روش شناسی تحلیل محتوا (4)

روش تعیین ضریب درگیری ویلیام رومی

ویلیام رومی، روش تحلیل کمی را در تحلیل محتوا به کار برد. وی در این روش به توصیف عینی و منظم محتوای آشکار مطالب درسی و آزمایشگاهی پرداخت. هدف روش ویلیام رومی، پاسخ به این سوال است که آیا کتاب و محتوای مورد نظر دانش آموزان را به طور فعال با آموزش و یادگیری درگیر می کند؟ همچنین وی محتوای درس را به سه قسمت: متن درس، تصاویر کتاب و سوالات تقسیم می کند. وی این ارزشیابی را شامل عناوین، شرح زیر تصاویر و پیش گفتار یا مقدمه نمی داند. متن درسی دارای 10 مقوله، تصاویر 4 مقوله و سوالات نیز دارای 4 مقوله هستند. تحلیل گر باید از یک سو، متغیرها را به روشنی تعریف کند و از سوی دیگر، شاخص هایی که اطلاعات محتوا براساس آن در مقوله قرار می گیرند، تعریف کند. مقوله ها به سه قسمت فعال، غیرفعال و خنثی تقسیم می شوند. در طبقات غیر فعال، دانش آموزان مشغول فعالیت های علمی به معنای واقعی نمی باشند. در مقوله های فعال، دانش آموزان با فعالیت های یادگیری و آموزش درگیر هستند. مقوله های خنثی، مقوله هایی هستند که نقش مهمی در ارزشیابی و تحلیل محتوا ایفا نمی کنند. می توان در ارزشیابی از آنها صرف نظر کرد.

الف- ارزشیابی متن

جملات با محتوای مورد نظر را مطالعه کرده و هرکدام را در یکی از مقولات زیر قرار می دهیم:
1- بیان حقیقت: بیان سده مفروضات و یا مشاهداتی که بوسیله فرد دیگری غیر از دانش آموز انجام پذیرفته است: آب در دمای 100 درجه به جوش می آید.
2- بیان نتایج یا اصول کلی (تعمیم ها): نظرات ارائه شده توسط نویسندگان کتاب درباره ارتباط بین مفروضات و موضوعات مختلف: شاید بهترین کمکی که می توان به دستگاه گوارش خود نمود این است که خود را شاد نگه دارید.
3- تعاریف: جمله هایی که برای توصیف و تشریح یک واژه یا اصطلاح آورده می شود.
4- سوالاتی که در متن آورده شده و پاسخ آنها بلافاصله بوسیله مولف داده شده است.
5- سوالاتی که ایجاب می کند تا دانش آموز پاسخ های داده شده به مفروضات بالا را تجزیه و تحلیل کند.
6- از دانش آموزان خواسته می شود نتایجی را که خود به دست آورده اند بیان کنند.
7- دانش آموزان آزمایشی را انجام داده، نتایج حاصل را تحلیل کنند. یا اینکه مسائل عنوان شده را حل کنند.
8- سوالاتی که پاسخ آنها در متن نیامده است، و برای جلب توجه دانش آموزان ارائه می شود.
9- دانش آموزان تصاویر یا مراحل انجام یک آزمایش را مورد ملاحظه قرار دهد. به طور کلی، جملاتی که در هیچ کدام از مقوله های فوق نگنجد، در این مقوله جای می گیرد.
10- سوالات مربوط به معانی بیان: از گزاره های فوق، گزاره 1 الی 4 جزو مقوله های غیر فعال، مقوله های 5 الی 8 جزو مقوله های فعال و گزاره های 9 و 10 جزو مقوله های خنثی هستند.
به منظور محاسبه ضریب درگیری دانش آموز با متن و یا سنجش سطح فعالیت فراگیر، می توان از این فرمول استفاده کرد: ضریب درگیری دانش آموز با متن= مجموع مقوله های فعال تقسیم بر مجموع مقوله های غیر فعال.
ضریب درگیری دانش آموز با محتوا، عددی است که بیانگر میزان فعال بودن محتواست. دامنه این عدد، ممکن است از صفر الی بی نهایت باشد. اما به نظر ویلیام رومی، یک کتاب درسی زمانی فعال است که ضریب و شاخص درگیری آن، ین 4/0 تا 5/1 باشد. ضریب درگیری کمتر از 4/0 بیانگر این نکته است که کتاب فقط به ارائه اطلاعات علمی می پردازد و از فراگیران می خواهد تا به دنبال حفظ کردن مطالب علمی باشند. ضریب درگیری بالاتر از 5/1، نمایانگر کتابی است که در مورد هر جمله، تصویر یا سوال، از دانش آموز می خواهد تا به تجزیه و تحلیل پرداخته و به فعالیت بپردازد. چنین کتاب هایی مفروضات و اطلاعات علمی کافی را در اختیار دانش آموزان قرار نمی دهند، بلکه فقط از آنها می خواهند تا به گونه ای فعالیتی را انجام دهند. از نظر ویلیام رومی، این کتاب ها نیز به صورت غیر فعال ارائه شده است؛ زیرا فعالیت زیادی می طلبد و به اطلاعات کافی و شرایط فراگیران توجه نمی شود. محتوای برنامه درسی باید به گونه ای طراحی و ارائه شوند که دانش آموزان را
نسبت به یادگیری برانگیخته و زمینه اکتشاف و پژوهش و عمل فعالانه آنان را فراهم سازد. (1)

ب- ارزشیابی تصاویر و اشکال

برای ارزشیابی تصاویر باید به ترتیب زیر عمل شود:
1- ده شکل را به صورت تصادفی انتخاب نمایید.
2- هرکدام از این تصاویر را تحلیل کرده و در یکی از مقوله های زیر جای دهید:
a. تصاویری که از آنها برای تشریح موضوع خاصی استفاده شده است.
b. تصاویری که از دانش آموز می خواهند با استفاده از موضوعات داده شده، فعالیت یا آزمایشی را انجام دهد.
c. تصاویری که برای تشریح شیوه جمع آوری وسایل یک ازمایش آورده شده است.
d. تصویری که در هیچ کدام از مقوله های فوق نگنجد.
از مقوله های چهارگانه فوق، مقولهa، غیرفعال و مقوله b فعال قلمداد می شود. مقوله های c و d نیز مقوله های خنثی هستند برای محاسبه ضریب درگیری، مقوله های فعال بر مقوله های غیر فعال بخش می شوند:
مقوله های فعال تقسیم بر غیرفعال= ضریب درگیری دانش آموز با تصویر

ج) ارزشیابی سوالات

برای ارزشیابی سوالات به ترتیب زیر عمل می شود:
1- ده سوال را به صورت تصادفی، از ده فصل کتاب انتخاب نمایید.
2- هریک از سوالات انتخابی را در یکی از مقوله های زیر جای دهید.
a. سوالی که پاسخ آن را به طور مستقیم می توان در کتاب یافت.
b. سوالی که پاسخ آن مربوط به نقل تعاریف است.
c. سوالی که برای پاسخ به آن، باید دانش آموز از آموخته های خود در درس جدید و نتیجه گیری در مورد مسایل جدید استفاده کند.
d. سوالی که در آن از دانش آموز خواسته شده مسئله خاصی را حل کند.
در طبقه بندی فوق، مقوله های a و b در زمره مقوله های غیرفعال و مقوله های c و d در زمره مقوله های فعال قلمداد می شوند. برای تعیین ضریب درگیری دانش آموز با سوالات نیز
لازم است مقوله های فعال بر مقوله های غیر فعال تقسیم گردند: مجموع مقوله های فعال تقسیم بر غیر فعال= ضریب درگیری دانش آموز با سوالات
در نهایت، بعد از اینکه ضریب و شاخص درگیری دانش آموز با محتوا (متن، تصاویر، پرسش ها) مشخص گردید، تفسیر نتایج فرا می رسد. ضریب درگیری دانش آموز با محتوا، عددی است که نشان دهنده میزان فعال بودن محتوا است. دامنه عدد به دست آمده ممکن است صفر الی بی نهایت باشد، اما به نظر ویلیام رومی، زمانی یک کتاب درسی فعال است که ضریب و شاخص درگیری آن، بین 4/0 تا 5/1 باشد: 4/0 <ضریب درگیری< 5/1
ضریب درگیری کمتر از 4/0 بیانگر این است که کتاب فقط به ارائه اطلاعات علمی می پردازد و از فراگیران می خواهد تا به دنبال حفظ کردن مطالب علمی ارائه شده باشند. چنین کتابی در زمره کتاب های غیرپژوهشی به محسوب می شود که در آن دانش آموز هیچ گونه نقش فعالی در امر یادگیری به عهده ندارد. به او و به ذهن او به عنوان یک سیستم بانکی نگریسته شده که همواره، در پی حفظ و نگهداری و بایگانی مطالب است.
ضریب درگیری بزرگتر از 5/1، بیانگر کتابی است که در مورد هر جمله، تصویر، یا سوال، از دانش آموز می خواهد تا به نوعی تجزیه و تحلیل انجام دهد و به فعالیت بپردازد. چنین کتاب هایی مفروضات و اطلاعات علمی کافی را در اختیار فراگیران قرار نمی دهند، بلکه از دانش آموزان می خواهند تا به گونه ای فعالیتی را انجام دهند. از نظر ویلیام رومی، این کتاب ها نیز به صورت غیرفعال ارائه شده اند؛ چرا که فعالیت زیادی می طلبد. در حالی که، به اطلاعات کافی و شرایط فراگیر توجه نمی شود. بنابراین، به عقیده ویلیام رومی کتابی مناسب و به صورت فعال ارائه شده است که شاخص درگیری دانش آموز با محتوای کتاب، بزرگتر از 4/0 و کوچکتر از 5/1 باشد. به عبارت دیگر، هر کتابی که به صورت فعال ارائه می شود، باید حداقل 30% و حداکثر 70% مطالب و موضوعات علمی را ارائه دهد. در غیر اینصورت، محتوای کتاب غیرفعال خواهد بود. در نتیجه، محتوای برنامه درسی می بایست به گونه ای طراحی و ارائه شود که دانش آموزان را نسبت به یادگیری برانگیزد و زمینه اکتشاف و پژوهش و عمل فعالانه آنان را فراهم سازد.
نتیجه گیری
برای تحلیل محتوا تعریف های مختلفی شده، اما روح همه این تعریف ها تقریباً یکی است.
تحلیل محتوا یک فن پژوهشی برای توصیف عینی، نظامدار و کمی ظاهر محتوای رسانه ارتباطی است. از یک سو، یک روش پژوهش منظم برای توصیف عینی و کمی محتوای کتاب ها و متون برنامه های آموزشی و درسی با مقایسه پیام ها و ساختار محتوا با اهداف تربیتی است. (2) تحلیل محتوا، مراحل مختلفی دارد که در این مقاله، بیان مسئله و مشخص کردن اهداف، تعیین فرضیه ها، تعیین محتوای مورد نظر و انتخاب نمونه، تدوین مقوله ها و فهرست موضوع ها، تعیین فراوانی مقوله ها، تجزیه و تحلیل نتایج و مشخص نمودن اعتبار و روایی بیان گردید. برای تحلیل محتوای کتاب های درسی و سنجش خوانایی، از روش های گوناگون استفاده می شود. فرایند به کارگیری فرمول های گانینگ؛ کلوز، فلش، کین کید، پاور و سامنر، به همراه مدل میزان دعوت به پژوهش ویلیام رومی، در سه قالب ارزشیابی متن، شکل ها و تصاویر، وسوالات معرفی گردید.

پی نوشت ها :

* عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم
fazlollahigh@ yahoo. com
**کارشناس آموزش و پرورش ناحیه دو استان قم. دریافت :89/3/26- پذیرش:89/7/8
1- سیف اله فضل الهی «ارزشیابی و تحلیل محتوای کتاب زبان انگلیسی سال سوم راهنمایی تحصیلی براساس مدل های تحلیل محتوا و بررسی دیدگاه دبیران مربوطه، پایان نامه کارشناسی ارشد علوم تربیتی، ص 64- 61.
2- رضا جعفری هرندی، و دیگران، «تحلیل محتوا روشی پرکار در مطالعات علوم اجتماعی، رفتاری وانسانی، با تأکید بر تحلیل محتوای کتاب های درسی»، روش شناسی علوم انسانی حوزه و دانشگاه، ش 55، ص 56.

منابع:
آسابرگر، آرتور، روش های تحلیل رسانه ها (پرویز اجلالی، مترجم). تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، 1383.
باردن، لورنس، تحلیل محتوا (ملیحه آشنایی و محمد یمنی دوزی سرخابی، مترجمان) تهران، دانشگاه شهید بهشتی، 1375.
جعفری هرندی، رضا و دیگران، «تحلیل محتوا روشی پرکار در مطالعات علوم اجتماعی، رفتاری و انسانی، با تدکید بر تحلیل محتوای کتاب های درسی» روش شناسی علوم انسانی حوزه و دانشگاه، ش 55، 1387، ص 58-33.
دیانی، محمد حسین، سنجش خوانایی نوشته های فارسی؛ خوانا نویسی برای کودکان، نو سوادان و نوجوانان، مشهد، کتابخانه رایانه ای، 1379.
راجردی، ویمر؛دومینیک، جوزف آر، تحقیق در رسانه های جمعی، ترجمه کاووس سیدامامی، تهران، سروش و مرکز تحقیقات مطالعاتی و سنجش برنامه ای، 1384.
مرکز تحقیقات مطالعاتی و سنجش برنامه ای، 1384.
ساروخانی، باقر، روش های تحقیق در علوم اجتماعی، (ویراست 2) تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1386.
سورین، ونر و تانکارد، جیمز، نظریه های ارتباطات، ترجمه علیرضا دهقان، تهران، دانشگاه تهران. 1381و
دلاور، علی، مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی، تهران، مدرسه، 1380.
فاضلی، نعمت الله، «آموزش، تحقیق، ترویج (تحلیل محتوای نامه علوم اجتماعی)» نمایه پژوهش، 1376.ص 99-100.
فضل الهی، سیف اله، «ارزشیابی و تحلیل محتوای کتاب زبان انلگیسی سال سوم راهنمایی تحصیلی براساس مدل های تحلیل محتوی و بررسی دیدگاه دبیران مربوطه» پایان نامه کارشناسی ارشد علوم تربیتی، گرایش برنامه ریزی آموزشی، دانشکده تحصیلات تکمیلی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان، اصفهان، 1374.
کریپندورف، کلوس، تحلیل محتوا مبانی روش شناسی، ترجمه هوشنگ نایینی، تهران، نی، 1386.
گونتر، بری، روش های تحقیق رسانه ای، ترجمه مینو نیکو، تهران، اداره کل پژوهش های سیما، 1384.
گیل، دیوید و بریجت، ادمز، الفبای ارتباطات، ترجمه رامین کریمیان و همکاران، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، 1384.
لورنس، باردن، تحلیل محتوا، ترجمه ملیحه آشتیانی و محمد یمینی دوزی سرخابی، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، 1374.
مایل هروی، نجیب، نقد و تصحیح متون؛ مراحل نسخه شناسی و شیوه های تصحیح نسخه های خطی فارسی، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش های اسلامی، 1369.
معروفی، یحیی و یوسف زاده، محمد رضا، تحلیل محتوا در علوم انسانی (راهنمای عملی تحلیل کتاب های درسی)، همدان، سپهر دانش، 1388.
هوستی، آل آر. تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی؛ ترجمه نادرسالار زاده امیری، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، 1373.
-Allen, Bryce; Reser, David. "Content Analysis in Library and Information science Researches". Library and Information Science Research. Vol. 12, No.3 (July- Sept, 1990): 251- 262.
Berelson, B (1954). Content analysis in harnd book of social psychology, vol 1. ed g. lindzey, pp; 428- 523
Klare, G, R. (1963). The Measurement of readability. Ames : Iwoa state university press.
منبع: نشریه پژوهش، شماره 3.