از معرفى و اجراى مطالعات پزشکى زیستى و زیست شناختى است " تعریف کرد.(5)

ب. تاریخچه اخلاق زیستى

جنگ دوم جهانى، نقطه عطفى در اصول اخلاقى سنتى حاکم بر حرفه پزشکى بود. پیشرفت سریع فناورى و اکتشافات انجام شده، به ویژه در زمینه مهندسى ژنتیک، پرسش هاى عمیق و جدیدى را درباره دانش بیولوژیکى و ارزش هاى انسانى مطرح ساخت. تعریف مرگ و زندگى و شروع حیات، محدوده ارزش ادامه حیات، دخالت انسان در امر تکامل، ابعاد اخلاقى آزمایشات ژنتیکى بر انسان و پیوند اعضا از جمله سؤالاتى بودند که همراه با وحشت و نگرانى هاى شدید از احتمال تولید سلاح هاى بیولوژیکى و تغییر در اشکال مختلف حیات و گونه ها، به پیدایش جنبش و نظام جدیدى به نام "اخلاق زیستى" منجر شد.(6)
شاید بتوان نخستین اثر اخلاق زیستى را کتاب " اخلاقیات و پزشکى"، نوشته جوزف فلچر دانست که در سال 1954 منتشر شد . فلچریک اسقف آمریکایى بود که رویکرد بحث بر انگیز اخلاق موقعیتى او به مسائل، بیشتر با اخلاق نتیجه گرا اشتراک داشت تا اخلاقیات مذهبى. به این ترتیب از دهه 1960 اخلاق پزشکى از حوزه رابطه محدود پزشک و بیمار، به حوزه فراگیر همه جنبه هاى اخلاقى سلامت و بیمارى در جامعه گسترش یافت؛ به عبارت دیگر، اخلاق پزشکى سنتى به رویکردى فلسفى و چند رشته اى به موضوعات اخلاقى، در کار بست بالینى و پذیرش رویکرد مفهوم جدید آن در گستره اخلاق زیستى نمود یافت. آنچه زمینه ساز رویکرد جدید در حوزه اخلاق پزشکى و توجه به اخلاق زیستى در متن جوامع شد، احساس تعهد به تلاش براى رفع عوامل محیطى و اجتماعى بود که به گونه اى در سلامتى افراد مؤثرند؛ چه این عوامل به زندگى مربوط باشد، مانند رژیم غذایى ناسالم، سیگار کشیدن، ورزش نکردن، و چه به آلودگى محیط زیست، ازدحام جمعیت و سایر خطرات زیست محیطى یا حتى به شکل سیاسى و بحث برانگیزتر، مانند فقر، بیکارى، جنایت و رفاه در اشکال گوناگون آن ارتباط داشته باشد.
به اخلاق پزشکى و زیستى، از دهه 1970 در ایالات متحده، به عنوان حوزه اى مشترک، توجه شد. به هر حال اخلاق زیستى از یک سو به عنوان جنبش مدنى براى احقاق حقوق بیماران، زنان و سایر اعضاى گروه هاى آسیب پذیر اجتماعى، و از طرفى به عنوان موضوعات اخلاقى ناشى از تکنولوژى پیشرفته زیست پزشکى و حتى اخلاق محیط زیستى مورد توجه و اهمیت است؛ از این رو، از دهه 1970 اخلاق زیستى، به عنوان رشته اى دانشگاهى نهادینه شد و به تدریج در سایر کشورها، به عنوان مباحثه اى دانشگاهى استقرار یافت.(7)
پیداست که انواع ایده ها، نظریه ها و مکتب ها در زمینه اخلاق زیستى در میان کشورها و سنت ها و نحله هاى فکرى مختلف وجود دارد.

گفتار دوم

بخش نخست. مفاهیم اخلاق زیستى

در مباحث معاصر در اخلاق کاربردى، اصطلاح اخلاق زیستى، عموما به سه شیوه به کار مى رود:
1. اخلاق زیستى به صورت خاص، به شمارى مشکلات اخلاقى اشاره دارد که پس از پیشرفت هاى اخیر در بیوتکنولوژى، به خصوص پیشرفت ها در چهار حوزه به وجود آمده اند. این حوزه ها، به تکنولوژى هاى حافظ حیات در شروع و انتهاى زندگى، تکنولوژى هاى تشدیدکننده حیات براى اصلاح کیفیت زندگى، تکنولوژى هاى تولید مثل، تکنولوژى هاى مربوط به مهندسى ژنتیک و ژن درمانى و مسایلى از این دست را در مورد انسان در بر مى گیرد.
از لحاظ اخلاق، مشکل است که تصمیم گرفت، چه هنگام و چگونه این تکنولوژى هاى گوناگون را به کاربرد؛ براى مثال پیشرفت در ارتباط دادن بیمارى ها وژن هاى خاص و پیشرفت در ژن درمانى با جایگزینى ژن، به وضوح مباحث اخلاقى مهمى را در مورد چگونگى کاربرد و کنترل این توانایى و اطلاعات فردى که آزمون هاى ژنیتکى به صورت فزاینده اى در اختیار ما مى گذارند، بر مى انگیزد.
2. اخلاق زیستى به شکلى گسترده تر و بسیار شایع تر، عموماً به اخلاق پزشکى و همه مشکلات گوناگون اخلاقى، اجتماعى، سیاسى و اقتصادى مربوط به آن، از جمله مسائل اخلاقى مربوط به رشد تکنولوژى هاى زیستى اشاره دارد. تخصیص منابع، رضایت آگاهانه 8در تحقیقات پزشکى سقط جنین، اوتانازى (مرگ راحت)، خودکشى به کمک پزشک، مادرى جانشین ( زنى که از رحم او براى رشد جنین یک زوج استفاده مى شود)، رابطه پزشک و بیمار، مهندسى ژنتیک، تشدید ژنتیکى، همگى از محورهاى اخلاق زیستى هستند.
3. اخلاق زیستى، به مفهوم گسترده تر و مطابق با تعریف وى، آر، پاتر
(v.R.potter) به مسائل اخلاقى محیط زیست(9) (Enviromontal) و اخلاق (رفتار با) حیوانات، بخش هایى از اخلاق زیستى هستند.
گر چه باید یادآور شد که متخصصان انگلیسى - آمریکایى، اخلاق پزشکى مربوط به رفتار با حیوانات را در شرح وظایف خود مى آورند.(10)

بخش دوم ؛موضوعات اخلاق زیستى

در اخلاق زیستى، چشم اندازى از مقررات رشته هاى مختلف، شامل جامعه شناسى، پزشکى، پرستارى، مردم شناسى و حقوق، طیف واحد و با ارزشى را تشکیل مى دهند. فرانسه از نخستین کشورهایى است که به اهمیت اخلاق زیستى پى برده و از سال 1993، به سوى تشکیل کمیته مشورتى ملى اخلاق زیستى پیش رفته است. شاید کمتر رشته اى را بتوان یافت که این گونه حاصل تعامل و تشریک مساعى دانشمندانى از طیف وسیعى از تخصص ها باشد.وابستگى اخلاق زیستى به دین و فرهنگ، پى آمدهایى دارد و آن اینکه باید تفاوت هاى فرهنگى را در امر تصمیم گیرى هاى اخلاق زیستى جدى گرفت. هر جامعه اى، با توجه به عقاید و فرهنگ ویژه خود در عین گفت وگو و تبادل نظر با دیگر فرهنگ ها، الگوى ویژه اى براى پاسخ گویى به مباحث اخلاقى پیش آمده در علوم نوین مى یابد.(11)
از این رو اخلاق زیستى را مى توان، بنابر تعریف مفاهیم وحیطه کارکردهاى آن، داراى موضوعات ذیل دانست:
نحوه مدیریت اخلاق پزشکى و حرفه پزشکى، بهداشت عمومى و رابطه بین دولت و بیماران، بررسى نحوه مدیریت باردارى و رابطه والدین، کنترل باردارى و سیاست گذارى در این زمینه توسط دولت ها، اطلاعات ژنتیکى، حق محرمانه بودن اطلاعات پزشکى بیماران، مسئولیت مدنى پزشکى، رضایت قلبى بیماران، درمان افراد سالخورده و کودکان با معلولیت هاى شدید، تشخیص مرگ، اهداى اعضا در زمان حیات و پس از مرگ، بدن به مثابه دارایى، امانتدارى پزشکى، مرگ آسان یا اوتانازى، اخلاق تحقیقات پزشکى، سقط جنین، رحم جایگزین، شبیه سازى، حقوق بیماران روانى، پیوند اعضاى حیوانات با انسان، از موضوعات اخلاق زیستى به شمار مى آید. (12)

بخش سوم.اصول اخلاقى زیستى:

اخلاق زیستى، در مفهومى که علم به شمار مى آید، همانند سایر علوم، از اصول و مبانى مشخصى تبعیت مى کند که به قوم و سرزمین مشخصى اختصاص ندارد و در واقع پایه هاى آن را تشکیل مى دهد. این اصول را به اختصار مى توان به شرح ذیل دسته بندى کرد.
1. اصل عدالت: نخستین اصل در اخلاق زیستى عدالت است؛ البته باید آن را در جایى که به زیست موجودات غیر انسانى ارتباط مى یابد، " تعادل " نامید.
نتیجه اخلاقى که در حیطه اخلاق زیستى، طبق این اصل مى توان گرفت، آن است که همگان باید صرف نظر از نژاد، جنس، سن،...، از امکانات بهداشتى و درمانى بهره مند شوند.(13) از این رو عدالت اقتضا دارد که نتوان افراد را در معرض آزمایش هاى خطرناک قرارداد و این حق (آزادى بر حق جان و تن)، بر مزایاى اقتصادى و اجتماعى آن غلبه دارد. در مورد طبیعت، تا آنجا که ممکن است، نباید " تعادل طبیعى " را برهم زد و تنها ضرورت هاى بالاتر از طبیعت آن هم به تشخیص اکثریت نمایندگان جامعه جهانى اختیار خدشه بر عدالت طبیعى را به انسان ها خواهد داد.
2. اصل رضایت: در مورد انسان ها، رضایت ایشان به هر گونه عمل جراحى و دست بردن 14 در ساختار بدنى ضرورت دارد. بند ب و ج ماده 5 اعلامیه جهانى ژنوم انسانى و حقوق بشر، به ضرورت اعلام رضایت آگاهانه فرد براى آزمایش هاى مجاز ژنتیکى اشاره دارد. آزادى شخص در اعلام رضایت، نامحدود نبوده و به دو شرط مهم مشروط است: نخست اصل " زیان نرساندن" است که بررسى مى شود و دوم اینکه آزادى هر کس در اعلام رضایت بر عمل جراحى و درمانى تا جایى است که نسل او را که در واقع جزئى از نسل بشر به شمار مى آید. در معرض انحطاط یا تغییر خطرناک قرار ندهد. براى تغییر در محیط زیست نیز رضایتى که مقید به دو شرط یاد شده است، ضرورت دارد.
3. اصل عدم تبهکارى و زیان نرساندن(15): بدین مفهوم که هر پژوهشى در زیست انسانى یا محیط زیست او، باید با تکیه به این امر انجام شود که به ضرر براى انسان یا محیط اطراف او منجر نشود. این اصل را البته در صورتى که امر مهم ترى در میان باشد. مى توان تعدیل کرد و براى مثال، زیان به طبیعت را براى حفظ انسان پذیرفت. باید توجه داشت که هر گونه استنتاجى بر اصل فوق، باید به صورت محدود تفسیر شده و از افراط خوددارى شود.
در هر پژوهشى باید این اصل مهم را مد نظر داشت که تجربه آموزى استوار بر خطر براى نسل بشر ممنوع و محکوم است.
4. اصل اجتناب از پژوهش هاى مخفى: هر گونه پژوهش بر روى انسان یا محیط زیست، باید آشکار بوده و نتیجه آن به صورت دقیق و به دور از پنهان کارى به جهانیان گزارش شود؛ البته مى توان براى جلوگیرى از فاش شدن اسرار علمى مجاز، اعلام نتیجه آن را با جلب رضایت مقامات ذى صلاح، به بعد از نهایى شدن پژوهش موکول کرد.(16)
5. اصل خود آیینى: اصلى که مبتنى بر آن، اعمال و انتخابات فردى افراد نباید توسط دیگران محدود گردد.
6. اصل منفعت خواهى: براین اساس هر کس وظیفه دارد که به دیگران کمک کند تا آنچه بهترین است، براى او رخ دهد.
7. اصل حقیقت گویى: هرکس باید اطلاعات مربوط به شخص دیگر را به صورت صحیح و کامل به وى انتقال دهد و اصول دیگرى، از جمله اصل مسئولیت حرفه اى، اصل استقلال فردى، اصل سودمندى، اصل غایت بودن انسان ومنع استفاده ابزارى از انسان مى توان اشاره کرد.

گفتار سوم

1. جایگاه اخلاق زیستى در ایران

از آنجا که زیست فناورى در ایران، علمى نوپاست و برنامه هاى آن به چند مرکز تحقیقاتى و پروژه هاى خاص تحقیقاتى محدود بوده، اخلاق زیستى و باید و نبایدهاى آن جایگاهى نداشته است. موضوع اخلاق علوم زیستى، بسیار پیچیده است و به گفته کارشناسان، کمتر کسى در ایران، بر تمامى جوانب آن، از مسایل مذهبى و اجتماعى گرفته تا حقوقى و علمى احاطه دارد. در حال حاضر، قوانین ایران در زمینه تولید و مصرف محصولات دستکارى شده ژنتیکى ساکت است، به همین دلیل در برنامه ملى زیست فناورى، بر تدوین استانداردهاى ملى محصولات و تجهیزات تأکید شده است.(17)
در این راستا گروه اخلاق زیستى، کرسى حقوق بشر، صلح و دموکراسى یونسکو، در دانشگاه شهید بهشتى، با همکارى حقوقدانان، فلاسفه، پزشکان و اندیشمندان سایر حوزه ها تشکیل شده و برآن اند تا با بهره گیرى از آموزه هاى دینى و تجارب جامعه جهانى، گام هاى بلندى در این عرصه بردارد و راهکارهایى مناسب و منطبق با دین و فرهنگ، در مسایل نوین زیستى ارایه دهد و چنانچه در اساسنامه این گروه آمده است، از اهداف آن پژوهش در تمامى موضوعات اخلاق زیستى و آموزش اخلاق زیستى و مفاهیم و موضوعات مربوط در تمامى سطوح، براى کلیه اقشار و گروه ها و فراهم ساختن بستر لازم براى مبادله افکار و آرا میان متخصصان و صاحب نظران حوزه هاى مختلف و ایجاد علاقه و انگیزه در میان دانشجویان و محققان براى مطالعه و تحقیق در حوزه اخلاق زیستى و اصول مرتبط با آن است.(18)

2. اخلاق زیستى در اسلام

اخلاق زیستى اسلامى به شکلى تنگاتنگ، با آموزه هاى گسترده اخلاقى قرآن و سنت پیامبر(ص)، و در نتیجه با [نوعى] تفسیر از شریعت اسلامى مرتبط است. تأملات اخلاق زیستى، از خود دین جدایى ناپذیر است؛ دینى که بر پیوستگى بین جسم و روح و حوزه هاى مادى و روحانى و نیز اخلاق و حقوق تأکید دارد. قرآن و سنت پیامبر، حاوى اصول راهنمایى کننده مشروح و مشخصى درباره موضوعات مختلف پزشکى هستند.
در خود قرآن، در حدى شگفت آور، جزئیات دقیقى درباره رشد جنینى انسان آمده است که گفتمان مربوط به مرتبه اخلاقى و قانونى [رویان] (embryo) پیش از دوماهگى باردارى و جنین (fetus) پس از دوماهگى باردارى انسان)، پیش از تولد را تحت تأثیر قرار مى دهد. اخلاق زیستى اسلامى بر اهمیت پیشگیرى تأکید مى کند؛ اما هنگامى که پیشگیرى ناکام مى ماند و بیمارى حادث مى شود، آن اصول راهنما را، نه تنها دراختیار پزشک در حال طبابت، بلکه در اختیار بیمار نیز مى گذارد. پزشک، وظیفه تلاش براى معالجه بیمار را، با تصدیق این امر که خدا شفادهنده نهایى است، درک مى کند.
اخلاق زیستى اسلامى مى آموزد که باید با احترام و علاقه، با بیمار رفتار کرد و این که به ابعاد جسمى، روانى و روحى تجربه بیمارى توجه کرد. اصول عمده سوگندنامه بقراط در اخلاق زیستى اسلامى تأیید مى شود. گرچه استمداد از خدایان متعدد در نسخه ابتدایى این سوگندنامه و حذف کردن هر خدایى از نسخه هاى بعدى، مسلمانان را به انتخاب "سوگندنامه پزشک مسلمان" سوق داد، که در آن از نام "الله" استمداد جسته مى شود. این سوگندنامه در "قواعد اسلامى اخلاق پزشکى" در سال 1981 تدوین شد که به بسیارى موضوعات نوین اخلاق زیستى مانند پیوند اعضا و تولید مثل آزمایشگاهى مى پردازد.

3. وجه تمایز اخلاق زیستى از اخلاق پزشکى

اخلاق زیستى از سه جهت، از اخلاق پزشکى متمایز است:
1. هدف اخلاق زیستى، درک عمیق و درست مسایل حاصل از دست آوردهاى بیوتکنولوژى مدرن است.
2.اخلاق زیستى، با پرسش هاى عمیق تر فلسفى، به جنبه ها و لایه هاى زیرین اخلاقى موضوعات مى پردازند؛ مباحثى چون ارزش حیات،مفهوم انسان واین که به چه کسى انسان اطلاق مى شود واهمیت مفهوم حثیت انسانى در حوزه هاى مرتبط با بیوتکنو لوژى است.
3. اخلاق زیستى به مسایل مربوط به سیاست گذارى عمومى در حوزه اخلاق زیستى و نیز کنترل و جهت دهى اخلاق علوم زیستى عنایت دارد، از این رو به هیچ وجه نباید تصور کرد که اخلاق زیستى، تکامل یافته اخلاق پزشکى است،(19) بلکه مى توان ادعا کرد که اخلاق زیستى حوزه اى نوین در قلمرو اخلاق عملى است.(20)

پی نوشت ها :

1. اخلاق کاربردى ( (Applied Ethics به کاربرد اخلاق فلسفى در زندگى واقعى توجه نشان مى دهد. موضوعات اخلاق خاصى همچون سقط چنین، حقوق حیوانات و قتل ترحمى از جمله مباحث مطرح در آن است. اخلاق پزشکى از جمله مباحث مهم اخلاق کاربردى است.
2. Medical ethlcs
3. بهنام سعید، اخلاق زیستى و تهدیدات فرآورده هاى غذایى درستکارى شده ژنتیکى، مجموعه مقالات، کنگره بین المللى اخلاق زیستى، تهران 1384 ص 153.
4. جمعى از نویسندگان (محمد تقى اسلامى، احمد دبیرى، مهدى علیزاده ) اخلاق کاربردى، پزوشگاه علوم و فرهنگ اسلامى، قم، 1386 ص 143.
5. مصطفى،السان،اصول اخلاق زیستى،مجله حقوق،تحقیقات حقوقى،بهار و تابستان 1386، ص 158
6. مجموعه مقالات پیشین ص 153.
7. اخلاق زیستى (دکتر سید مصطفى محقق داماد، پرفسور عبدالغدیر ساشادنیا، دکتر محمود عباسى) روزنامه اطلاعات w.w.w.ettelaat.com تاریخ چاپ 2 فروردین 1388، تاریخ بازدید 89/4/30، فلسفه طلب و اخلاق پزشکى احمد رضا همتى مقدم.
8. Wformed ccoasent
9. اخلاق محیط زیست با سابقه ترین شاخه اخلاق کاربردى است که مسائل نوپدید اخلاقى در محیط زیست، رابطه انسان با محیط زیست، شناخت طبیعت از سوى انسان و احساس مسئولیت نیست به آن و الزام انسان به کنار گذاشتن برخى از منابع طبیعى براى نسل هاى بعدى، آلودگى، نظارت بر جمعیت، کاربرد منابع طبیعى و مواردى از این قبیل ... را در بر دارد.
10. آر. جى فراى، اخلاق زیستى چیست؟ ترجمه دکتر على ملائکه، ویژنامه خردنامه، 10 تیر 1383.
11. گروه اخلاق زیستى کرسى حقوق بشر، صلح و دمکراسى دانشگاه شهید بهشتى.
12. سایت، و یکى بدیا، دانشنامه آزاد، 89/4/28.
smit II,Georg p.Haman Rightsand Biomedicine Netherlends Hayaei p.12 13 .klawer lew ،lntrnational 2000
14. mason.Jok,mccallsmitelaarie,G.t . lawand medicalethics,sixthEdition ، p.5 .ak:Batterworthcl exisuexis12 002
15. Prin cipleop Nonmalfeasance
16. مجموعه مقالات ( مصطفى البان، زینب کنعانى ) کنگره بین المللى اخلاقى زیستى 1384، صص 49 و 50.
17. & mCcall smith slaw and medicali jo.k.mason and 2006 mason .G.t.lauarie Ethicsceven editlon oxford auniversity press.
18. دانشگاه شهید بهشتى .
19. فاطمى، سید محمد، بیوتکنولوژى در آیینه فلسفه اخلاق، فصلنامه بارورى و نابارورى، شماره 4.
20. اخلاق زیستى-فرهنگ نامه علوم انسانى و اسلامى، پژوهشگاه باقرالعلوم(ع)، سایت پژوهه، 1389.

منبع ماهنامه پگاه حوزه شماره 294