نویسندگان: حسین خنیفر*، اکبر برجی ارمکی**
ضرورت پژوهش روشمند در نظام تعلیم و تربیت دینی
برکسی پوشیده نیست که تازگی و نامیرایی آثار دانشمندان بزرگ اسلامی وامدار «تحقیق ژرف» و «روشمند» آنان است. براین اساس نقش انکارناپذیر روش در تحقیقات علمی روشن و این نکته آشکار می شود که هر جامعه علمی، اگر در کارآمد کردن روش خود ناتوان باشد رو به افول خواهد رفت. حوزه علوم دین و معارف اسلامی که دانشگاه بزرگ تاریخی و دینی است، از این امر مستثنی نخواهد بود و با وضعیت فعلی و گرایش یا محدود شدن به چند روش نمی تواند برای آینده و دنیای متحول امروز سخن های نو داشته باشد. البته نباید فراموش کنیم که ساختار تشکیلاتی- به ویژه تا پیش از تحولات اخیر- درغایت سادگی و کارآمدی بوده است. این ساختار را می توان ترجمان آموزه های دینی و فلسفی در زمینه هویت و جوهره الهی و علم و ضرورت پارسایی و پرهیز از تجمل و وارستگی عالمان دانشگاه دینی و ضرورت سودمندی علم و خدمت عالمان به جامعه دانست. عالمان دینی در قلمرو نفوذ علمی و معنوی خود، دست به تأسیس مراکز آموزشی می زده اند و سیاست ها و برنامه ها و مدرسان را هم خود بر می گزیدند؛ با وجود این، اغلب حوزه ها از نظر محتوا و روش الگویی واحد- اگر چه نامدون – تبعیت می کردند. حوزه ها در اغلب موارد تحت حمایت مالی و معنوی یک مرجع تقلید قرار داشتند (خامنه ای، 1365). ولی حالا زمانه متطور و متحول شده و بازنگری در ساختارهای آموزشی و پژوهشی آن حائز اهمیت فراوانی است. مدارس باید متحول شوند و دانشگاه ها متطور و حوزه ها بالنده تر و لذا بازکاوی ابعاد و شاخصه های امری ضروری است.
واژه کاوی
واژه پژوهش و پژوهیدن یعنی وارسی کردن واقعیت، به حقیقت امری رسیدگی کردن (1) و بررسی و رسیدگی کردن و بازجویی کردن (فرهنگ قریب) آمده است. این واژه بیشتر تحت عناوین «تدقیق» و «فحص» و مشابه به آنها استفاده می شده است. (2)شاید بد نباشد به شیوه ارسطویی، سخن درباره تحقیق را از تعریف آن آغاز کنیم. اما آیا همان مشکلات و موانعی که بر سر راه تعریف علم است، تعریف تحقیق را نیز دشوار نمی کند؟
گفته اند علم را نمی توان تعریف کرد؛ زیرا همه چیز در پرتو آن روشن و تعریف می شوند، چگونه می توان برای علم تعریفی آورد که از او روشن تر و معرف آن باشد؟
اما اگر به شرح الاسم و تعریف لفظی قانع باشیم، تحقیق یعنی «ردیابی و مواجهه حقیقت جویانه با واقعیت های طبیعی و قراردادی است» و نظام پژوهشی، فرایندی است که این رویارویی و مواجهه را تسهیل می کند. از آنجا که پژوهش در حوزه علوم دین، هم از نوع مواجهه با طبیعیات تکوینی است و هم از سنخ رودررویی با اعتبارات تشریعی، دین، مجموعه ای قدسی از اعلان «هست ها» و ابلاغ «بایدها» است. محقق علوم دینی و نظام تعلیم تربیت اسلامی میان «هست» و «باید» در رفت و آمد است و آن دو (هست و بایدها) دو سر
حلقه تحقیق اند. اینکه پژوهشگر علوم دینی و فلسفی بداند در کجا ایستاده است و زمینی که باید بکاود چه نوع سنگ و خاکی دارد، و ابزار او برای حفاری و کاوشگری چیست، پیش شرط همه پیش نیازهای تحقیق است. (3)
سوالات اصلی
در حوزهعلوم دین و معارف اسلامی بیش از این نیز، باورمندی به اصل تحقیق و ضرورت آن همواره وجود داشته و این همان چیزی است که امروزه نیز بدان اعتقاد راسخ هست و شاید رویکرد عطشناک امروزین مطالعات دینی و فلسفی به مقوله پژوهش و روشمند کردن آن بیانگر این مدعاست. اما پرسش های اصلی این است که:1- مولفه های اصلی نظام پژوهشی کارآمد با رویکرد به نظام گسترده علوم دینی کدام است؟
2- چه الگوهایی می توان برای نظام پژوهشی کارآمد نظام معارف اسلامی ارائه داد؟
سوالات فرعی
1-1- نظام پژوهشی فعلی در گستره معارف اسلامی و فلسفی چگونه است؟ (آسیب شناسی ساختار)1-2- نظام شایسته و بایسته پژوهشی کدام است؟ (زمینه)
2-2- مولفه های اصلی خط مشی گذاری نظام پژوهشی کارآمد کدام اند؟
تعاریف
نظام: شامل پیکره یا مجموعه ای از عوامل انسانی و مادی است که به منظور هدفی خاص کنار هم قرار دارند و تعامل پیوسته و مشترکی در طول زمان دارند. (4)نظام پژوهشی: (5) بخش عمده ای از عوامل انسانی (انسانی و مادی) یک سازمان یا نظام که توان خود را برای قانون مند کردن پژوهش و یادگیری تحقیق صرف کرده و دارای آیین نامه، دستورالعمل و فرایند شفاف تعریف شده ای باشند. (6)
نظام پژوهشی: طراحی ساختار پژوهشی کارآمد و ایجاد چارچوب جامع با وظایف اصلی و فرعی با نوعی سازماندهی که به درجه ای از رسمیت، پیچیدگی و تمرکز نیز عنایت
داشته باشد (7) و هدف آن فراهم کردن شرایط پژوهش ساخت مند از طریق شکستن وظایف اصلی سیستم به وظایف فرعی و سپس وظایف فرعی به پست ها و واحدهای دقیق تا نوعی تقسیم کار به وجود آید (تفکیک) (8) و سپس از طریق هماهنگی، همکاری لازم برای دست یابی به هدف مشترک فراهم گردد (ترکیب). (9)
نظام پژوهشی: از نظر نگارنده نظام پژوهشی حوزه معارف دینی ابعاد وسیع تری را در بر می گیرد و یک حوزه و جزیره ای جدا فرض نمی گردد که در کنار سایر بخش ها یا معاونت ها قرار داشته باشد، بلکه نظام پژوهشی شامل اشتراک مساعی و همگامی و همراهی کلیه بخش های آموزش، پژوهش، بخش های فرهنگی، اداری و مالی و حتی عمرانی یک سازمان یا حوزه علم- دانشگاهی و تحصیلی به منظور فراهم کردن بستر لازم برای نهضت تولید علم و جنبش پژوهش و محصول گرایی علمی است برای به روز شدن دانش و پاسخ به نیازهای عصری، نسلی و فراعصری- فرانسلی موجود، از طریق تربیت نیروی پژوهشگر در معارف دینی با هدف:
1- جهت دادن به پژوهش های کارآمد دینی؛
2- غنی سازی آموزش های مهارتی (10) در کنار مبانی نظری دینی و فلسفی؛
3- بسترسازی مناسب برای محققان و حمایت های لازم از آنان.
لذا طبق این تعریف نظام پژوهشی محصور در حوزه پژوهشی یا معاونت پژوهشی نیست که بگوییم بخشی متولی آموزش است و بخشی متولی پژوهش، بلکه در شرایط فعلی مقوله پژوهش فراتر از حوزه تعریف شده خویش بر کل سیستم، از کل سیستم و در کل سیستم تعریف می شود؛ زیرا اگر در همان آغاز آموزش و پایه نخست تحصیل پژوهش حضور نداشته باشد، صرفاً افراد دانشور دانشمند و دانش مدار تحویل می دهیم. حال اینکه روش مندی و پژوهیدن از همان آغاز تحصیل شروع می شود؛ لذا به قول میگر «معلم و مدرس برجسته و پژوهشگر پژوهش مدار طراح حرفه ای سوال است» و کلاس های پر سوال و دو طرفه که درگیری ذهنی در آن رایج است روحیه پژوهش و پژوهش مداری را تقویت می کند.
حال با توجه به تعاریف ارائه شده از نظام پژوهشی الگوی پیشنهادی ذیل ترسیم می گردد.
«کرلینجر» در کتاب بنیان های تحقیق پژوهش را با «کاربرد روش علمی» مربوط می داند و در جای دیگر از همان کتاب، روش علمی را هدفمند، منظم و طراحی شده، تعریف می کند. (11)
از نظر برخی دیگر از صاحب نظران تحقیق به تجزیه و تحلیل و ثبت عینی و نظامند مشاهدات کنترل شده تعبیر می شود که در نتیجه آن «امکان دارد قوانین کلی، اصول یا
نظریه ها پرداخت شده و به پیش بینی یا احتمالاً به کنترل نهایی رویدادها بینجامد. (12) مولفان دیگری وجود دارند که پژوهش را نظم روشمند علمی شمرده اند. (13) نیز در بعضی از منابع روش تحقیق در علوم اجتماعی پژوهش «فرایندی به منظور کشف پیامدهای اعمال انسان تعریف می شود» (14) چنان که ملاحظه می شود، مولفان و صاحب نظران در تعریف مفهوم تحقیق و نظام پژوهش هر یک به جنبه خاصی توجه داشته اند. در عین حال، بین تعاریف مختلف از پژوهش، می توان به وجوه مشترکی دست یافت و از مجموع آنها چنین نتیجه گرفت که نظام پژوهش، به فرایندی از مجموعه تلاش های طراحی شده و سازمان یافته اطلاق می شود که از طریق کاربرد روش های علمی به منظور کشف پدیده معین یا توصیف چگونگی آن، شناخت روند تغییرات و ریشه یابی در زمینه مشخص، انجام می پذیرد.
پژوهش به طور معمول مطالعه- پویش و کاوش در خصوص موضوع معین یا پدیده ای مشخص است با رویکرد به کشف پدیده، موضوع و یا جنبه جدیدی از آن. (15)
آنچه به عنوان تعاریف ارائه شد، در حقیقت مجموعه توصیف ها و تأکیدهای صاحب نظران و مولفان معروف، درباره پژوهش یا نظام تحقیق است که به چند نمونه از آنها اشاره شد. ولی با توجه به اینکه آموزش از طریق ارائه تعاریف، ممکن است به قالب اندیشی بیانجامد و ما را از محتوا دور کند، مناسب است به مشخصه های پژوهش روشمند با رویکرد به حوزه معارف اسلامی بپردازیم. (16)
پی نوشت ها :
*دانشیار دانشگاه تهران. hkhanifar@ yahoo. com
**دانشجوی دکتری دانشگاه شهید بهشتی دریافت: 89/5/6 پذیرش: 89/8/8
1- علی اکبر دهخدا، لغت نامه، ذیل واژه
2- حسن پاشا شریفی، کارگاه روش شناسی استانداردهای آموزشی، ص98.
3- احمد بیانی، روش های تحقیق و سنجش در علوم تربیتی و روان شناسی، ص 34.
4- نادرقلی قورچیان، برنامه ریزی درسی در هزاره سوم، ص 42.
5- Research Disiplineor Regulation
6- شیوه نامه معاونت پژوهشی 1378، ص 2
7- Robbins, 1996 p, 33.
8- Differentization
9- Integration
10- Skills Learning
11- Kerlinger, F. N(1973) foundations of Behavioral Reserch New yourk. P20.
12- Best, John. W (1983) Reserch in Education, Newjersey. U.S.A., p. 24.
13- Avy. Dov others, (1972) Introduction to Research New Jersey. P21.
14- Young P. V (1960) Scientific social surveys and Research New Kersey, p 21.
15- Bulmer, martin and warwick, Donald p. (1993) (Ed,s) social Research in developing Countries Loddon: (UCL press).
16- احمد بیانی، روش های تحقیق و سنجش در علوم تربیتی و روان شناسی، ص 32.
