ساختار هندسی سور مسبحات در قرآن مجید

چکیده

ساختار هندسی سوره های قرآن مجید، بحثی مهم است که می تواند زوایایی جدید فراروی مفسران و قرآن پژوهان در تفسیر قرآن کریم باز نماید؛ اگر چه پژوهشیان علوم قرآنی و تفسیر از دیر باز به بحث از تناسب آیات و سور پرداخته اند و زحمات گرانی را در این راه به جان خریدند، امّا تنها به ویژگی های ظاهری سور بسنده کرده اند و کاوش در محور موضوعی سوره و گروه های سور قرآنی امری جدید و امروزی است که مورد اقبال قرآن پژوهان و مفسران معاصر قرار گرفته است.
این نوشتار بر آن است تا با بررسی مجموعه سوره های مسبحات در ترتیب نزول و نگارش در قرآن کریم و شمارگان این گروه، به این پرسش کلیدی پاسخ گوید که آیا همانندی این سور در آغاز، تأثیری در محور موضوعی و اهداف این سوره ها دارد و گروه سور مسبحات، بیانگر محور موضوعی واحدی هستند یا خیر؟
شناخت ساختار هندسی سوره ها و گروه های سور، موجب پی بردن به ژرفای معنایی قرآن کریم و همبستگی میان آیات و سور خواهد شد که این نوشتار به آن اشاره کرده است.
کلید واژه ها: محور موضوعی سوره، فواتح سور، هندسه سور مسبحات، تناسب میان سوره ای، اهداف سور مسبحات، تناسب آیات و سور

مقدمه

یکی از مباحثی که در قرآن شناسی مورد توجه و اقبال قرآن پژوهان از دیر باز بوده است پی بردن به هماهنگی و تناسب در ساختار قرآن کریم می باشد؛ از آنجا که قرآن کریم به عنوان یک سند وحیانی جاودانه و معجزه پایدار آخرین پیامبر الهی است و نیز اسلوب بی نظیر حاکم بر این کتاب هدایت، موجب شگفتی اندیشمندان بوده و هست؛ از سویی برخی ناآشنایان به حقایق این کتاب، آن را متهم به پراکندگی و تشتت کرده اند. (خامه گر 1382: 18)
کاوش در تناسب میان آیات با یکدیگر، تناسب میان آیات پایانی سوره ای با آیات آغازین سوره بعد، تناسب میان آغاز سوره ها و آیات پایانی آن سوره ها بخشی از تلاش محققان قرآنی گذشته بوده است (سیوطی 1404: 82- 84) که راهگشای اندیشه تناسب میان سوره هایی شده است که سرآغاز مشترکی دارند. آنچه در وحدت موضوعی سوره دنبال می شود نگاه مجموعی به سوره و درک پیام و روح کلی سوره است که موجب درک تفاوت هایی ظاهری آیات با یکدیگر می شود یعنی در واقع هدف اصلی و محور موضوعی سوره مانند تنه و پیکر درختی تناور و زیباست که شاخه ها را بر گرد خویش به اهتزار درآورده است.
در این مقاله به دنبال این پرسش کلیدی هستیم که آیا آیات مجموعه سوره های مسبحات، هدف خاصی را تعقیب می نماید و دارای محور موضوعی همانندی می باشد؟ یا آنکه این سوره ها که در آغاز با هم یک گونه اند در محتوی و پیکره خویش نیز بیانگر یک غرض و هدف اند؟ یا یک محور موضوعی واحدی ندارند و از مجموع سوره ها نمی توان سخن محوری واحدی دریافت؟
تلاش این نوشتار آن است که با بیان ترتیب نزول، تعداد و ترتیب نگارش سور مسبحات، به کشف محور موضوعی و اهداف سوره ها پردازد و از همانندی محور موضوعی سور مسبحات پرده بردارد، اما پژوهش در این عرصه و یافتن همبستگی موضوعی سوره ها و کشف اهداف و موضوع های اصلی آن ها نیازمند همت بیشتر قرآن پژوهان است تا گوهرهای هدایت را از بیکران کرانه این کتاب جاودانه تقدیم جهانیان نمایند.

درآمد تاریخی سور مسبحات

سوره های قرآن مجید با توجه به چینش آن یا با توجه به سرآغاز آن ها به چند دسته تقسیم شده اند که گویای پیوستگی میان مجموعه ای از سوره های قرآن کریم است. منظور از این بحث در انواع علم مناسبات، قائل شدن به نوعی تقسیم میان سوره های قرآن کریم است؛ به این معنا که نه تنها میان سوره های مجاور یا کل قرآن کریم نوعی پیوند موضوعی است بلکه میان سوره های نزدیک به هم نوعی هماهنگی و همسویی وجود دارد. (ایازی 1380: 65)
یکی از آن دسته بندی ها که بر اساس روایتی از پیامبر اکرم (ص) انجام شده است و در میان اهل سنت و شیعه در نقل مشترک است مجموعه سوره های قرآن کریم را به چهار دسته سور طوال، سور مئین، سور المثانی و سور مفصل تقسیم می کند.
اعطیت السور الطوال مکان التوراه و اعطیت المئین مکان الانجیل و اعطیت المثانی مکان الزبور و فضلت بالمفصّل ثمان و ستون سوره و هو مهمین علی سائر الکتب... (زرکشی 1415: 258 و کلینی 1381 ج4: 534)
هر چند در اسامی سوره ها در هر کدام از این اقسام اختلاف نظر وجود دارد(رامیار 1363: 594) و برخی حتی به این چهار دسته، دو گروه حوامیم و ممتحنات را با شمردن سوره هایش افزوده اند (معرفت 1378: 114) اگر چه به نظر این دسته بندی اخیر بدون توجه به روایت نبوی (ص) بوده باشد.
دسته بندی دیگری را با توجه به سرآغاز سوره ها ارائه کرده اند که در نوع اول به ده دسته تقسیم شده است: حامدات و مسبحات، حروف تهجی، ندا، جملات خبری، قسم و سوگند، شرط، امر، استفهام، دعا و تعلیل. (حجتی 1360: 113- 115)
هر چند یکی از نویسندگان معاصر، سوره های قرآن را با توجه به سرآغاز و فواتح سور به هشت گروه تقسیم می کند که عبارت اند از: مقطعات (29 سوره)، اقسام (23 سوره)، مخاطبات (10 سوره)،مسبحات (7 سوره)، حامدات (5 سوره)، زمانیه (7 سوره)، مقولات (5 سوره) و متفرقات (28 سوره) که به تفصیل به علت نام گذاری گروه ها و عنوان های سوره اشاره کرده است. (هاشم زاده هریسی 1373: 17- 38)
دسته بندی های دیگری نیز از سوره های قرآن کریم انجام داده اند که در بر گیرنده ویژگی خاصی از سور قرآن کریم بوده است؛ مانند زهراوان، معوذتین، عزائم، عتاق، قرینتین، طواسین، حوامیم، ممتحنات، مسبحات، الم، الر. (رامیار 1363: 579)
غیر از آنچه بر طبق روایات نبوی (ص) درباره سوره های قرآن کریم آمده بود باقی دسته بندی ها و پیوستگی تقسیم سوره ها در گروه خاص روش اجتهادی و توجه به ظاهر و محتوی برای تشخیص مناسبت مجموعه ای از سوره هاست.

1. گروه سور مسبحات

گروهی از سور قرآن مجید که با تسبیح آغاز شده اند را سور مسبحات نام نهاده اند. مشهور نزد اندیشه وران قرآنی تعداد سور مسبحات هفت سوره می باشد: اسرا، حدید، حشر، صف، جمعه، تغابن و اعلی. (رامیار 1363: 596)
سوره اسراء:«سبحان الَّذی أَسری بعبده لیلاً مِّن المسجد الحرامِ إِلی المسجد الأَقصی»؛
سوره حدید:«سبِّحَ للهِ ما فی السَّماواتِ و الأَرضِ»؛
سوره حشر:«سبِّحَ للهِ ما فی السَّماوات و ما فی الأَرضِ»؛
سوره صف:«سبِّحَ لله ما فی السَّماوات و ما فی الأَرض»؛
سوره جمعه:« یُسبِّحُ لله ما فی السَّماوات و ما فی الأَرض»؛
سوره تغابن:«یُسبِّحُ لله ما فی السَّماوات و ما فی الأَرض»؛
سوره اعلی:«سبِّحَ اسمَ ربِّکَ الأَعلی»؛
معرفت (ره) دو سوره فرقان و ملک که با تبارک آغاز شده اند را در شمار این گروه قرار داده است و مجموع سور مسبحات را نه تا به شمار آورده اند. (معرفت 1416: ج5: 293)
علامه طباطبایی شمار سور مسبحات را پنج سوره حدید، حشر، صف، جمعه و تغابن می داند که با فعل ماضی سبّح و مضارع یسبّح آغاز شده اند. (طباطبایی 1403 ج19: 123)
مکارم نیز تعداد سور مسبحات را پنج سوره آغاز شونده با سبّح و یسبّح می داند. (مکارم شیرازی، 1371 ج23: 292)
حدیت پژوه معاصر استاد غفاری در شرح روایتی از امام باقر(ع) در ثواب الاعمال، سوره های مسبحات را سوری می شمارد که با سبّح و یسبّح آغاز شده اند. هر چند روایت چنین آمده است:«من قرأ بالمسبحات کلها قبل ان ینام، لم یمیت حتی یدرک القائم (ع) و ان مات کان فی جوار النبی (ص)». (صدوق 1373: 138)
هر چند صاحب وسائل الشیعه و صاحب البرهان فی تفسیر القرآن به تعداد سور مسبحات در شرح حدیث یاد شده اشاره نکرده اند. (حر عاملی 1403 ج4: 870)
اما صاحب مرآه العقول به نقل از صاحب التهذیب سور مسبحات را سوره هایی می شمارد که با سبح یا یسبح آغاز شده اند. (مجلسی 1363 ج12: 508)
سیوطی نیز در آغاز تفسیر سوره حدید دو روایت نقل می کند «ان رسول الله (ص) کان یقرأ المسبحات قبل ان یرقد و قال ان فیهنّ آیه افضل من الف آیه» ولی به تعداد سور مسبحات اشاره ای ندارد (سیوطی 1403 ج6: 170). اما در نوع شصتم کتاب الاتقان شمار سور مسبحات را هفت عدد می داند که با مصدر «سبحان» در سوره اسراء، با «سبح» فعل ماضی در حدید، حشر و صف، و با فعل مضارع «سبّح» در جمعه و تغابن و آنگاه با فعل امر «سبِّح» در سوره اعلی آمده است که این واژه را از همه جهات در بر گرفته است. (سیوطی 1363 ج3: 361 و زرکشی 1415 ج1: 254)
شاید نامگذاری گروه های دیگر را دانشمندان علوم قرآنی، انجام داده باشند اما مسبحات نامی است که در روایات فوق از عصر نزول، به یادگار مانده است؛ اما در تعداد یا تعیین دقیق یا تعریف این سور، از آن دوره، امر معیّنی به دست نیامده و این خود، مسأله ای است که موجب اختلاف دانشمندان در این حوزه شده است.
اگر همانند نام های دیگر، به تمام سوره هایی که در گروهی قرار گرفته اند توجه شود سور مسبحات بایستی هفت سوره مشهور بوده باشد و هیچ مستندی برای قائلان به پنج سوره در روایات به دست نیامده است و ویژگی خاصی وجود ندارد که منحصراً به سوره هایی که با سبّح یا یسبح آغاز شده اند اطلاق گردد. شاید ریشه اندیشه طباطبایی(ره) و مکارم در نقل از التهذیب بوده باشد که آن هم در متن روایت ذکر نشده است.
نکته دیگر اینکه شاید ویژگی مدنی بودن این سور و تعداد زیاد آیات آن موجب شده باشد تا برخی بپندارند که هنگام خواب، خواندن سوره ای مانند اسراء سخت و طولانی است اما سور دیگر، در زمانی کمتر به انجام می رسد که سوره اعلی هم در تعداد آیات و هم در تلاوت و هم در فضیلت خلاف آن را، نشان می دهد. ارائه اسامی نه سوره در گروه مسبحات از معرفت (ره) که هم با گروه بندی با واژه تسبیح اختلاف دارد و هم با نگاه طباطبایی (ره) و مکارم تفاوت دارد نشان می دهد که امری سلیقه ای است و گروه مسبحات در تعریف معرفت (ره) به مفهوم واژه آغازین سور توجه شده است و چون تبارک به نوعی تنزیه و تقدیس پروردگار سبحان است آن را این گروه قرار داده اند.
نکته دیگر، روایت جابر از امام باقر (ع) است که به نوشته مجلسی (ره) روایتی ضعیف است. (مجلسی 1363 ج12: 502)
اگر چه رویکرد به روایات سنن و اقبال به آن، سخت گیری در صحت سند روایات نیست و در این نوشتار نیز بنا، بر انکار فضیلت تلاوت این سور نیست ولی از روایت این بر نمی آید که همه سور مسبحات را یکجا در هر شب تلاوت نمایند؛ بلکه تأکید بر تلاوت سور مسبحات است زیرا تعریف خاصی در تعیین محدوده این سور ارائه نشده و این در حالی است که شهرت بر هفت سوره در میان پژوهش گران علوم قرآنی است و در گروه های دیگر نیز، سوره ها با واژه آغازین متشابه در یک مجموعه قرار گرفته اند.

1. 1. ترتیب سور مسبحات در نزول و نگارش در مصحف

یکی از مباحث مطرح در پژوهش های قرآنی، پرداختن به ترتیب نزول سور قرآنی است که اختلاف دانشمندان را در شماره ترتیب نزول در پی دارد و با کم ترین نشانه و استنادی در مکی و مدنی بودن و تقدم و تأخر، استدلال شده است. سور مسبحات نیز از این حوزه بیرون نبوده و معرکه آرای صاحب نظران است.
مشهور آن است که سور حدید، صف، حشر، جمعه، تغابن مدنی و سور اسراء و اعلی مکی به شمار می روند (حجتی 1360: 397- 399)
هر چند بر طبق برخی روایات ضعیف سوره های جمعه، صف و تغابن مکی و اعلی مدنی به شمار آمده اند. (معرفت 1375: 58) و یا برخی سوره اعلی را مکی و مدنی دانسته اند که دلیل آن هم نزول دستور فقهی زکات فطره در آن است. (طباطبایی 1403: ج20: 243)
ترتیب نزول سور یاد شده

ابن ندیم، بقاعی، نولد که	معرفت	حجتی	رامیار
48	50	49	49 جز آیات 26، 32، 33، 57، 73- 80	اسراء
95	94	93	94	حدید
101	101	100	101	حشر
111	111	110	101	صف
109	109	108	110	جمعه
110	110	109	108	تغابن
7	8	7	8	اعلی

اما نگارش سور مسبحات در مصحف موجود فعلی که مورد پذیرش مسلمانان جهان و بر جای مانده از مصحف عثمانی است به گونه ای است که دو سوره اسراء و اعلی با فاصله از بقیه سور و پنج سوره دیگر در کنار هم (اغلب با یک سوره فاصله) قرار گرفته اند.
اسرا (17)، حدید(57)، حشر(59)، صف(61)، جمعه (62)، تغابن(64) و اعلی (87)
ترتیب نزول و نگارش سور مسبحات و آیه آغازین این سور بیانگر مطالبی است که در کتاب های تفسیری به تفصیل آمده است.

2. محور موضوعی سور مسبحات

سوره های قرآن کریم، واحدهای مستقل به شمار می روند که موضوعات، اهداف، ساختار و محور موضوعی ویژه ای دارند. آغاز سوره، از جاذبه خاصی برخوردار است که شنونده را با بیانی شیوا و دل انگیز به خود می خواند و به اندیشه در دریای فهم بیکرانه خویش دعوت می کند.
نکته شایان توجه در سرآغازهای سوره های قرآن مجید، تناسب با محتوی و مضمون سوره هاست به گونه ای که واژه ها و نکته های آغازین سوره ها، با زمینه سخنان بعدی همخوان است و به طور اجمال به مقصود و جو کلی سوره اشاره داشته و هماهنگ است.
و لقد اتضح ان هناک تخطیطاً و محدوداً یتکون من دیباجه و موضوع و خاتمه، فتوضح الآیات الافتتاحیه الاولی من السوره، الموضوع الّذی ستعالجه فی خطوطها الرئیسیه ثم یتبع ذلک التدرج فی عرض الموضوع بنظام لا یتداخل فیه جزء مع جزء آخر، و انّما یحتلّ کلّ جزء المکان المناسب له فی جمله السوره و اخیراً تأتی الخاتمه التی یقابل دیباجه. (درّاز1413: 119)
هر سوره را می توان مقاله و مطالب مستقل و کاملی دانست که مقدمه، متن و نتیجه گیری مستقلی از سوره های دیگر دارد؛ هر چند مطالب سوره ها اعم از داستان انبیا امت ها و بهشت، جهنم، توحید و قیامت، مشابه هستند اگر دقت کنیم می بینیم در هر سوره طرح مطالب دقیقاً در ارتباط با محور همان سوره قرار دارد و تفاوت های حاصل ناشی از تفاوت مضامین سوره ها می باشد؛ به عنوان مثال، شما اگر داستان حضرت موسی (ع) و بنی اسرائیل یا زندگی حضرت ابراهیم(ع) را که هر دو موضوع در سوره هایی متعدد از قرآن کریم تکرار شده است، بررسی نمایید و در عین حال به محورهای اصلی و محتوی و مضمون سوره ها توجه داشته باشید مشاهده می کنید که هر سوره دقیقاً بخشی را نقل کرده است که در خدمت هدف اصلی آن می باشد اگر هم تکراری باشد در شیوه نقل آن و کلمات به کار رفته که ناشی از تفاوت دو سوره می باشد. (بازرگان 1372 ج1: 5)
به بیانی دیگر می توان به زیبایی و روشنی دریافت که هر یک از سوره های قرآن کریم دارای شخصیتی ممتاز و ویژه است؛ شخصیتی که دارای روحی است که قوام سراسر سوره به آن است درست همانند روح یک موجود زنده و دارای یک یا چند موضوع اصلی است که با یک محور خاص پیوند خورده اند وجود خاصی دارد که بر تمامی موضوعات سوره سایه افکنده است و سیاق آن، موضوعات را از جوانب خاصی مورد بررسی قرار می دهد و بر اساس این فضا میان موضوعات هماهنگی برقرار شده است و آهنگ موسیقایی ویژه دارد که اگر در سیر سخن دچار تغییر شود به خاطر تناسب با موضوعی است که پیش آمده است این پدیده در تمامی سوره های قرآن کریم وجود دارد و سوره های طولانی نیز از آن تخلف نمی کنند. (قطب 1415 ج1: 23)
در هر سوره وحدت فکری وجود دارد، برای هر سوره موضوعی قرار داده شده که نمود بارزی در آن سوره دارد. (شحاته 1985: 310) وحدت و همبستگی موضوعی در سوره، مورد توجه بسیاری از مفسران و پژوهندگان معاصر مباحث قرآنی قرار گرفته است و یکی از پایه های تفسیر در نزد آنان است. (رومی، فهد بن عبد الرحمن 1414: 222)
مرحوم علامه طباطبایی همبستگی سوره را این گونه تبیین می کند: خداوند به طور مکرر در بسیاری از کلامش، سخن از سوره به میان آورده است؛ «فأَتوا بسورهٍ مِّثلهِ» (یونس:38) «فأَتوا بعشرِ سورٍ مِّثلهِ مُفتریاتٍ»(هود:13) «إِذا أُنزلت سورهٌ»(توبه:86) «سوره انزلناها و فرضناها»(نور:1)و... و این نشان دهنده آن است که هر دسته از کلام الله که جدا شده و سوره نام گرفته است دارای گونه ای وحدت تألیف و همبستگی است که در پاره ای از یک سوره میان یک سوره و سوره دیگر یافت نمی شود و از اینجا در می یابیم که اهداف و مقاصد هر سوره با سوره دیگر متفاوت است و هر سوره غرض خاصی را دنبال می کند و برای بیان معنی خاصی ایجاد شده است، که سوره به انجام نمی رسد مگر به اتمام آن و بنابراین بسمله سرآغاز هر سوره به غرض خاص آن سوره بازگشت دارد (طباطبایی 1403 ج1: 16). با توجه به مباحث مقدماتی ذکر این نکته ضروری است: اینکه مراد از هدف و موضوع در بحث از اهداف سوره چیست؟
گفته شد که هر سوره از قرآن مجید به عنوان یک متن بلند مرتبه ادبی - الهی است که آیات آن همبسته و همسویند و دارای دو عنصر است: عنصر فکری، عنصر موضوعی.
عنصر فکری اهداف و اندیشه هایی هستند که سوره قصد تبیین آنها را دارد و عنصر موضوعی قالبی است که این اهداف را به تصویر می کشد و در سایه این دو عنصر همبستگی آیات سوره روشن می شود.

هدف

موضوع یا موضوع های مظرح شده در یک سوره، اندیشه و پیامی دارد که بر محور آن سیر می کند و از آن به هدف و غرض و فکر تعبیر می شود.
یک سوره ممکن است دارای یک هدف باشد و ممکن است چندین هدف را دنبال نماید به طور طبیعی زمانی که متن چند فکر را داشته باشد باید میان آن ها به نوعی سنخیت و ارتباط باشد. هنگامی که افکاری گوناگون در یک سوره وجود داشته باشد می تواند دارای یک اندیشه مهم و اساسی باشد و نیز چندین فکر ثانوی و ضمنی را در برداشته باشد که در خلال سوره مطرح می شود.

موضوع

هر سوره در بردارنده یک یا چند موضوع است که هدف و پیام های آن را به تصویر می کشد.
ماده موضوع از چهار عنصر تشکیل می شود:
1. شخصیت ها؛ 2. حادثه ها؛ 3. فضاهای مکانی، زمانی و اشیاء؛ 4. ارزش ها.
که گاه تمامی و گاه برخی از آن ها در یک موضوع یافت می شوند. (بستانی 1414: 58- 36)
برای شناخت هدف اساسی سوره و محور موضوعی آن باید به این نکات دقت داشت:
1. یمکن معرفه ذلک من خلال التعرف علی دلاله اسم السوره او اسمائها الّتی تثبت عن طریق الوحی ای بالتوقیف عن رسول الله (ص).
2. یمکن التعرف علی هدف السوره او محورها من خلال استعراض الاحداث البارزه او القضایا الاساسیه الّتی تناولتها السوره.
3. یمکن التعرف علی هدف السوره او اهدافها من خلال المرحله الزمنیه الّتی نزلت فیها السوره. و لا یفوتنا هنا ان نذکر ان بعض السور یمکن ان نجدلها عده محاور تدور حولها من غیر تناقض و لا تعارض و لا تصادم و یمکمن تحدید کل محور و التعرف علی دائره من خلال زاویه الرصد الّتی نرصدها.
4. المناسبات بین مقاطع السوره و دورها فی التعرف علی هدف السوره او محورها عند تقسیم السوره الی مقاطع او فقرات حسب ارتباط الآیات بعنصر من عناصر الموضوع لابدّ من الرجوع الی کتب التفسیر الموثوقه... .
و بعد التعرف علی هدف السوره الاساسی و تحدید المحور الّذی تدور حوله تتبلور المناسبات بین المقاطع جمیعها و بین المقاطع و المحور و بین الفاتحه و الخاتمه و یدرک الباحث وجه الاستطرادات الّتی وردت فی سوره... (مسلم 1418: 4)
که با تأمل در محور و اهداف سوره ها، ساختاری شگفت کشف خواهد شد (میدانی، 1409: 27). سوره های قرآن کریم با همه تنوع، پیکری واحد هستند که یک روح در تمامی اجزای آن سریان دارد؛ میان آیات یک سوره همبستگی و پیوستگی و هماهنگی وجود دارد که یک یا چند مقصد کلّی و پیام اساسی دارد که بر حول یک محور موضوعی معیّن گرد آمده اند.

1. 2. محور موضوعی سور مسبحات

گفته شد که هر سوره یک هدف اصلی دارد و محتوای سوره با محورها و مقاصد فرعی تفکیک پذیر است و هر دسته از آیات به لحاظ تناسب درونی و ارتباط نزدیکی که با یکدیگر دارند ذیل یک محور فرعی مشترک اند؛ بنابراین لازمه طبیعی اعتقاد به ساختار هندسی سوره ها این است که به ارتباط ارگانیک و منطقی با یکدیگر معتقد باشیم. (خامه گر 1382: 2)
با توجه به آیات مجموعه سوره های مسبحات تلاش شده است تا به محورهای موضوعی و اهداف اساسی اشاره گردد؛ اگر چه آغاز این سور از یک همانندی در تسبیح سبحان برخوردار است و به نوعی همه این سور سرآغازی در تسبیح و تقدیس الهی دارند که به منزله دریچه ورودی به سوره هستند و به بخش اصلی و پیکره سوره راه را می نمایانند که آن پیکره گاه درباره یک یا چند موضوع سخن می گوید و گاه مفاهیم گوناگونی را شامل می شود که اهداف خاصی را ارائه می نمایند و پایان سوره ها نیز در کمال جاذبه و زیبایی در جهت هدف و غرض خاص سیر می کنند و با مقصود سوره تناسب دارد و نتیجه ای را در بردارد که از سیر سوره حاصل می شود؛ به نوعی که هماهنگی میان آغاز سوره و پایان آن وجود دارد. علامه طباطبایی (ره) آغاز و پایان سوره ها را هماهنگ می داند و در بسیاری موارد از پایان سوره ها همپای آغاز آن برای تبیین غرض و موضوع سوره استفاده می کند؛ از جمله، درباره سوره حشر می نویسد:
افتتاح سوره حشر:«سبِّح لله ما فی السَّماوات و ما فی الأَرض و هو العزیزُ الحکیم»(حشر:1) خاتمه سوره «یسبِّحُ لهُ ما فی السَّماواتِ و الأَرض و هو العزیز الحکیم». (حشر:24) (طباطبایی 1403 ج19: 201)
و نیز در سوره اسراء «سبحانَ الَّذی أَسری بعبدهِ لیلاً مِّن المسجدِ الحرامِ إِلی المسجدِ الأَقصی الَّذی بارکنا حولهُ لنریهُ مِن آیاتنا إِنَّهُ هوَ السَّمیعُ البصیر». (اسراء:1)
در آیه نخست سوره اسراء از معراج نبی اکرم (ص) و سیر دادن شبانه او از مسجد الحرام به مسجد الاقصی که مقصود از آن بیت المقدس و بنایی است که داوود و سلیمان ساختند و خداوند آن را برای بنی اسرائیل و فرازها و فرودها و عزت و ذلتشان که منشأ آن فسادشان بود کشانده می شود. (طباطبایی 1403 ج13: 6)
سوره اسراء با امر به ستایش خداوند سبحان به پایان می رسد:
«و قل الحمد ُالله الَّذی لم یتَّخذ ولداً و لم یکن لَّهُ شریکٌ فی الملک و لم یکن لَّهُ ولیُّ مُّن الذُّلَّ و کبِّرهُ تکبیراً»(اسراء:111) که غلبه با جانب تسبیح بر تحمید در این سوره می باشد(طباطبایی 1403 ج13: 5).
در این بخش به ارائه محور موضوعی و اهداف خاص سوره های مسبحات به طور مستقل اشاره می شود:

1. 1. 2. سوره اسراء

محور و هدف اصلی آن دخول در اسلام و ترک پیروی از خطوات شیطان است؛ بر پایه آیه 208 سوره بقره. (حوی 1409 ج6: 306)
اما سید قطب محور اصلی این سوره را شخص رسول اکرم (ص) و موضع قریش نسبت به حضرتش می داند؛ درباره رسولش که قرآن کریم را آورده و ماهیت قرآن و کیفیت هدایت به آن و موضع مشرکان در برابر قرآن کریم سخن به میان آورده است؛ به همین مناسبت استطراداً به ماهیت رسالت و رسل و برتری رسالت محمدی (ع) با معجزات غیر حسی و هلاکت مکذّبین ایشان سخن گفت. (قطب 1415 ج4: 2208)
مرحوم علامه طباطبایی سوره اسرا را بیانگر امر توحید خداوند از شریک می داند و چون با «سبحان الَّذی أَسری... » شروع شده غلبه را با جانب تسبیح بر تحمید الهی می شمارد. (طباطبایی 1403 ج13: 5)
با بررسی دقیق و همه جانبه آیات آغازین، میانی و پایانی سوره اسراء، محور موضوعی این سوره پیامبر گرامی اسلام (ص) و کتاب آسمانی نازل شده بر ایشان، قرآن مجید، می باشد.
بیان مسأله معراج، درس هایی از توحید، مسأله معاد، داستان موسی (ع )، بحث از قرآن، قانون گذاری و تشریع، تعالیم اخلاقی، حقوق والدین و تاریخ پیامبران رؤوس مطالب این سوره به شمار می رود. (هاشم زاده 1373: 223)

اهداف سوره اسراء

مقاصد و مندرجات سوره اسراء را نیز می توان به این صورت دسته بندی کرد.
آیات 1- 21: قضیه اسراء و بیان حکمت آن و داستان بنی اسرائیل؛
آیات 22- 39: مباحثی از توحید که تمامی ساختار اجتماعی و آداب عملی و سیر و سلوک اجتماعی بر آن بنا شده است.
آیات 40- 57: اوهام و افکار خرافی بت پرستی و جاهلیت و... ؛
آیات 58- 72: معجزه پیامبر اسلام عقلی و جاودانه است.
آیات 73- 111: نیرنگ مشرکان نسبت به پیامبر اسلام (ص) و روش آنان در منحرف ساختن آن حضرت (ص) و سخن راجع به نزول قرآن و اعجاز آن و... .

2. 1. 2. سوره حدید

محور موضوعی و اهداف سوره حدید را قرآن پژوهان متفاوت نقل کرده اند.
غرض این سوره- چنانکه در خلال آیاتش با تکرار امر صریح به این معنا، اشعار دارد - ترغیب و تشویق مؤمنین به انفاق در راه خداست (طباطبایی 1403 ج 19: 143) و نیز دعوت مسلمانان به بذل جان و مال در راه خدا، برای تحقق حقیقت ایمان در نفوس آنهاست چرا که از تحقق ایمان واقعی در نفوس، بذل خاصی در راه خداوند سبحان تراوش می کند و جامعه اسلامی استوار می گردد (آیات 7- 10) و نیز حول همین محور کبیر است که جامعه مسلمانان را دعوت می کند تا با یاد خدا و آنچه از حق نازل شد خاشع گردند زیرا بذل جان و مال، خود ثمره این خشوع است که از حقیقت ایمان سرچشمه می گیرد. (قطب 1415 ج4: 3475)
محور موضوعی اصلی این سوره، رسالت پیامبر گرامی اسلام (ص) است و باقی اهداف مطرح شده، شاخه های اصلی آن است؛ منزه بودن خداوند سبحان به نیازمندی دریای پیامبرش به مؤمنان از مهاجران و انصار می باشد.

اهداف سوره حدید

آیات 1- 6 به ادله توحید، آیات 7- 11 به تثبیت ایمان و آیات 12- 15 به مشاهده آخرت اشاره دارد. (شحاته 1985 ج3: 215)
و در نگاهی دیگر:
ایمان و انفاق جدایی ناپذیرند.
سوره از انزواطلبی و رهبانیت بر حذر می دارد.
خداوند پیامبران را با دلیل روشن فرستاد تا شناخت حق از باطل برای انسان و تحقق عدالت ممکن شود.
مردم را به ایمان آوردن به خاتم پیامبران (ص) و پیامبران ترغیب کرده است. (زین 1424 :160)
اهداف و مقاصد سوره حدید بعد از بیان تسبیح خداوند سبحان از جانب همه موجودات، دستور به انفاق در راه خدا و یاری پیامبر اسلام (ص) و تشویق و ترغیب به ایمان به خدا و رسول او و انفاق در راه خدا و در پایان غرض الهی از فرستادن رسولان و انزال کتاب های آسمانی است.

3. 1. 2. سوره حشر

سوره حشر با تسبیح و تکریم خدایی که آسمان ها و زمین از آن اوست و عزیز و حکیم است آغاز و پایان یافته است که از ابتدا تا انتهایش در تناسق کامل با موضوع سوره و با دعوت مؤمنان به تقوی و خشوع و تفکر در تدبیر خدای حکیم است. (قطب 1415 ج6: 3521)
افتتاح سوره با تسبیح نشان آن است که مکرها و خیانت های منافقین بر دامن کبریایی خدا گردی نمی نشاند و این شاهد عزت و اقتدار خداست و نیز اگر دچار عذاب شدند به این دلیل بوده است که عذابشان بر طبق حکمت و مصلحت بوده و این خود شاهد حکمت خداست. (طباطبایی 1403 ج19: 201)
در نگاهی دیگر محور سوره عبارت است از اصرار یهود بر کفر، برادری منافقان و کفار و نیز پیروزی بندگان خالص از مؤمنان بر همه کفار و منافقان است. (زین 1424 : 176)
محور موضوعی سوره حشر رسالت پیامبر اسلام (ص) و قرآن مجید است منزه بودن خداوند از شکست پیامبر (ص) در مقابل کفار و منافقان و بی نیازی خداوند به یاری مؤمنان است.

اهداف سوره حشر

مقاصد و محتوای سوره حشر اشاره به تسبیح عمومی موجودات در برابر خداوند، اشاره به ماجرای درگیری مسلمانان با یهودیان پیمان شکن مدینه، بیان صفات جلال و جمال الهی و عظمت قرآن مجید و استفاده فی ء برای خدا و پیامبر اکرم (ص) است.

4. 1. 2. سوره صف

این سوره در حقیقت بر دو محور اساسی دور می زند یکی برتری اسلام بر تمامی آیین های آسمانی و تضمین بقا و جاودانگی آن به دست خدا و دیگر لزوم جهاد در طریق حفظ و پیشرفت این آیین. (مکارم 1374 ج24: 57)
به رغم تلمیحات و اشارات فرعی، این سوره به دو امر اساسی می پردازد: اول اینکه، دین کامل الهی بر بشر همان دین پیامبر خاتم (ص) است. دوم اینکه، جهت حفظ این امانت بزرگ، در راه خدا به جهاد پرداختن. (قطب 1415 ج 6: 3550)
طباطبایی نیز یکی از محورهای این سوره را چنین بیان می دارد و این پیغمبری است که به وی ایمان آورده اند؛ فرستاده ای است از خدای سبحان، او را فرستاده است تا هدایت باشد و دین حق را به شمار برساند. (طباطبایی 1403 ج19: 248)

اهداف سوره صف

شحاته هدف اصلی سوره را دو امر می شمارد:
1. دعوت به جهاد و تشویق و ترغیب به آن.
2. بیان یکی بودن رسالات و بشارت دادن پیامبری حضرت خاتم (ص) از حضرت مسیح، و اینکه اسلام خاتم ادیان الهی است. (شحاته 1986 ج3: 290)
در این سوره نیز محور سوره بر پیامبری حضرت محمد (ص) و مبارزه یکپارچه و منسجم پیروانش در راه خداست.

محتوای سوره صف

1. آغاز سوره که از تسبیح خداوند عزیز و حکیم شروع می شود و آمادگی پذیرش حقایق بعد را در قلوب ایجاد می کند.
2. دعوت به هماهنگی گفتار و کردار و پرهیز از سخنان بی عمل؛
3. دعوت به جهاد با عزم راسخ و اتحاد کامل؛
4. یادآوری از پیمان شکنی بنی اسرائیل و بشارت مسیح به ظهور اسلام؛
5. تضمین پیروزی اسلام بر همه ادیان؛
6. دعوت مؤثر به سوی جهاد و ذکر پاداش های دنیوی و اخروی مجاهدان راه حق؛
7. اشاره فشرده ای به زندگی حواریان مسیح و الهام از آنها. (مکارم شیرازی 1374 ج24: 57)

5. 1. 2. سوره جمعه

این سوره از آنجا که بعد از سوره صف نازل شد در پی بررسی موضوعی است که سوره صف از آن سخن می گفت؛ لکن از جانبی با اسلوبی جدیدتر. یعنی همانند سوره صف در پی اخلاد و جاودانگی جامعه اسلامی برای تحمل و گسترش امانت بزرگ عقیده ایمانی و اسلامی است و برای این مقصود رسول خاتم (ص) را که امین بود مبعوث کرد که منّتی است بس بزرگ و مستحق توجه و تبعیت و تشکرها و تکالیفی را بر جماعت پیرو پیامبر واجب می گرداند که طریقه حمل این امانت را بیان می کند؛ آن امانتی که پیوسته در طی زمان بوده است و بنی اسرائیل از حمل آن سرپیچی کردند. (قطب 1415 ج 6: 3652- 3570)
خدای تعالی این سوره را با تسبیح و ثنای بر خود آغاز کرد که در میانه قومی امی رسولی از خود آنان مبعوث کرد تا آیات او را بر آنان بخواند و با اعمال صالح و اخلاق پاک تزکیه شان کند و کتاب و حکمتشان بیاموزد. (طباطبایی 1403 ج19: 263)
محور موضوعی این سوره رسالتی بزرگ است که بر پیامبر اکرم (ص) نهاده شده است و ارتباط آیات بر همین محور استوار است.
محتوای این سوره را می توان در چند بخش خلاصه کرد:
1. تسبیح عمومی موجودات؛
2. هدف بعثت پیامبر اسلام (ص)؛
3. هشدار به مؤمنان که از اصول آیین حق منحرف نشوند.
4. اشاره به قانون عمومی مرگ که دریچه ای است به سوی عالم بقا.
5. دستور مؤکد برای انجام فریضه نماز جمعه. (مکارم 1374 ج24: 101)

6. 1. 2. سوره تغابن

هدف اصلی سوره، دعوت مردم به انفاق در راه خدا و صبر در برابر مصایبی است که در خلال مجاهدات در راه او می بینند. (طباطبایی 1403 ج19: 295)
می توان محور اصلی سوره را در سه آیه میانی سوره به شمار آورد «ایمان به خدا و رسول اکرم (ص) و قرآن مجید و اطاعت از خدا و پیامبر اکرم (ص) ».
«فآمنوا باللهِ و رسولهِ و النُّورِ الَّذی أَنزلنا و اللهُ بما تعملونَ خبیرٌ»(تغابن :8)؛«و أَطیعوا الله و أَطیعوا الرَّسولَ فإِن تولَّیتم فإِنَّما علی رسولنا البلاغُ المبین». (تغابن:12)
از نظر محتوا می توان این سوره را به چند بخش تقسیم کرد:
1. آغاز سوره که از توحید و صفات و افعال خدا بحث می کند.
2. با استفاده از علم خداوند به مردم هشدار می دهد که مراقب اعمال پنهان و آشکار خود باشند و سرنوشت اقوام پیشین را فراموش نکنند.
3. سخن از معاد و مغبون شدن گروهی و برنده شدن گروه دیگر است.
4. دستور به اطاعت خدا و پیامبر (ص) داده است و پایه های اصل نبوت را تحکیم می بخشد.
5. مردم را به انفاق تشویق می کند و از اینکه فریفته اموال و اولاد و همسران شوند بر حذر می دارد. (مکارم شیرازی 1374 ج24: 181)

7. 1. 2. سوره اعلی

در آیات این سوره به توحید خدای تعالی امر شده است؛ توحیدی که لایق ساحت مقدس او باشد و نیز به تنزیه ذات متعالیه اش از اینکه ذات مقدس اش با نام دیگر ذکر شود... و به رسول خدا (ص) وعده تأیید می دهد؛ تأیید با علم و حفظ؛ و نیز وعده می دهد که او را از آسان ترین طریق و مناسب ترین راه موفق به تبلیغ و دعوت بفرماید (طباطبایی، 1403 ق، ج20، ص263). اما در نگاه حوی محور اصلی سوره، نماز است که مظهر اعلای عبادت است. (حوی 1409 ج11: 6483)
شحاته محور سوره را چنین معرفی می کند:
هی انشوده سماویه فیها تسبیح بحمد الله و بیان دلائل قدرته و اثبات الوحی الالهی و تقریر الجزاء فی الاخره و بیان وحده بین الرسالات السماویه و اشتمال الرساله المحمدیه علی السیر و السماحه. (شحاته 1986 ج4: 120)
اهداف و مقاصد سوره اعلی به طور اجمال عبارت اند از:
تسبیح و تنزیه خداوند سبحان؛
وعده خداوند سبحان به حفظ قرآن؛
اشاره به تزکیه نفس و رستگاری انسان؛
اشاره به هماهنگی کتاب های آسمانی در معارف الهی؛ بیان احکام فقهی.

3. درآمدی تحلیلی در ساختار سور مسبحات

پژوهشگران قرآنی از گذشته های دور بحث تناسب میان آیات و سور را بر دو گونه یافتن مناسبات داخلی در سوره مانند تناسب چینش آیات در سوره، تناسب آغاز سوره با پایانش، تناسب آغاز سوره و مقصد و هدف آن، تناسب در فواصل آیات و گونه دیگر مناسبات خارجی در سوره مانند تناسب میان سوره و سوره قبل و بعد آن، تناسب میان پایان سوره و آغاز سوره بعدی و تناسب آغاز سوره با انتهای سوره قبلی پی ریزی کردند.
یافتن آن تناسب به شناخت از سوره ها و روابط میان آیات، ذوق و سلیقه افراد و درک پیام مجموعه سوره پیوند خورده بود و برخی نیز به همین سبب بر آن پژوهندگان برآشفتند که کارشان ناپایدار، سلیقه ای، تحمیلی و ناسازگار است. (معرفت 1373 ک 117)
اما نکته شایان توجه غیر از یافتن آن دو نوع تناسب داخلی و خارجی سور، یافتن تناسب میان مجموعه ای از سوره ها با یکدیگر است (محمد بن عمر بن سالم 1423: 29). تلاش برای یافتن پیام مشترک میان سوره هایی که سرآغازی مشترک و همانند دارند می تواند نگاهی جدید و استوار در اندازد و پاسخگوی پرسش ها باشد.
علامه طباطبایی در بیان نوعی ارتباط و تناسب میان حروف مقطعه همسان و مضامین سوره ها چنین اشاره می کند: اگر در سوره هایی که با حروف مشترک آغاز شده اند مثل «الم» ها، «الر» ها، «حم» ها تدبر کنی در می یابی که در این سوره های هم آغاز، همانندی مضمون و تناسب سیاقی وجود دارد که میان آنها و دیگر سوره ها نیست (طباطبایی 1403 ج18: 8). سرآغاز سوره ها که به عنوان مقدمه و زمینه ساز ورود به پیکره آن سوره می باشد یقیناً مناسبت و همخوانی با مقصد و محور سوره دارد و در نظام حکیمانه ی قرآن کریم، با کشف رابطه میان آغاز سوره ها با محور موضوعی سوره، می توان، رویکردی جدید در تفسیر آیات مجموعه سور ارائه کرد.
جوادی آملی در بیان سرّ آغاز سور مسبحات با تسبیح می گویند:
سوره هایی که در صدر آن تسبیح خدا طرح می شود سرّش آن است که خدا در آن سوره، مردم را به یاری می طلبد و می گوید: «دین خدا را یاری کنید»، «خدا را یاری کنید» و «به خدا قرض الحسنه بدهید» و مانند آن، این گونه امور شاید این توهم را ایجاد ننماید که خدای متعال نیازی به کمک مردم دارد یا خدا نیاز دارد که مردم دین او را یاری نمایند یا برای اینکه روشن بشود که مردم و تمام توفیق هایی که دارند، تمام توان و کوشش هایی که داشته اند و دارند نعمت هستی اش را از خدا دریافت می کنند و خدا از احتیاج به مردم منزه است؛ در صدر آن سوره ها تسبیح خدا مطرح می شود که همه موجودات خدا را تسبیح می کنند. مثلاً در سوره تغابن می فرماید:«إِن تقرضوا الله قرضاً حسناً یضاعفهُ لکم»(تغابن:17) این تعبیر شاید احتیاج خدا را به عنوان یک وهم باطل در ذهن ها ایجاد کند لذا در اول سوره فرمود:«یسبِّحُ للهِ ما فی السَّماواتِ و ما فی الأَرضِ... »(تغابن:1)
یا در سوره صف می فرماید:«یا ایُّها الَّذینَ آمنوا کونوا أَنصار اللهِ »(صف: 14) برای رفع توهم در صدر سوره آورده است :«سبَّح للهِ ما فی السَّماواتِ و ما فی الأَرضِ»(صف:1) یا در سوره حدید آمده است:«نَّ المصَّدِّقینَ و المصَّدِّقاتِ و أَقرضوا اللهَ قرضاً حسناً. . » (حدید:18) برای رفع توهم در صدر سوره با تسبیح آورده است. (جوادی آملی 1363 ج1: 238)
بازرگان با بیان رابطه میان هشت سوره 57تا 64 قرآن مجید (حدید، حشر، مجادله، ممتحنه، صف، جمعه، منافقین و تغابن) وجه اشتراک همه اینها را در صفت عزیز حکیم می یابد که سر نخی را برای تحقیق در رابطه تسبیح با صفات عزیز و حکیم به دست می دهد. و می افزاید در اولین سوره 57 و آخرین سوره 64 نام عزیز الحکیم به کار رفته است؛ به این ترتیب این مجموعه هشت سوره ای با این دو صفت مثل جلد کتاب آغاز و ختم می شود و از مجموعه این سور با جستجوی موضوع رسالت در می یابیم که این موضوع از محورهای اساسی این مجموعه به شمار می رود و بین موضوع رسالت و صفات عزیز و حکیم مسأله تسبیح رابطه ای برقرار است. (بازرگان 1372 ج3: 142)
همان طور که گفته شد واژه سبحان بیانگر تنزیه و تقدیس خداوند سبحان است؛ یعنی خداوند عزّ و جلّ بی نیاز مطلق است و هیچ عجز و ناتوانی و نیازی ندارد و همه هستی نیازمند اویند و هر چه در هستی در جریان و سریان است به حول و قوه اوست و در این هفت سوره واژه تسبیح در اشکال مصدری، فعل ماضی، فعل مضارع و امر به کار رفته است.
در سوره اسرا که حالت مصدری این واژه به کار رفته است بیانگر معراج پیامبر گرامی اسلام (ص) به مسجد الاقصی و از آنجا به آسمان هاست که این سیر شبانه یکی از معجزات الهی است که برای پیامبر خاتم (ص) روی داد و خداوند خویش را تنزیه کرد بر آنچه چنین حادثه ای شگفت و هر آنچه در این سفر شبانه اعجاز آمیز اتفاق افتاد.
در آیه 9 به هدایت بخشی قرآن مجید اشاره دارد که کتاب خاتم پیامبران است و همین آیه وعده به صالحان بر پاداشی بزرگ اشاره کرده است :«إِنَّ هذا القرآن یهدی للَّتی هی أَقومُ و یبشِّرُ المؤمنین الَّذینَ یعلمونَ الصَّالحات أَنَّ لهم أَجراً کبیراً». (اسراء: 9)
و نیز پردازش گوناگون سخنان نیکو و فصیح برای تذکر بندگان در قرآن کریم اشاره دارد.
«و لقد صرَّفنا فی هذا القرآنِ لیذَّکَّروا و ما یزیدهم إِلاَّ نفوراٌ». (اسراء:41)
کاربرد واژه تسبیح در این سوره و واژه قرآن کریم گویای حقیقتی زیباست که نگاهی سیستمی را بیان می کند:
«سبحانهُ و تعالی عمَّا یقولونَ علوًّا کبیرًا»(اسراء: 43)؛
«تسبِّحُ له السَّماواتُ و الأَرضُ و مَن فیهنَّ و إِن شیءٍ إِلاَّ یسبِّحُ بحمدهِ و لکن لاَّ تَفقهونَ تَسبیحهُم إِنَّهُ حلیماً غفوراً»(اسراء: 44)؛
«و إِذا قرأتَ القرآنَ جعلنا بینکَ و بینَ الَّذینَ لا یؤمنونَ بالآخرهِ حجاباً مَّستورًا » (اسراء:45»؛ «و جعلنا علی قلوبِهِم أَکنَّهً أَن یفقهوهُ و فی آذانِهِم وقراً و إِذا ذَکرتَ ربَّکَ فی القرآنِ وحدهُ ولَّوا علی أَدبارِهِم نفوراً»(اسراء:46)؛
«و ما جعلنا الرُّویا الَّتی أَریناکَ إِلاَّ فتنهً لِّلنَّاسِ و الشَّجرهَ الملعونهَ فی القرآنِ... »(اسراء:60)؛
«و ننزِّلُ من القرآنِ ما هوَ شفاء و رحمهٌ لِّلمؤمنینَ و لا یزیدُ الظَّالمینَ إِلاَّ خساراً»(اسراء:82)؛
«قل لَّئنِ اجتمعَتِ الإِنسُ و الجنُّ علی أَن یأَتوا بمثلِ هذا القرآنِ لا یأتونَ بمثلهِ و لَو کانَ بعضهم لبعضٍ ظهیراً»(اسراء:88)؛
«و لقد صرَّفنا للنَّاسِ فی هذا القرآنِ مِن کلِّ مثلٍ فأَبی أَکثرُ النَّاسِ إِلاَّ کفوراً»(اسراء:89)؛
«و بالحقِّ أَنزلناهُ و بالحقِّ نزلَ و ما أَرسلناکَ إِلاَّ مبشِّراً و نذیراً»(اسراء:105)؛
«و قرآناً فرقناهُ لتقرأَهُ علی النَّاسِ علی مکثٍ و نزَّلناهُ تنزیلاً»(اسراء:106)؛
«قل آمِنوا بِهِ أَو لا تؤمِنوا إِنَّ الَّذینَ أُوتوا العلمَ مِن قبلهِ إِذا یتلی علیهم یخرُّونَ للأَذقانِ سجَّداً». (اسراء:107)
بعد از کاربرد پر احتشام واژه قرآن کریم و تسبیح به واژگان و آیاتی که به رسالت پیامبر گرامی اسلام (ص) اشاره دارد و تأکیدی فراوان بر حقانیت، استواری، برخورداری و هدایت گری دارد به اجمال پرداخته می شود:
«سبحانَ الَّذی أَسری بعبدهِ لیلاً مِّن المسجدِ الحرامِ إِلی المسجدِ الأَقصی. . . »(اسراء:1)؛«ذلکَ ممَّا أَوحی إِلیکَ ربُّکَ مِن الحکمهِ... ». (اسراء:39)
و از آیات 45 تا 55 خطاب به پیامبر گرامی است
«و إِن کادوا لیفتنونکَ عنِ الَّذی أَوحینا إِلیکَ لتفتری علینا غیرَهُ و إِذًا لاَّتَّخذوکَ خلیلاً »(اسراء:73)؛
«و لو لا أَن ثبَّتناکَ لقد کدتَّ ترکنُ إِلیهم شیئًا قلیلاً»(اسراء:74)؛
«سنَّهَ مَن قد أَرسلنا قبلکَ مِن رُّسلِنا و لا تجدُ لسنَّتنا تحویلاً»(اسراء:77)؛
«و مِن َ اللَّیلِ فتهجَّد بهِ نافلهً لَّکَ عسی أَن یبعثَکَ ربُّکَ مقاماً مَّحموداً». (اسراء:79)
آیات 89 تا 96 درباره دعوت پیامبر گرامی اسلام (ص) و انکار کفار قریش و شرط های آنان در پذیرش دعوت پیامبر (ص) است که شرط هایی شگفت انگیز است:«و ما أَرسلناکَ إِلاَّ مبشِّراً و نذیراً». (اسراء:105) پیامبر اکرم (ص)، خاتم پیامبران و کتاب جاودانه اش آخرین حلقه وحیانی اتصال آسمان و زمین است که در سوره اسراء بسیار پر پیمان نمایان شد. واژگانی همچون کتاب، هدایت، رسالت، اسمای پیامبران الهی گذشته و کتاب های مقدس، و اسمای حسنی که دلالت بر حکمت و عزت دارند نیز در این سوره بسیار مشاهده می شود و نیز اینکه انسان صاحب کرامت ذاتی است و رسیدن به مقام کرامت بالفعل برای انسان و کسب مقام کرامت ارزشی (مقام تقوی و... ) با ابلاغ رسالت و هدایت امکان پذیر است؛«و لقد کرَّمنا بنی آدمَ و حملناهم فی البَرِّ و البحرِ و رزقناهم مِّن الطَّیِّباتِ و فضَّلناهم علی کثیرٍ مِّمَّن خلقنا تفصیلاً». (اسراء:70)
کار پیامبران رساندن مردم به عزت و حکمت در سایه هدایت و ابلاغ رسالت است و پیامبر گرامی (ص) نیز از ویژگی بعثت شان تعلیم کتاب و حکمت بوده است و در آغاز سوره های حدید، حشر، صف، جمعه، تغابن در سرآغاز سور خدای سبحان بعد از بیان تسبیح موجودات، خود را به صفت عزیز و حکیم می ستاید. این دو ویژگی گویای حیات معنوی انسان است و هدف بعثت پیامبر اکرم (ص) و همه پیامبران است؛ چرا که رسیدن به مقام حیات طیبه و مکارم اخلاق، این دو ویژگی هم موجب بندگی می شود و هم عدم پذیرش حاکمیت غیر خدا.
در سوره های حدید تا اعلی نیز کاربرد مشتقات کلمه رسول و قرآن مجید بعد تسبیح را به طور اجمال ذکر می شود:
«آمنوا باللهِ و رسولهِ و أَنفقوا ممَّا جعلکم مُّستخلفینَ فیهِ »(حدید:7)؛
«و ما لکم لا تؤمنونَ باللهِ و الرَّسولُ یدعوکم لتؤمنوا بربِّکم... »(حدید:8)؛
«هو الَّذی ینزِّلُ علی عبدهِ آیاتٍ بیِّناتٍ لیخرجکُم مِّن الظُّلمات إِلی النُّورِ»(حدید:9)؛
«أَلم یأَن للَّذینَ آمَنوا أَن تخشعَ قلوبُهُم لذکرِ اللهِ و ما نزلَ مِنَ الحقِّ». (حدید:16)؛
«و الَّذینَ آمنوا باللهِ و رسلهِ أُولئکَ هم الصِّدِّیقونَ... »(حدید:19)؛
«ابقوا إِلی مغفرهٍ مِّن رَّبِّکم... أُعدَّت للَّذینَ آمنوا باللهِ و رسلهِ... »(حدید:21)؛
«لقد أَرسلنا بالبیِّناتِ و أَنزلنا معهم الکتابِ و المیزانَ... »(حدید:25)؛
«لیعلم اللهُ مِن ینصرهُ و رسلهُ بالغیبِ»(حدید:25)؛
«و لقد أَرسلنا نوحاً و إِبراهیمَ و جعلنا فی ذرِّیَّتهما النُّبوهَ و الکتابَ... »(حدید:26)؛
«ثمَّ قفَّیننا علی آثارهم برسلنا... »(حدید:27)؛
«یا ایُّها الَّذینَ آمنوا اتَّقوا الله و آمنوا برسولهِ... »(حدید:28)؛
«ذلکَ بأَنَّهم شاقُّوا الله و رسولهُ... »(حشر:4)؛
«و ما أَفاء اللهُ علی رسولهِ... و لکنَّ الله یسلِّطُ رسلهُ... »(حشر:6)؛
«مَّا أَفاء الله علی رسولهِ مِن أَهلِ القری فللَّه و للرَّسولِ... و ما آتاکم الرَّسولُ... »(حشر:7)؛
«للفقراء المهاجرینَ... و ینصرونَ الله و رسولهُ... »(حشر:8)؛
«لو أَنزلنا هذا القرآنَ علی جبلٍ لَّرأَیتهُ خاشعاً... »(حشر:21)؛
«هو الله الَّذی لا الهَ إِلاَّ هو... سبحانَ اللهِ عمَّا یشرکونَ»(حشر:23)؛
«یسبِّحُ له ما فی السَّماوتِ و الأَرضِ و هو العزیزُ الحکیمُ »(حشر:24)؛
«و إِذ قالَ... أَنِّی رسولُ اللهِ إِلیکم»(صف:5)؛
«و إِذ قالَ... إِنَّی رسول اللهِ إِلیکم... و مبشِّراً برسولٍ یأَتی مِن بعدی اسمهُ أَحمدُ»(صف:6)؛
«و مَن أَظلمُ مِمَّن افتری... و هو یدعی إِلی الإِسلامِ... »(صف:7)؛
«هو الَّذی أَرسل رسولهُ بالهدی و دینِ الحقِّ... »(صف:9)؛
«تؤمنونَ باللهِ و رسولهِ و تجاهدونَ... »(صف:11)؛
«هو الَّذی بعثَ فی الأُمِّیِّینَ رسولاً مِّنهم یتلو علیهم آیاتهِ و یزکِّیهم و یعلِّمهم الکتابَ و الحکمهَ»(جمعه:2)؛
«و إِذا رأَوا تجارهً أَو لهواً انفضُّوا إِلیها و ترکوکَ قائماً... »(جمعه:11)؛
«ذلکَ بأَنَّهُ کانت تَّأَتیهم رسلهم بالبیِّناتِ. ... »(تغابن:6)؛
«فآمنوا باللهِ و رسولهِ و النُّور الَّذی أَنزلنا»(تغابن:8)؛
«و أَطیعوا الله و وأَطیعوا الرَّسولَ فإِن تولَّیتم فإِنَّما علی رسولنا... »(تغابن:12)؛
«سنقرؤُکَ فلا تنسی»(اعلی:6)؛
«و نیسِّرکَ للیسری»(اعلی:8)؛
«فذکِّر إِن نَّفعتِ الذِّکری»(اعلی:9)
در مجموع هفت سوره مسبحات می توان محور بودن رسالت پیامبر اکرم (ص) و معجزه وحیانی جاودانه اش قرآن کریم را مشاهده کرد؛ گزاره هایی که مرتبط با این موضوع محوری می باشند اعم از پیامبران آسمانی، دعوت های پیامبران آسمانی، سرنوشت پیروان و مخالفان پیامبران، تکالیف اخلاقی - اجتماعی و دینی پیروان و... بالاخص پیامبر اکرم (ص) گواه روشنی بر این مدعاست.
تسبیح گویی همه موجودات برای حضرت حق- سبحانه و تعالی- این آموزه مهم را برای مسلمانان به ارمغان می آورد که باید صبح و شام به تسبیح خداوند سبحان بپردازند و خداوند بی نیاز مطلق است و همه هستی لشکریان اویند و تحت قدرت وی می باشند.
و پیامبر اکرم (ص)، که خداوند خود را در معراج وی به صفت سبحان ستود، مظهر بندگی اوست و در آخرین سوره از سور مسبحات- که در نزول مقدم بر دیگر سوره هاست- به وی دستور تسبیح داده و مسلمانان روزانه در نمازهای واجب بارها به تسبیح خداوند مشغول اند که همه هستی تسبیح گوی اوست.

سخن پایانی

1. تردیدی نیست که تحقیق در ساختار هندسی گروه های سور قرآنی افق هایی جدید را فراروی تفسیر شناسان قرار خواهد داد و به نوعی به سخن آوردن قرآن مجید است؛ هر چند این پدیده مبارک نیاز به تلاش و مجاهدت بسیار دارد.
2. سور مسبحات مجموعه سوره هایی است که با سبحان، سبّح، یسبّح و فعل امر سبّح آغاز شده اند و دلیلی بر اعتقاد به کمتر یا بیشتر از این تعداد وجود ندارد.
3. سوره های قرآن کریم واحدهای مستقل به شمار می روند که موضوعات، اهداف، ساختار و محور موضوعی خاص دارند و سرآغاز سوره های قرآن کریم با محتوی و مضمون و پایان سوره ها تناسب و هماهنگی دارد.
4. سور مسبحات محور موضوعی مشترکی دارند که همانا رسالت پیامبر اکرم (ص) و قرآن مجید است و تأکید فراوان و محوری این سوره، بر واژگان تسبیح، رسالت پیامبر اکرم (ص) قرآن کریم، عزت و حکمت همانندی مضمون و تناسب سیاقی سوره ها گویای این حقیقت است.
کتابنامه:
الف. فارسی
1. ایازی، محمد علی، 1380، چهره پیوسته قرآن، تهران، هستی نما، چاپ اول.
2. بازرگان، عبدالعلی، 1372، نظم قرآن، ج1 و 3، تهران، قلم، چاپ اول.
3. جوادی آملی، عبدالله، 1369، تفسیر موضوعی قرآن، ج1، تهران، رجاء،چاپ اول.
4. حجتی، سید محمد باقر، 1360، پژوهشی در تاریخ قرآن، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم.
5. خامه گر،محمد، 1382، ساختار هندسی سوره های قرآن، تهران، چاپ و نشر بین الملل، چاپ اول.
6. رامیار، محمود، 1369، تاریخ قرآن، تهران، امیر کبیر، چاپ سوم.
7. صدوق، محمد بن بابویه، 1373 ش، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ترجمه علی اکبر غفاری، تهران، صدوق، چاپ دوم.
8. کلینی، محمد بن یعقوب، 1381 ق، اصول کافی، ج4، ترجمه محمد باقر کمره ای، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ اول.
9. مکارم شیرازی، ناصر، 1374، تفسیر نمونه، ج 23 و 24، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوازدهم.
10. معرفت، محمد هادی، 1375، تاریخ قرآن، تهران، سمت، چاپ اول.
11. ــــــــ، 1378، علوم قرآنی، قم، التمهید، چاپ اول.
12. هاشم زاده، هریسی، هاشم، 1373، شناخت سوره های قرآن، تهران، کتابخانه صدر، چاپ اول.
ب. عربی
13. ابوزید، احمد، 1992 م، التناسب البیانی فی القرآن، رباط، کلیه اداب بالرباط.
14. بستانی، محمود، 1414 ق، القوائد البلاغیه فی ضوء المنهج الاسلامی، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، چاپ اول.
15. حر العاملی، محمد بن الحسن، 1403 ق، وسائل الشیعه، ج4، بیروت دار احیاء التراث العربی.
16. درّاز، محمد عبدالله، 1413ق، النباء العظی م، الکویت، دارالعلم، چاپ هفتم.
17. رومی، فهدبن عبدالرحمن، 1414ق)، منهج المدرسه العقلیه الحدیثه فی التفسیر، بیروت، الرساله، چاپ چهارم.
18. زرکشی بدرالدین، 1415 ق، البرهان فی العلوم القرآن، ج1، بیروت، دار المعرفه، چاپ دوم.
19. الزین، محمد فاروق، 1424، بیان النظم فی القرآن، دمشق، دار الفکر، چاپ اول.
20. سعید، حوی، 1409، الاساس فی التفسیر، ج11، قاهره دارالسلام، چاپ دوم.
21. سیوطی، جلالالدین، 1363 ش، الاتقان فی علوم القرآن، 3، قم، منشورات الرضی، چاپ دوم.
22. ـــــــ، 1404 ق، تناسق الدرر فی تناسب السور، دمشق، دار الکتاب العربی، چاپ اول.
23. سیوطی، جلال الدین،1403 ق، الدراالمنثور فی تفسیر بالمأثور، ج6، بیروت، دار الفکر.
24. شحاته، عبدالله محمود، 1986 م، اهداف کل سوره و مقاصدها فی القرآن الکریم، الهیئه المصریه العامه لکتاب، چاپ دوم.
25. ـــــــ ، 1985 م، علوم القرآن، قاهره، مکتبه نهضه الشرق، چاپ سوم.
26. الطباطبایی، محمد حسین، 1403 ق، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 19 و 20، بیروت، مؤسسه الاعلمی، چاپ پنجم.
27. قطب، سید، 1415ق، فی ظلال القرآن، ج 1و 6، قاهره، دارالشروق، چاپ 24.
28. مجلسی، محمد باقر، 1363 ش، مرآه العقول فی شرح اخبار آل الرسول، ج12، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم.
29. مسلم، مصطفی، 1410ق، مباحث فی تفسیر الموضوعی، دمشق، دارالعلم، چاپ اول.
30. معرفت، محمد هادی، 1416ق، التمهید فی علوم القرآن، ج5، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم.
31. میدانی عبد الرحمن، 1409، قواعد التدبر الامثل لکتاب الله عزّ و جل، دمشق، دار العلم، چاپ دوم.
منبع: مجموعه مقالات بیست و چهارمین دوره ی مسابقات بین المللی قرآن کریم (1386) جلد چهارم