جهاد اقتصادى: شاخص ها و الزامات

چکیده

نوشته حاضر، به دنبال مؤلفه ها و فاکتورهاى فرهنگى و اجتماعى است، از طریق کاربست آنها، تا اندازه ممکن، توانایى عملیاتى سازى جهاد اقتصادى مورد نظر رهبر معظم انقلاب را داشته باشیم. اطلاعات مورد نیاز تحقیق از طریق مطالعات کتابخانه اى و اینترنتى فراهم آمده و با روش فراتحلیل، این اطلاعات را تجزیه و تحلیل کرده است. در این راستا نخست ضمن تبیین و تشریح مفهوم جهاد اقتصادى، و فرهنگ و توسعه فرهنگى، به الزامات فرهنگى جهاد اقتصادى مى پردازد. سپس ضمن تبیین مفهوم اجتماع، و توسعه اجتماعى و شاخص هاى آن، الزامات اجتماعى جهاد اقتصادى را مطرح مى کند.
واژگان کلیدى: الزامات راهبردى، الزامات اجتماعى و فرهنگى، جهاد، جهاد اقتصادى

1. مقدمه

سال 1390 از سوى رهبر معظم انقلاب اسلامى (مدظله العالى)، سال جهاد اقتصادى تعیین گردید. با توجه به اینکه "جهاد اقتصادى"، در نگاه نخست، به حرکتى جهادگونه با جهد و تلاش وافر، در عرصه اقتصاد معطوف است آیا مى توان گفت که مؤلفه هاى مؤثر در تحقق جهاد اقتصادى تنها عوامل و پارامترهاى اقتصادى است! بى شک اقتصاد با فرهنگ و مناسبات اجتماعى مردم، پیوستگى عمیقى دارد و به همین نسبت، این عوامل در تحقق یک جهاد اقتصادى و فراهم آوردن فضاى توسعه اقتصادى مؤثر هستند؛ به عبارت دیگر، یک برنامه هماهنگ در ابعاد مختلف، زمینه سازى تحقق اهداف بلند سال جهاد اقتصادى است.
هدف اصلى، همان تحقق عدالت و پیشرفت است که در اسناد مختلف (چشم انداز و سیاست هاى ابلاغى مقام معظم رهبرى) ترسیم شده است. در این راستا، زمینه ها و الزامات تحقق جهاد اقتصادى در نگاه مقام معظم رهبرى، روحیه جهادى، استحکام معنویت در جامعه، پرهیز از توجه اجتماعى به مسائل حاشیه اى، اتحاد و انسجام ملى و پرهیز از نگاه شعارى به مفهوم جهاد اقتصادى(1)معرفى شده است که براى تحقق این الزامات، باید با شناسایى کارهاى مهم و اولویت بندى آنها به اجراى برنامه ها مبادرت ورزیده. پرسشى که این نوشتار در پى پاسخ به آن برآمده این است که عوامل و راهکارهاى فرهنگى و اجتماعى مؤثر در تحقق جهاد اقتصادى کدامند؟
در این بین، مبحث اصلى شناخت الزامات و استلزامات، بایدها و نبایدها و تکالیف جنبى است که به واسطه این شعار، متوجه بخش ها و نهادهاى مختلف و از جمله نهادهاى فرهنگى و اجتماعى کشور مى شود که در این پژوهش حائز اهمیت است.

2. جهاد اقتصادى

کلمه جهاد، واژه اى مقدس و حاکى از تلاش و به کارگیرى همه قوا در راه خدا و در مقابل دشمن است. بنا بر تصریح قرآن مجید، کسانى که در راه خدا تلاش کنند، خداوند راه درست را به آنها مى نمایاند: "والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا" فعالیت جهادى در متن خود ایثارگرى، فداکارى، انجام کار براى رضاى خدا و کوشش مستمر در مسیر رسیدن به اهداف را در بر دارد و انجام فعالیت هاى اقتصادى را همراه با رعایت اخلاق و نیز با عدالت مى پسندد(2) که این رویه با گفتمان مقام معظم رهبرى که دهه چهارم انقلاب را دهه پیشرفت و عدالت نامیده اند، همخوانى دارد.
در خصوص خاستگاه دینى و قرآنى واژه جهاد مى توان گفت، جهاد یک عبادت و از برترین عبادت ها است. عنصر اصلى در این عبادت مانند همه عبادات نیّت است. نیّت و قصد تلاش انسانى را الهى یا شیطانى مى کند: "الذین آمنوا یقاتلون فى سبیل الله والذین کفروا یقاتلون فى سبیل الطاغوت". جهاد اسلامى جهاد فى سبیل الله است. اگر نیّت خدایى گردید، جهاد انسان فى سبیل الله است(3).
در واقع جهاد اقتصادى، موضوع با ظرفیت و شعار مناسب و مؤثرى است که تبیین درست آن مى تواند فرصت جدیدى را در اختیار اقتصاد ایران قرار دهد. طرح مسئله جهاد اقتصادى به عنوان شعار محورى سال 1390، بیان گر نیاز کشور به یک "حرکت جهادى براى فائق آمدن بر مشکلات اقتصادى موجود"، "تحمل ریاضت هاى ناشى از تحریم هاى اقتصادى بین المللى" و "جهش در جهت حرکت به سمت پیشرفت" است.

3. مفهوم فرهنگ و توسعه فرهنگى

مفهوم فرهنگ، نخستین بار توسط مردم شناس انگلیسى، سرادوارت بارنت در سال 1871 به کار رفت. وى فرهنگ را مجموعه اى پیچیده شاملِ دانشها، باورها، هنر، قوانین، اخلاق، آداب، رسوم و دیگر قابلیت ها و عادت هایى مى داند که انسان به عنوان عضو جامعه آنها را فرا مى گیرد.(4)
مفهوم توسعه فرهنگى نیز همان دگرگونى است که از طریق تراکم برگشت ناپذیر عناصر فرهنگى در یک جامعه معین صورت مى پذیرد و بر اثر آن، جامعه کنترل موثرترى را بر محیط طبیعى و اجتماعى اعمال مى کند. در این تراکم بازگشت ناپذیر، معارف فنون، دانش و تکنیک به عناصرى که از پیش وجود داشته و از آن مشتق گشته افزوده مى شود(5). توسعه فرهنگى مدعى است که نخست باید ساختار ذهنى شهروندان مدعى توسعه، به سمتى هدایت شود که از آن به اصلاح تفکرات فردى و جمعى یاد مى شود.
در دین مبین اسلام به اصلاح تفکر و اندیشه فردى براى اصلاح تفکرات جمعى اصرار زیادى شده که اگر بخواهیم یک جامعه مدرن فرهنگى داشته باشیم، هر یک از اعضاى اجتماع پیش از آن که بخواهند، مطالبات فرهنگى و اجتماعى خود را از اجتماع طلب کنند، باید ببینند که خود در این راستا، چه گام هایى برداشته اند.

4. الزامات فرهنگى جهاد اقتصادى

اگر مسئله فرهنگى را مطرح مى کنیم، فرهنگ جهادى باید در این حوزه نیز تدوین و روشن کند که مؤلفه هاى فرهنگى جهاد اقتصادى چیست؟ چرا که تا فرهنگ سازى در جامعه صورت نگیرد، اتفاقى رخ نخواهد داد. اگر دولت مى خواهد، در اجراى جهاد اقتصادى موفق باشد، باید خود را براساس استراتژى که مقام معظم رهبرى ترسیم کردند متحول کند. بر این اساس، راهکارها و فاکتورهاى فرهنگى جهاد اقتصادى عبارت است از.
× ایجاد ارتباطات علمى و فرهنگى با مراکز و موسسات علمى، پژوهشى و فرهنگى، در زمینه هاى چاپ آثار علمى، انجام طرح هاى پژوهشى، تهیه و تدوین موضوعات تحقیقاتى در حوزه فعالیت هاى فرهنگى، و طبقه بندى آن ها بر پایه اولویت ها، ضرورت ها، و نیازهاى نظام جمهورى اسلامى ایران، در راستاى جهاد اقتصادى.

آموزش نیروها

اگر آموزش نیرو نداشته باشیم و نیروهاى اقتصادى کشور را آماده نکنیم، در صحنه جهاد، دچار مشکل خواهیم شد. آموزش نیروها به بدنه آموزش و پرورش و دانشگاه هاى کشور، و در نهایت رسانه ها، و به طور مشخص رسانه ملى بازمى گردد.

توان علمى

تولید علم، اقتصاد را نیز دانش بنیان نموده و جهش علمى، به صورت طبیعى، شکوفایى در عرصه هاى گوناگون، به ویژه جهش اقتصادى را نیز به دنبال خواهد داشت. اراده همه ارکان نظام نیز براى تقویت و تثبیت در جهت پیشروى علمى، تضمین گر آینده علم در کشور است(6). در این زمینه به نظر مى رسد که پیوند دانش و پژوهش، و تبدیل علم به ثروت، با حمایت از هدفمند سازى پژوهشهاى دانشگاهى و تقویت ارتباط دانشگاه ها و مراکز علمى و پژوهشى با دستگاه هاى اجرایى و بخش خصوصى و نیز مدیریت دانش توسط دانشگاه ها و مراکز علمى، با نگاهى به مباحث مدیریتى و بهره ورى، از جمله مهم ترین وظایف خانواده آموزش عالى در این سال هستند(7).

خودسازى

براى تحقق جهاد اقتصادى، خودسازى در افراد حتماً باید اتفاق بیفتد. براى یک انسان خود ساخته، کاربست قواعد الهى در زندگى اصل است و تا وقتى که این امر اتفاق نیفتد قطعاً جهاد اقتصادى اتفاق نخواهد افتاد. براى خود سازى در سطح گسترده نیازمند فرهنگ سازى هستیم و اینجاست که نقش مدیران فرهنگى در دانشگاه ها اهمیت مى یابد. این وظیفه مدیران فرهنگى است که در این زمینه فعال شوند و ابعاد مختلف این نوع جهاد را واکاوى کنند.

شاخص سازى براى جهاد اقتصادى از سوى دانشگاه ها

دانشگاه ها به عنوان مراکز تولید فکر، بخش نرم افزارى این جهاد هستند. ساختن شاخص ها بر عهده دانشگاه ها به عنوان مراکز تولید فکر است. ابعاد مختلف جهاد اقتصادى، باید توسط دانشگاه ها؛ مشخص و واکاوى شود و به صورت یک منشور، براى اجرا به سازمان ها ابلاغ شود؛ البته دانشگاه و دولت باید در این زمینه ها در تعامل سازنده با هم باشند چرا که اجراى این شاخص ها بر عهده دولت است. در وزارت علوم، باید مرکزى متولى این امر شود، وزارت علوم مى تواند از دانشگاه ها نظر خواهى کند و ابعاد و اولویت هاى جهاد اقصادى را در ارتباط با دانشگاه ها مشخص کند و فعالیت ها را به شکل متمرکز در دانشگاه ها مدیریت کرده و از پراکنده کارى جلوگیرى کند و در نتیجه، کارهاى علمى در دانشگاه ها به شکل متمرکز، توسط وزارت علوم به دولت انتقال یابد.

درونى شدن مبانى اسلام در فضاى دانشگاه ها

درک چرایى وضعیت کنونى فرهنگ، لازمه حل مشکلات فرهنگى است. همه مى دانیم که مظاهر فساد، اثرات شدید اقتصادى نیز مى گذارد که این پیام قران است. امروزه بعضاً کسانى در دانشگاه ها و موسسات آموزش عالى تحصیل مى کنند که براى کشور ارزش اجتماعى تولید نمى کنند و در حقیقت، تحصیل آنها اتلاف منابع است. از این رو باید مبانى اسلام در فضاى دانشگاه ها، با حرکتى عمیق درونى شود. عفاف و حجاب خود نمادى است که از وضعیت درونى افراد حکایت مى کند و همه این مسائل، به خودسازى باز مى گردد؛ تغییر این وضعیت، وظیفه مدیران فرهنگى است. نهادهاى فرهنگى دانشگاه ها باید از حالت خنثى خارج شوند و بر اساس مبانى اسلامى، به تمشیت امور بپردازند(8).

امید، ایثار و سخت کوشى

جهاد اقتصادى در یک گفتمان انقلابى و دینى معنا مى یابد و براى تحقق این منظور، دمیدن روح امید، ایثار و سخت کوشى، به عنوان مؤلفه هاى فرهنگى براى یک جهاد گر اقتصادى، ضرورى است. در یک نگاه، کار به مثابه یک تکلیف الهى است که جدیت در آن، عبادت به شمار مى آید.

جذب هرچه بیشتر اعضاى هیأت علمى و بالا بردن ظرفیت پذیرش دانشجویان در دوره هاى دکترى توسط دانشگاه ها.

پژوهشگاه هاى مورد تایید وزارت علوم، با مجوز شوراى گسترش، مى توانند دانشجویان دکتراى پژوهش محور در رشته هاى متفاوت پذیرش کرده و دانشگاه ها نیز مى توانند، در ازاى 5 دانشجوى دکترى آموزش محور، یک دانشجوى پژوهش محور را با لحاظ شرایط مورد نظر جذب کنند و با این روش مى توان، ظرفیت پذیرش دانشجویان تحصیلات تکمیلى را در کشور افزایش داد(9).
× گسترش روحیه جهادى، استحکام معنویت و تدیّن در جامعه، به ویژه در میان جوانان، پرهیز از مسائل حاشیه اى و حاشیه سازى ها در کشور و حفظ اتّحاد و انسجام ملّى در میان مردم، مردم و مسئولان، و در میان مسئولان است"(10).

5. مفهوم اجتماع، توسعه اجتماعى و شاخص هاى آن

اجتماع، مجموعه اى از انسان هاست که با باورهاى عمدتاً مشترک و سازمان مشترک گرد هم مى آیند و اجتماعى را تشکیل مى دهند. در عصر حاضر، اجتماع با جامعه مدنى پیوند مى خورد(11). توسعه اجتماعى نیز، یکى از ابعاد اصلى فرآیند توسعه، و از مفاهیمى است که با چگونگى و شیوه زندگى افراد یک جامعه پیوندى تنگاتنگ دارد و در ابعاد عینى بیشتر بر بالا بردن سطح زندگى عمومى، از طریق ایجاد شرایط مطلوب و بهینه در زمینه هاى فقر زدایى، تغذیه، بهداشت، مسکن، اشتغال، آموزش و چگونگى گذران اوقات فراغت نظر دارد.(12)
شاخص هاى توسعه اجتماعى را به دو دسته کمى و کیفى دسته بندى کردهاند. از مهم ترین شاخص هاى کمى توسعه اجتماعى سطح زندگى، سطح بهره ورى، نرخ رشد جمعیت، نرخ بار تکفل، امید به زندگى در بدو تولد، نرخ باسوادى، نرخ مرگ و میر کودکان، توزیع درآمد، مشارکت در فعالیتهاى اجتماعى، نرخ پوشش انواع بیمه، منابع اجتماعى تولید کالا یا خدمت، و نوآورى و خلافیت معرفى شده اند. مهم ترین شاخص هاى کیفى توسعه اجتماعى نیز عبارت است از: آزادى انتخاب، آرمان هاى نوین سازى، عزت نفس جامعه، ثبات و امنیت. در این میان، از مواردى همچون تورم، سوءتغذیه، هزینه هاى اجتماعى تولید کالا یا خدمت، وجود انواع دوگانگى و نرخ بالاى معلولیت، به عنوان شاخصهاى منفى توسعه اجتماعى یاد کرده اند(13).

6. الزامات اجتماعى جهاد اقتصادى

به نظر مى رسد که بخش عمده اى از عدم پیشرفت اقتصادى در ایران، به اشکالات ساختارى در نظام اجتماعى کشور بازمى گردد که اگر اصلاح نشود نمى توان یک جهش اقتصادى را با وضع کنونى انتظار داشت. در این راستا مؤلفه ها و فاکتورهاى اجتماعى جهاد اقتصادى به شرح زیر بیان مى گردد:
× کنترل آسیب هاى اجتماعى
اگر آسیب هاى اجتماعى کنترل شود و حقوق اجتماعى مناسبى براى افراد در نظر گرفته شود، مى تواند در تسریع رشد اقتصادى که یکى از اهداف جهاد اقتصادى است، موثر و مفید باشد.

از بین بردن سوء تغذیه

اختلال سلامت، به دلیل تغذیه ناکافى و نامناسب را که اغلب بر حسب مصرف پروتئین در روز اندازه گیرى مى شود سوءتغذیه مى گویند(14). سوءتغذیه افراد جامعه، نشان دهنده سطح پایین توسعه اجتماعى است که از بین بردن آن مى تواند گامى مؤثر در جهت تحقق جهاد اقتصادى به شمار آید.
× کم کردن یا از بین بردن تورم
از آنجا که تورم، غنى را غنى تر و فقیر را فقیر تر مى سازد و موجب افزایش شکاف هاى طبقاتى مى شود. هر گونه برنامه ریزى و تلاش در راستاى از بین بردن یا کم کردن آن مى تواند به ما در جهت تحقق اهداف جهاد اقتصادى یارى رساند.

کم کردن یا از بین بردن آلودگى محیط زیست

آلودگى محیط زیست، شامل آلودگى هوا، در نتیجه حرکت وسایط نقلیه موتورى و دود زا و کارخانه هاى دودزا، آلودگى آب هاى جارى توسط تولید کنندگان و افراد جامعه، دفع نامطلوب زباله، و تولید صداهاى نامطلوب است که آثار روانى و اجتماعى آن بر جمعیت، موجب ایجاد انواع بیمارى هاى جسمى و روانى مى گردد که در این راستا، هر گونه اقدامى در جهت از بین بردن آلودگى محیط زیست، مى تواند به ما در جهت تحقق جهاد اقتصادى یارى رساند.

رشد عزت نفس در میان مردم و مسئولان

در جامعه، هنگامى که نظام ها و نهادهاى اجتماعى، سیاسى و اقتصادیش، در جهت افزایش احترام، ارتقاى شأن و کمال عمل کند از عزت نفس بیشترى برخوردار است. ایجاد شرایطى که موجب رشد عزت نفس مردم شود، و مردم به خود و جامعه خود احترام بگذارند و بتوانند، عقاید مخالف خود را تحمل کنند، از جمله فاکتورهاى مؤثر در جهت پیشبرد جهاد اقتصادى است.

افزایش ثبات و امنیت جامعه

ثبات و امنیت، به عنوان بستر اصلى هرگونه فعالیت مثبت اقتصادى و اجتماعى، مورد تأکید و عنایت ویژه همه مکتبها و مسلکها است. تحلیلهاى تاریخى، به وضوح بیان گر آن است که هرگاه گستره و عمق ناامنى در کشور محدود شده است، شاهد پیشرفت و آبادانى بوده ایم. در این راستا، هرگونه عملکرد سازنده اى در این زمینه، ما را به تحقق جهاد اقتصادى نزدیکتر مى سازد.

افزایش آزادى انتخاب یک جامعه

جامعه اى که براى برآوردن خواست هایش، راه حل هاى مختلفى در اختیار دارد، از آزادى انتخاب برخوردار است. افزایش تنوع کالا و خدمات، ایجاد فرصت هاى مناسب شغلى براى فارغ التحصیلان رشته هاى مختلف تحصیلى، و تنوع بخشهاى مطمئن براى سرمایه گذارى افرادى که به بخشى از درآمد خود نیاز ندارند، از جمله اقداماتى است که مى تواند، در جهت تحقق جهاد اقتصادى در زمینه هاى اجتماعى مؤثر باشد.

ایجاد اراده سیاسى در میان مسئولان

این امر از طریق تصمیم هاى قاطعانه، آگاهانه، هدف دار و مستقل، نتیجه گیریها و انتخاب هاى مشخص مقام هاى سیاسى مملکت، در زمینه هایى چون از بین بردن نابرابرى، فقر و بیکارى از طریق اصلاحات مختلف در ساختار اجتماعى، اقتصادى و نهادى کشور امکان پذیر است.

بالا بردن سطح زندگى افراد جامعه

در کشورهاى در حال گذار، سطح عمومى زندگى اکثریت مردم، بسیار پایین است. این ویژگى از نظر کمى و کیفى به شکل درآمدهاى پایین(فقر)، مسکن ناکافى، فقر بهداشتى، محدودیت یا فقدان آموزش و پرورش، نرخ بالاى مرگ و میر کودکان، پایین بودن امید به زندگى در بدو تولد و ناچیز بودن بازدهى نیروى کار خود را نشان مى دهد. در این راستا هرگونه اقدامى در جهت رفع این معضلات مى تواند، به ما در جهت تحقق جهاد اقتصادى یارى رساند.

7. نتیجه گیرى

آنچه گذشت، در قالب یک بحث گسترده تلقى مى شود که مى تواند، در بدست آوردن اسباب فرهنگى و اجتماعى لازم براى تحقق جهاد اقتصاد مؤثر واقع شود. مى توان گفت که آغاز سال 1390 با شعار پرمعناى تحقق اقتصادى، اگر چه از سویى نشان از استمرار، اهتمام و توجه ویژه مقام معظم رهبرى به عرصه اقتصاد کشور در ادامه سنت سال هاى اخیر دارد؛ اما از دیگر سو، آشکارا صبغه اى فرهنگى و اجتماعى دارد. بحث جهاد اقتصادى اگرچه یک عنوان اقتصادى است؛ اما همه بخش ها باید در تحقق آن ایفاى نقش داشته باشند و برنامه ریزى هایشان را در این چارچوب انجام دهند و بیشتر هم رویکرد عملگرایى داشته باشند؛ تا شعارگرایى. "جهاد اقتصادى" تأکیدى است بر مجموعه عواملى که همراهى همگى آنها با یک دیگر، تحقق آنها را تضمین خواهد کرد. در این زمینه به نظر مى رسد که توجه کردن به زمینه هاى آشکار و غیر آشکار تحقق این شعار و شناخت فرصت هاى موجود و همچنین چالش هاى فرهنگى و اجتماعى مسیر اجراى این شعار، کار را براى مسئولان و مردم آسان تر مى کند. در این میان، فرهنگ سازى مناسب یکى از مهم ترین الزامات تحقق هر اقدام اجتماعى، اقتصادى و سیاسى در جامعه است؛ ضمن آنکه خود حوزه فرهنگ نیز داراى جنبه اقتصادى است و جهاد اقتصادى در حوزه فرهنگ نیز تعریف پذیر و ضرورى است.
در نهایت اینکه از آنجا که هدف رسیدن انسان به سعادت و رضایت مندى بر رشد مادى و معنوى از مسیر جامعه اى سالم با مؤلفه هاى کیفیت زندگى فردى و اجتماعى براى انسان استوار است، بنابراین به نظر مى رسد که با کاربست راه کارهاى ارائه شده در این نوشتار، گامى مهم در جهت تحقق آرمان هاى انقلاب اسلامى و جهاد اقتصادى برداشته شود.
منبع ماهنامه پگاه حوزه شماره 308