نویسنده: علی صدرایی خویی
چکیده
متون مقدس، بی هیچ تردید، تأثیر گذارترین متون مکتوب در فرهنگ انسانی اند. این متون همواره به زبانهایی جز زبان اصلی خود ترجمه می شوند. و از این رو وجود کتاب شناختی این ترجمه ها اهمیت ویژه ای می یابد. فهرست نگاری ترجمه های قرآن کریم و دیگر متون مقدس، امری لازم و بایسته است. تهیه کتابنامه برای ترجمه های متون مقدس در آثار پیشینیان به صورت جانبی - و نه مستقل - مطرح بوده است. این ندیم از ترجمه ی متون مقدس پیش از اسلام یاد کرده است. با این حال، او از ترجمه ی قرآن سخنی به میان نیاورده است. در فهرست شیخ طوسی و نیز در «کشف الظنون» نکته ای در باب ترجمه ی قرآن نیامده است. اما کتابشناسیهای اخیر به ترجمه ی قرآن توجه کرده اند.در چند دهه ی اخیر، اطلاع رسانی درباره ترجمه ی قرآن رشد قابل توجهی داشته است. از آن جمله، نشریات، مراکز فرهنگی، دایره المعارفها و دانشنامه ها به این موضوع پرداخته اند. اکنون کتابشناسیهای درباره ی ترجمه ی قرآن به زبانهای دیگر منتشر شده است. آذری، آلبانیایی، آلمانی، اردو، ارمنی، اسپرانتو، انگلیسی، ایتالیایی، ترکی استانبولی، چینی، روسی، سوئدی، فرانسوی و لاتین، از جمله ی آن زبانها به شمار می آیند. اما کتابشناسیهایی هم هستند که ترجمه های زبانهای مختلف در آنها معرفی شده اند.
از منظر تاریخی، اولین زبانی که قرآن بدان ترجمه شد، زبان فارسی بود. ایرانیان در طول سده ها، صدها ترجمه و تفسیر پارسی از قرآن بر جای نهاده اند. براساس منابع تاریخی، سلمان فارسی نخستین مترجم قرآن به زبان فارسی است. اکنون مقالات و کتابشناسیهایی درباره ترجمه های کهن و معاصر فارسی در دست است. کتابنامه ی بزرگ قرآن کریم، فهرستگان نسخه های خطی فارسی قرآن کریم، فهرست نسخ خطی قرآنهای مترجم کتابخانه ی مرکزی آستان قدس رضوی و... همه به معرفی ترجمه های کهن فارسی از قرآن کریم پرداخته اند، در پنجاه سال اخیر نیز ترجمه ی قرآن مورد اهتمام واقع شده است و از این رو کتابشناسیها و مقالات مربوط به ترجمه های فارسی قرآن، فراوان نگاشته شده اند. افزون بر این، مؤسساتی نیز به پژوهش ترجمه های فارسی قرآن پرداخته اند، در کنار ترجمه ی قرآن، کتابها و مقالات و کتابشناسیهایی نیز به ترجمه ی فارسی احادیث و نیز ادعیه پرداخته اند. در کتابشناسیهای ایران کم تر به ترجمه های متون مقدس توجه شده است و به گونه پراکنده مطالبی در این باره در دست است.
تأثیر گذارترین متون مکتوب در جوامع انسانی، متون مقدس هستند. این متنها از بدو پیدایش مورد توجه اندیشمندان و عموم مردم بوده اند و از زمانهای بسیار دور به زبانهای دیگر برگردانده شده اند. اطلاع رسانی و چگونگی درج مشخصات برگردانهای متون مقدس در فهرستهای نگاشته شده موضوع این نوشتار است. ناگفته روشن است که محور اصلی این گزارش درباره ی پرارج ترین متن مقدس، قرآن مبین خواهد بود و درباره برگردان دیگر متون مقدس - تورات، انجیل، زبور و احادیث معصومان - نیز پرداخته خواهد شد.
1. پیشینه ی تاریخی
تهیه ی کتابنامه برای ترجمه های متون مقدس، به صورت اثری مستقل، در آثار گذشتگان مورد توجه نبوده است. این موضوع در کتابشناسیها و در مقدمه ی ترجمه ها اغلب به صورت جانبی پرداخته شده است.ابن ندیم در فن دوم از مقاله ی اول کتابش، در بحث از کتب شرایع، از ترجمه ی متون مقدس قبل از اسلام سخن گفته و از ترجمه ی صحف و تورات و انجیل و کتابهای پیامبران و شاگردان آنها از عبری و یونانی و صائی به عربی یاد می کند که احمد بن عبدالله بن سلام ترجمه نموده است.(1) پس از آن ابن ندیم از انجیل عربی یاد می کند که یونس القس به وی خبر داده و وی نام مترجم عربی آن را یاد نکرده است. ندیم در ادامه ی بحث از کتب آسمانی به تفصیل به بحث از قرآن کریم =پرداخته و کتابهای نگاشته شده درباره ی تفسیر قرآن، معانی قرآن، غریب قرآن، فرهنگ لغات قرآن، قرائات، اختلاف مصاحف، و دیگر علوم قرآن را بیان کرده، (2) ولی بحث از ترجمه ی قرآن به زبانهای دیگر و یا مترجمان آنها نکرده است. اشاره نکردن وی به ترجمه های قرآن ممکن است بدان معنی باشد که تا زمان وی قرآن به زبانهای دیگر ترجمه نشده و یا وی از آن اطلاع نداشته است.
در فهرست شیخ طوسی نیز، که در بیان آثار دانشمندان شیعی به سامان آمده است، یادی از ترجمه ی قرآن به میان نیامده است. یاد نشدن از ترجمه های قرآن در این فهرست بدان معنی نیست که تا آن زمان ترجمه ای از قرآن کریم به زبانهای دیگر انجام نگرفته است. در کشف الظنون نیز از ترجمه قرآن بحثی به میان نیامده است.
در کتابشناسیهای اخیر به ترجمه ی قرآن توجه شده است. شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعه بابی را درباره ی ترجمه ی قرآن گشوده و پس از آن سی ترجمه ی قرآن را به زبانهای مختلف معرفی نموده است. آقا بزرگ در معرفی ترجمه ها به آوردن نام مترجم، زبانی که به آن ترجمه شده، و چاپ آن اکتفا نموده و به محتوای ترجمه ها و ارزش و اعتبار علمی آنها نپرداخته است.(3)
استواری از مستشرقان کتابشناس، در اثر خود، که به معرفی آثار پارسی اختصاص داده و در جلداول آن به علوم قرآن پرداخته، ترجمه های پارسی قرآن را با تفاسیر در هم کرده و در ذیل عنوان «ترجمه ها و تفسیرهای قرآن»به معرفی ترجمه ها پرداخته است. معرفی های وی به صورت گزارشی کوتاه ارائه شده است.(4)
2. ترجمه های قرآن کریم
اطلاع رسانی درباره ی ترجمه های قرآن کریم در عصر جدید در قالبهای مختلف بدان پرداخته شده است و هر یک نسبت به دیگری تفاوت دارد.2-1. ترجمه های قرآن کریم به زبانهای مختلف
در چند دهه ی اخیر اطلاع رسانی درباره ی ترجمه ی قرآن رشد قابل توجهی داشته و مرکز ترجمه ی قرآن به زبانهای خارجی از سوی سازمان اوقاف در قم به همین منظور تأسیس گردید که فعالیتهای چشم گیری در این زمینه داشته است. مجله ی ترجمان وحی از سوی این مرکز به منظور اطلاع رسانی درباره ترجمه ی قرآن به زبانهای مختلف و نقد و بررسی آنها منتشر می شود. نشریات نیز در یکی دو دهه ی اخیر به مباحث ترجمه ی قرآن کریم توجه افزون تری نموده اند و مقالات بسیاری در زمینه ی نقد و بررسی ترجمه های قرآن منتشر نموده اند.در دایره المعارفها، نیز به ترجمه های قرآن کریم توجه شده است. در دایره ی المعارف فارسی در مدخل «قرآن» در ذیل عنوانی به نام «ترجمه ها» از ترجمه های فارسی، لاتینی، فرانسوی، ایتالیایی، انگلیسی، آلمانی، روسی، هندی، اسپانیایی، سوئدی، دانمارکی، و ترجمه ی عبری قرآن کریم بحث شده است.(5)
در جلد هفتم دانشنامه ی جهان اسلام در ذیل مدخل «ترجمه ی قرآن» در سه محور: 1. مباحث نظری، نگارش آقای سید احمد هاشمی؛ 2. ترجمه به فارسی، نگارش آقای آذرتاش آذرنوش؛ 3. ترجمه به زبانهای دیگر نگارش آقای محمد کاظم رحمتی، به تفصیل درباره ی ترجمه های قرآن بحث شده است.(6)
در الذریعه نیز به ترجمه های مختلف قرآن توجه شده است.(7)
در دانشنامه ی قرآن و قرآن پژوهی در باره ی ترجمه های قرآن بحث شده است.(8)
کتابشناسیهایی که تاکنون درباره ترجمه قرآن، به زبانهای دیگر منتشر شده به تفکیک زبان در ذیل درج می شود(9). شایان ذکر است کتابشناسیهای ترجمه های فارسی در ادامه ی مقاله معرفی خواهد شد.
آذری
* نقد و بررسی ترجمه های آذری قرآن کریم. ترجمه ی آقای احمد کاویان پور، رسول اسماعیل زاده، ترجمان وحی، سال اول، شماره دو (اسفند 1376)، ص 75-86.* نقد و بررسی ترجمه های آذری قرآن کریم. رسول اسماعیل زاده، ترجمه ی آقایان ضیاء بنیادف و واسیم محمد علی یئو، ترجمان وحی، سال دوم، شماره ی 3 (شهریور 1377)، ص 48-55. (همراه با آمار ترجمه های ترکی آذری موجود در مرکز ترجمه قرآن مجید.)
* نگاهی به ترجمه های آذربایجانی قرآن کریم. رسول اسماعیل زاده، ترجمان وحی، سال اول، شماره 1 (شهریور 1376)، ص 60-73.
* مختصری درباره ی ترجمه ی قرآن کریم به زبان آذربایجانی، واسم محمد علی زاده، ادبستان، سال سوم، شماره ی 31(تیر 1371)، ص 34-42.
آلبانی
* ترجمه های قرآن کریم به زبان آلبانیایی، گازمند اشپوزا، ترجمان وحی، سال دوم، شماره 4 (اسفند 1377)، ص 22-26.آلمانی
* تفصیل ترجمه های قرآن کریم به زبان آلمانی(از مجله ی فکرون)، محمد حسین ساکت، وحید، دوره دوازدهم، شماره 9 (آذر 1353)، ص 741-745.* پژوهشهای قرآنی در آلمان، زهرا کدخدا مزرجی، مسجد؛ سال اول، شماره 6 (آذر 1371)، ص 44-45.
* ترجمه ی قرآن به زبان آلمانی، چشم انداز، سال اول، شماره 5 (مرداد 1376)، ص 42-44.
اردو
* شیوه های تفسیر قرآن کریم در هند و پاکستان، سید مرتضی حسین صدر الافاضل، ترجمه ی محمد هاشم، مشکوه، شماره ی 11(تابستان1365)، ص 12-26. بخشی از مقاله درباره ی ترجمه های فارسی قرآن در هند و پاکستان است.ارمنی
* ترجمه ی قرآن مجید به زبان ارمنی و دو نسخه ی خطی آن در موزه ارامنه ی جلفا، لئون میناسیان، مجموعه ی سخنرانیهای هفتمین کنگره ی تحقیقات ایرانی، مرداد و شهریور 1355، به کوشش، محمد رسول دریاگشت، جلد چهارم، ص 191-198.اسپرانتو
* ترجمه ی قرآن به زبان جهانی اسپرانتو، ناصرالدین صاحب الزمانی، نسل نو، سال سوم، شماره ی 1، ص 10-11.انگلیسی
* نگاهی گذرا به ترجمه های قرآن به زبان انگلیسی، آربری، آرتور جان، ترجمه و نگارش سید محمد دامادی، وقف میراث جاویدان، سال ششم، شماره ی 21(بهار 1377)، ص 20-32.* سیری بر ترجمه های انگلیسی قرآن کریم، محمد رضایی، ادبستان، سال پنجم، شماره ی 53(اردیبهشت 1373)، ص 58.
* کتابشناسی گزیده ی ترجمه های انگلیسی قرآن کریم، قداوئی. ا.ر، ترجمه ی علی حقی، مجله مترجم، سال سوم، شماره ی 10(تابستان 1373)، ص 205-212.
* نگاهی به ترجمه های انگلیسی قرآن، سالار منافی اناری، فصل نامه ی ترجمه، سال دوم، شماره های 3 و 4 (بهار و تابستان 1376)، ص 35-43.
* معنای چند ترجمه ی فارسی، [صحیفه] مبین، پیش شماره ی 1 (تابستان 1373)، ص 58-60، [معرفی هفت ترجمه ی انگلیسی قرآن]
ایتالیایی
* ترجمه های قرآن مجید به زبان ایتالیایی، سید هادی خسرو شاهی، تاریخ و فرهنگ معاصر، سال اول، شماره 2 (زمستان 1370)، ص 251-257.ترکی استانبولی
* غبارزدایی از چهره ی ترجمه های ترکی استانبولی قرآن مجید، سید حسین رضوی، بینات، سال پنجم، شماره 19(پاییز 1377)، ص 123-137.* بررسی ترجمه ی قرآن مجید به زبان ترکی استانبولی، گروه ترجمه ی ترکی استانبولی مرکز ترجمه ی قرآن مجید به زبانهای خارجی، ترجمان وحی، سال 2، شماره 4 (اسفند 1377)، ص 38-50.
چینی
* قرآن در چین، جین یی، جیو، ترجمه ی محسن جعفری مذهب، ترجمان وحی، سال دوم، شماره ی 4 (اسفند 1377)، ص 27-37.روسی
* تاریخ ترجمه ی قرآن به زبان روسی، و. بلایف، ترجمه ی محمد نایب پور، کیهان فرهنگی، سال دوازدهم، شماره ی 122.(مرداد و شهریور 1374)، ص 78-81.* گزارشی کوتاه درباره ی ترجمه های قرآن کریم به زبان روسی، احمد پاکتچی، ترجمان وی، سال دوم، شماره 3 (شهریور 1377)، ص76-102.
* ترجمه ی قرآن به زبان روسی، والیریا پورخواء، مسجد، سال دوم، شماره ی 8 و 9 (خرداد، تیر، مرداد، شهریور 1372)، ص 86-87.(مصاحبه با خانم والیریا پور خواء مترجم قرآن به زبان روسی.
* ترجمه ی قرآن به زبان روسی از سابلوکوف تا پوروخووا، عمادالدین حاتم، ترجمان وحی، سال دوم، شماره 4 (اسفند 1377)، ص 51-82.
* ترجمه ی قرآن کریم به زبان روسی، گفتگو با پروفسور دکتر محمد نوری عثمان مترجم قرآن کریم، عثمان اف محمد نوری، جمهوری اسلامی، سال هجدهم، شماره ی 5114(یکشنبه هفتم بهمن 1375)، ص 14.
* تحقیقی پیرامون ترجمه ی قرآن به زبان روسی، عبدالواحد ملکی، جمهوری اسلامی، سال هفدهم، شماره ی 4815، دوشنبه 25 دی 1374، ص 11.
سوئدی
* اولین ترجمه ی سوئدی قرآن کریم، آیات سال اول، پیش شماره 2 (دوشنبه 7 دی 1377)، ص 3. [معرفی ترجمه ی قرآن محمد بسیر نستوم به زبان سوئدی]فرانسوی
رهروان حقیقت (هفده گفتار)، جواد حدیدی، تهران مرکز نشر دانشگاهی، 1380، رقعی، گالینگور، ص 33-108 این کتاب را ترجمه های فرانسوی قرآن کریم گفتگو کرده است.لاتینی
* نظری اجمالی بر ترجمه های لاتینی قرآن مجید، هارتموت بابزین، ترجمه ی علیرضا انوشیروانی، ترجمان وحی، سال چهارم، شماره 7 (شهریور 1379)، ص 35-48.* نخستین ترجمه های لاتینی قرآن و تأثیر آن بر ترجمه های قرآن به زبانهای اروپایی، حسن معایرجی، ترجمه ی بنیاد بعثت، آینه ی پژوهشی، سال سوم، بخش اول، شماره ی 13 و 14 (خرداد - شهریور 1371)، ص 63-76، بخش دوم: شماره ی 15(مهر - آبان)، ص 30-38.
کتابشناسیهایی که در آنها ترجمه های قرآن کریم به زبانهای مختلف معرفی شده است.
* کتابشناسی جهانی ترجمه ها (index translationum)، ایندکس بانک اطلاعات کتابشناسی بین المللی ترجمه ها از سال 1979 میلادی است. این مجموعه که نسخه ی هشتم آن توسط یونسکو و در قالب لوح فشرده عرضه شده، کتابهای ترجمه شده را در بیش از صد کشور جهان فهرست نموده است. نگارش کنونی این نرم افزار حاوی داده های کتابشناسی بیش از 1200000 منبع ترجمه شده در میان چهار صد زبان مختلف دنیا از حدود 200000پدید آوردنده در زمینه های موضوعی مختلف است.(10)* کتابشناسی جهانی قرآن کریم، شامل 9500 عنوان کتاب درباره ی علوم و معارف قرآن به زبانهای عربی، فارسی، اردو، فرانسوی، آلمانی و... مجری طرح: پایگاه اطلاع رسانی سراسری اسلامی (پارسا) با مساعدت مؤسسه قرآنی تفسیر جوان، ناشر: خانه کتاب قم، پاییز 1382/رمضان 1424ق، چهار جلد، به قطع رحلی، 1898ص.
در جلد نخست از صفحه ی 307تا 352(از عنوان شماره ی 2006 تا 2430)، آثار مربوط به ترجمه ی قرن کریم با این عنوانها معرفی شده است: کلیات، ترجمه ی سوره ها، ترجمه ی اردو، اروپایی، آلمانی، اسپانیولی، انگلیسی، ایتالیایی، فرانسوی، فارسی، ترجمه های منظوم، ترجمه به زبانهای دیگر.
* ترجمان وحی، فصلنامه ی تخصصی مرکز ترجمه ی قرآن مجید به زبانهای خارجی، در شماره های مختلف این نشریه کتابشناسیها و معرفی و نقد ترجمه های قرآن کریم به زبانهای مختلف مننشر شده است.
* ده ترجمه جدید از قرآن به زبانهای زنده ی دنیا، گلستان قرآن، شماره ی 165، سال 6 (نیمه دوم آذر ماه 1382)، ص 24.
* تاریخ ترجمه ی قرآن در جهان، تألیف و ترجمه: دکتر جواد سلماسی زاده، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1369، 168ص.
* کتابشناسی جهانی ترجمه ها و تفسیرهای چاپی قرآن مجید به شصت و پنج زبان
فراهم آورنده: عصمت بنیارق، خالد ارن، ترجمه و نگارش: محمد آصف فکرت، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1373، 359ص. [معرفی این کتاب در آینه ی پژوهش، سال پنجم، شماره ی 29-30(بهمن و اسفند 1373)، ص 122آمده است].
* ترجمه های موجود قرآن به زبانهای گوناگون؛ ج. د. پیرسن، ترجمه ی هوشنگ اعلم، تحقیقات اسلامی سال اول، شماره 2 و سال دوم، شماره ی 1 (1365-1366)، ص 1-11.
* فهرست مقالات فارسی ترجمه ی قرآن کریم، هادی حجت، ترجمان وحی، سال سوم، شماره پنج (شهریور 1378)، ص 94-121.
* ترجمه ی قرآن به زبان های زنده دنیا، علی حجتی کرمانی، درسهائی از مکتب اسلامی، سال چهاردهم، شماره 7 (مرداد 1352) ص 17-21.
* ترجمه ی قرآن به زبانهای اروپایی، سید هادی خسروشاهی، کیهان اندیشه، شماره ی 28(بهمن و اسفند 1368)، ص 210-220.
* مستشرقان و قرآن کریم، سید محمد دامادی، وقف، میراث جاویدان، سال سوم، شماره ی 11 و 12(پاییز و زمستان 1374) ص 42-48.
* ترجمه های قرآن، عباس زریاب خویی، بزم آورد: شصت مقاله درباره ی تاریخ فرهنگ و فلسفه، انتشارات محمد علی علمی، 1368، ص 437-441. [ بخشی از مقاله ی «قرآن»]
* چند نکته درباره ی ترجمه های اروپایی قرآن، محمد علی سجادیه، کیهان اندیشه، شماره ی 30 (خرداد و تیر 1369)، ص 166-167. [این نوشتار درباره ی مقاله ی آقای خسروشاهی در شماره ی 28 کیهان اندیشه راجع به ترجمه های اروپایی قرآن نگاشته شده است.]
* نگرشی به ترجمه ی قرآن در غرب، عبدالرحیم عقیقی، بخشایشی، درسهائی از مکتب اسلام، سال سی و دوم، شماره 8(آبان 1371)، ص 48-55.
* فهرستی از مطالعات اروپایی درباره ی ترجمه ی قرآن، مرتضی کریمی نیا، ترجمان وحی، سال دوم، شماره 4 (اسفند 1377)، ص 89-93.
* نگاهی گذرا به ترجمه های قرآن به زبانهای شرقی و غربی، علی اکبر مهدی پور، نسل نو، سال چهارم، شماره 4(شعبان 1398ق)، ص 11-14 و 26.
* آشنایی با کتابخانه ی تخصصی و مرکز فرهنگ و معارف قرآن، محمد علی هاشم زاده، بینات، سال سوم، شماره 5(بهار 1374)، ص 160-167، [در صفحه 164-165 فهرست ترجمه های قرآن به زبان های مختلف موجود در کتابخانه ی تخصصی مرکز فرهنگ و معارف قرآن آمده است].
* آمار اجمالی قرآن های مترجم به زبان های خارجی موجود در مرکز ترجمه ی قرآن کریم تا تاریخ 22 /11 /78، ترجمان وحی، سال سوم شماره 6(زمستان 1378)، ص 98-100.
* اولین ترجمه ی قرآن به زبان اروپایی، اطلاعات، ویژه نامه ی قرآن کریم (شنبه 15بهمن 1373)، ص2.
* طرح کتاب شناسی جهان ترجمه های قرآن کریم در سه مرحله، ترجمان وحی، سال دوم، شماره ی 3 (شهریور 1377)، ص 120-121.
* گزارشی آماری ترجمه های قرآن کریم به 44 زبان زنده ی جهان، جمهوری اسلامی، ویژه نامه ی نمایشگاه قرآن کریم (پنج شنبه 5 بهمن 1374)، ص 8.
* گزارشی از مرکز ترجمه ی قرآن مجید به زبانهای خارجی، جوان، پیش شماره 6، ویژه نامه ی قرآن و معارف اسلامی، (مهر1377)، ص4.
* نمایش قرآن های خطی، نفیس و مترجم در تهران، جمهوری اسلامی، سال شانزدهم، شماره ی 4562(پنج شنبه 4اسفند 1373)، ص 12. [به همراه تاریخچه ترجمه قرآن به فارسی و به زبانهای خارجی].
2-2. ترجمه ی قرآن به زبان فارسی
کتاب آسمانی قرآن کریم در طول تاریخ همواره محور اندیشه و عمل مسلمانان بوده است. مسلمانان برای گشودن معضلات فکری و عقیدتی و رفع مشکلات فردی و اجتماعی به این کتاب مقدس مراجعه می کردند، که از این طریق آثار فراوانی در علوم مرتبط با قرآن خلق گردید و صدها کتاب در تفسیر؛ تجوید، ترجمه، رسم الخط، قرائات و دیگر علوم قرآن نگاشته شد.از جمله آثاری که در این زمینه پدید آمد، ترجمه ی قرآن کریم به زبانهای غیر عربی است. نخستین زبانی که قرآن کریم بدان ترجمه گردید، زبان فارسی بود. ایرانیان با عشق و علاقه ی وافری که با اسلام و قرآن داشتند، برای همگانی شدن فهم قرآن اقدام به ترجمه ی و تفسیر آن به زبان فارسی نمودند، که حاصل آن صدها تفسیری و ترجمه ی پارسی است که به دست ما رسیده است این آثار علاوه بر جنبه مذهبی و دینی از لحاظ ادبی و زبان شناسی از اهمیت فوق العاده برخوردار هستند. از این طریق می توان به بسیاری از واژه های دقیق پارسی و مرادف آنها در زبان عربی دست یافت.
نخستین ترجمه فارسی
براساس مصادر موجود، نخستین کسی که اقدام به ترجمه ی قرآن کریم به پارسی نمود سلمان فارسی است. درباره ی ترجمه ی سلمان فارسی نظرات متفاوت وجود دارد. اسفراینی در تفسیر تاج التراجم در این زمینه چنین می نویسد:ناچار بود که قرآن را ترجمه باشد به زبانی دیگر تا اهل لغت آن را بدانند و ترهیب ایشان بدان حاصل شود. و از بهراین معنی بود که سلمان فارسی از مصطفی - صلی الله علیه و سلم - دستوری خواست تا قرآن به پارسی به قوم خویش نویسد، وی را دستوری داد. چنین گفته اند که وی قرآن بنبشت و پارسی آن اندر زیر آن بنبشت. آنکه به آخر آن بنبشت: هذا القرآن الذی انزل علی محمد، این است قرآن که فرو فرستیده آمده است برمحمد صلی الله علیه و سلم.(11)
در برخی مصادر نیز عنوان شده که سلمان فقط سوره ی فاتحه را به پارسی ترجمه نموده است:
روی ان اهل الفارسی کتبوا الی سلمان الفارسی ان یکتب لهم الفاتحه بالفارسیه فکتب لهم:«بسم الله الرحمن الرحیم، بنام یزدان بخشاینده». فکانوا یقروؤن ذلک فی الصلاه حتی لانت السنتهم. و بعد ما کتب، عرضه علی النبی صلی الله علیه و سلم.(12)
جاحظ نیز درباره ی سخنوری موسی بن سیار اسواری (م255ق) می نویسد:
در مجلس خود که مشهور بود می نشست تازیان در سمت راست و ایرانیان در چپ او می نشستند و او آیه ای از کتاب خدا می خواند و آن را به عربی برای تازان تفسیر می کرد. سپس به ایرانیان روی می کرد و تفسیر آن را برای ایشان به فارسی می گفت و کسی در نمی یافت که به کدام زبان بهتر سخن می گوید.
و در جای دیگر می گوید:
موسی بن سیار اسواری تفسیر قرآن می کرد به پارسی.(13)
در قرنهای بعدی ترجه های متعددی از قرآن کریم انجام گرفت که از میان آنها، ترجمه ی تفسیر طبری، کشف الاسرار میبدی، ترجمه ی ابوالفتوح رازی، تفسیر گازر، مواهب علیه مشهور به تفسیر حسینی، ترجمه الخواص زواره ای، منهج الصادقین و خلاصه ی آن، بیشتر از دیگر ترجمه ها، مورد توجه قرار گرفته و در ترجمه های بعدی تأثیرگذار بود.
در دایره المعارف تشیع مدخلی با عنوان «ترجمه ی قرآن»(14) نگارش آقای محمد حسین روحانی و در دانشنامه ی جهان اسلام در ذیل مدخل «ترجمه ی قرآن(15)، درباره ی تطور ترجمه ی فارسی قرآن و مباحث نظری آن و ترجمه های معروف پارسی، بحث شده است.
ترجمه های کهن فارسی
ترجمه های کهن فارسی قرآن کریم از جهات مختلف مود توجه پژوهشگران قرار گرفته و شناسایی و انتشار آنها در سالهای اخیر روند رو به رشد داشته است، در دایرة المعارفها نیز ترجمه های کهن فارسی مورد توجه قرار گرفته است. افزون بر انتشار متن چندین ترجمه ی کهن و مقالات متعدد در معرفی و نقد آنها، در فهارس نسخ خطی این ترجمه ها معرفی و علاوه بر آن چندین کتابشناسی مستقل در این ارتباط منتشر شده است.در فهارس نسخ خطی، ترجمه های قرآن کریم به چند سبک معرفی شده است: در برخی از آنها ترجمه ی قرآنها فقط با عنوان «قرآن مترجم» یا دشده و هیچ خصوصیت دیگری بیان نشده است. در برخی از فهارس نیز به ترجمه ها توجه نشده و ترجمه هایی که در لابلای سطور در مصحفها و کتابهای دعا تحریر شده، معرفی نگشته است. در تعدادی از فهارس نیز به مسئله ی ترجمه به صورت جدی توجه شده و مشخصات ظاهری ترجمه ها بیان شده و نمونه هایی از ترجمه نقل شده است.
در اینجا کتابها و فهارس نسخه های خطی که به صورت اختصاصی در باره ی قرآنهای مترجم تدوین شده، یا در آنها بخشی به معرفی نسخه های خطی ترجمه های قرآن کریم اختصاص یافته معرفی می گردد.
کتابنامه ی بزرگ قرآن کریم
این کتابنامه ی تألیف شیخ محمد حسن بکایی است و تاکنون 16 جلد از آن منتشر شده است. در جلد چهارم این کتاب ترجمه های قرآن کریم به زبانهای مختلف معرفی شد است.فهرستگان نسخه های خطی فارسی قرآن کریم
در دست نبودن اطلاعات جامع درباره نسخه های موجود از ترجمه های قرآن کریم، پژوهش در این زمینه را با دشواری مواجه ساخته است. این کتاب گامی است در جهت هموار کردن راه پژوهش در این زمینه. این طرح در سال 1376 در مرکز ترجمه ی قرآن مجید به زبانهای خارجی، با هدف شناسایی نسخه های خطی موجود از ترجمه های فارسی قرآن کریم در کتابخانه های جهان، آغاز گردید، در اجرای این طرح کلیه ی فهارس نسخ خطی منتشر شده و در ایران و دیگر کشورها مورد بررسی قرار گرفته و اطلاعات مربوط به نسخ خطی ترجمه های قرآن کریم استخراج شده است.این طرح در محدوده ی فهارس نسخ خطی منتشر شده به صورت مستقل یا در ضمن نشریات به اجرا در آمد و حدود 350 فهرست متعلق به بیش از پانصد کتابخانه مورد بررسی قرار گرفت. البته برخی از این فهارس در موضوع مورد بحث اطلاعاتی را در برنداشته. اطلاعات مربوط به نسخ خطی ترجمه های قرآن کریم از این فهارست استخراج گردید. در مرحله نخست تعداد فیشها به حدود دو 2000 فیش بالغ شد که پس از حذف فیشهای مکرر و نسخه های متعدد یک ترجمه نسخه های باقی مانده به 895 عنوان رسید.
فهرست نسخ خطی قرآنهای مترجم کتابخانه ی مرکزی آستان قدس رضوی
تألیف محمد آصف فکرت، انتشارات کتابخانه ی آستان قدس رضوی، 1363، وزیری، 480ص، در این کتاب 326 نسخه خطی ترجمه ی قرآن کریم به فارسی و ترکی معرفی شده است.ادبیات فارسی برمبنای تألیف استوری
تألیف یو.ا.برگل، ترجمه ی یحیی آرین پور و سیروس ایزدی و کریم کشاورز، تحریر احمد منزوی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1362، 2 جلد.در جلد اول ص 97-253 تعدادی از ترجمه های فارسی قرآن کریم معرفی شده است.
بررسی و طبقه بندی نقدهای مربوط به ترجمه های قرآن کریم به زبان فارسی
پایان نامه ی کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس، نگارش هادی حجت، استاد راهنما: دکتر آذرتاش آذرنوش، زمستان 1377، رحلی، 140ص.تاریخ ترجمه از عربی به فارسی از آغاز تا عصر صفوی
بخش اول: ترجمه های قرآنی، آذرتاش آذرنوش، تهران، انتشارات سروش، 1375، وزیری، 327ص.دائره المعارف قرآن کریم - گنجینه ی قرآن کریم
تألیف حسن سعید، تهران: کتابخانه ی چهل ستون، مسجد جامع تهران، جلد پنجم، 1408ق، وزیری، 183ص.دانشنامه ی قرآن و قرآن پژوهی
به کوشش بهاء الدین خرمشاهی، تهران: انتشارات دوستان و انتشارات ناهید، چاپ اول، 1377، دو جلد، وزیری.کتابشناسی قرآن و علوم قرآنی
تألیف صدیقه سلطانی فرو مریم حکیم سیما، تهران: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، زمستان 1370، وزیری، 440ص. در بخشهای این کتاب ترجمه هایی از قرآن کریم معرفی شده است.راهنمایی گنجینه ی قرآن کریم (قرآنهای خطی کتابخانه ی مرکزی آستان قدس رضوی)
احمد گلچین معانی، مشهد: انتشارات اداره کتابخانه ی آستان قدس، 1347، وزیری 374ص.فرهنگنامه ی قرآنی
گروه فرهنگ و ادب بنیاد پژوهشهای اسالمی با نظارت دکتر محمد جعفر یاحقی، مشهد: آستان قدس رضوی، 1372، وزیری، 4 جلد.فهرست قرآنهای سلطنتی
بدری آتابای، تهران: کتابخانه ی سلطنتی، 1351، وزیری، 493ص.فهرست مشترک نسخه های خطی علوم قرآنی در ایران
احمد منزوی، تهران: پیام آزادی، 1378، رقعی، 214ص.فهرست مشترک نسخه های خطی علوم قرآنی در پاکستان
احمد منزوی، تهران: پیام آزادی، 1378، رقعی، 266ص.فهرست میکروفیلم ها و نسخ خطی موزه ملی ایران
محمد ریاض، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1374، وزیری، 224ص.در این فهرست 234 میکروفیلم و 34 نسخه ی خطی معرفی شده است که در ضمن آنها حدوود 150نسخه خطی قرآن معرفی شده که تعدادی از آنها ترجمه دارد.
فهرست نسخ خطی قرآن مجید کتابخانه ی گنج بخش
محمد نذیر رانجها، اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان 1372، وزیری، 405ص.فهرست نسخه های خطی گنجینه ی قرآن
علی اکبر خان محمدی، تهران: مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی با همکاری سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1370، وزیری، 216ص.نخستین مفسران پارسی نویس
تألیف موسی درودی، تهران: انتشارات نور فاطمه (علیها السلام)، 1362، وزیری، 232ص. در این کتاب ترجمه های کهن فارسی معرفی و ارزیابی شده است.هزار سال تفسیر پارسی
سید حسن سادات ناصری، منوچهر دانش پژوه تهران: نشر البرز، 1369. در این کتاب ترجمه های کهن فارسی و ارزیابی شده است.ترجمه های جدید فارسی
در پنجاه سال اخیر به ترجمه ی فارسی قرآن توجه جدی شده و دهها ترجمه ی فارسی جدید از سوی مترجمان نشر یافته است. پس از انتسار این ترجمه ها، نقد و معرفی و ارزیابی این ترجمه ها در نشریات مورد توجه قرار گرفته و مقالات بسیاری در این زمینه منتشر شده است. همچنین چندین نشریه تخصصی در زمینه ی قرآن کریم و فصلنامه ی ترجمان وحی به صورت اختصاصی در زمینه ی ترجمه ی قرآن منتشر می شود که در هریک از آنها کتابشناسیهای فراوانی درباره ی ترجمه های قرآن منتشر شده است.در اینجا کتابشناسیها و مقالات منتشر شده درباره ی ترجمه های فارسی قرآن کریم بیان می شود:
* سیری در ترجمه های فارسی قرآن، حسین پویا، سروش، سال هجدهم، شماره 822(6بهمن 1375)، ص 45-49.
* قرآن کریم بیش از هر زبانی به فارسی ترجمه شده است: مروری بر ترجمه های قرآن کریم، حسن پویا، ابرار، شماره 2236(شنبه 6مرداد 1375)، ص 8، (سخنان حجه الاسلام پویا در میزگرد ترجمه ی قرآن کریم در فرهنگسرای اندیشه).
* میزگرد پیرامون ترجمه ی قرآن، حسن پویا، سلام، سال ششم، شماره 1505(پنج شنبه 1 شهریور 1375)، ص 9. (درباره ی تاریخچه ی ترجمه قرآن به فارسی و معرفی ترجمه های معاصر)
* تاریخچه ی نقد ترجمه های فارسی قرآن کریم، هادی حجت، ترجمان وحی، سال سوم، شماره ی 6(اسفند 1378)، ص 49-61.
* نگرشی بر سیر ترجمه ی قرآن به زبان فارسی، محمد رضا انصاری، ترجمان وحی، سال اول، شماره 1 (شهریور1376)، ص 25-37. (به ضمیمه فهرست ترجمه های فارسی موجود در مرکز ترجمه ی قرآن مجید)نیز: جمهوری اسلامی، سال نوزدهم، شماره 5388(دوشنبه 15 دی 1376)، ص 14.
* بررسی ترجمه های جدید قرآن، بهاء الدین خرمشاهی، همشهری (ویژه نامه ی قرآن کریم)، (پنج شنبه 12 اسفند 1372)، نیز با عنوان گفت و گو درباره ی ترجمه های قرآن مجید، قرآن پژوهی (هفتاد بحث و تحقیق قرآنی)، تهران: مرکز نشر مشرق، 1372، ص 704-712.
* گفتگو درباره ی ترجمه های جدید قرآن، بهاء الدین خرمشاهی، در خاطره ی شط، تهران: انتشارات جاویدان، زمستان 1376، ص 704-712.
* هزار و صد سال ترجمه ی مکتوب و مدون، گفتگو با بهاءالدین خرمشاهی، همشهری، شماره ی 961(13 اردیبهشت 1375)، ص 9.
* گلگشتی در بوستان ترجمه های معاصر قرآن کریم، محمد دشتی، کتاب ماه )(دین)، سال اول، شماره 3 (29 دی 1376) ص 25-33.
* ترجمه های معاصر و امروزین قرآن کریم از الهی قمشه ای تاخرمشاهی، بی بی سادات رضی بهابادی، ندای صادق، سال سوم، شماره ی 12، ص 19-28.
* ترجمه ی قرآن مجید، علی رواقی، سروش، سال نوزدهم، شماره ی 871(شنبه، 27 دی ماه 1376)، ص 38-41.
* فهرست کتابهای قرآنی منتشر شده از 1995تا سال 2000: بخش اول ترجمه ی قرآن، گلستان قرآن، سال سوم، دوره ی جدید، شماره 37(سه شنبه 5 آذر 1379) ص 43-44.
* فهرست کتابهای قرآنی منتشر شده از 1995تا سال 2000: بخش اول ترجمه ی قرآن، گلستان قرآن، سال سوم، دوره ی جدیدی، شماره ی 38(پنج شنبه 17 آذر 1379)، ص 33-35.
* فهرست کتابهای قرآنی منتشر شده از 1995 تا سال 2000: بخش اول ترجمه ی قرآن، گلستان قرآن، سال سوم، دوره جدید، شماره 39(سه شنبه 19آذر 1379)، ص 42-44.
* فهرست کتابهای قرآنی منتشر شده از 1995 تا 2000: بخش اول ترجمه ی قرآن، گلستان قرآن؛ سال سوم؛ دوره ی جدید شماره 42( سه شنبه 23آذر 1379)؛ ص38-39.
* قرآن کریم و ترجمه های آن، مجید صالحی، اطلاعات؛ شماره ی 19296( پنج شنبه 15 فروردین 1370)، ص 7.
* نقد ترجمه های معروف قرآن به زبان فارسی، سید عبدالوهاب طالقانی، کیهان اندیشه، ش 28(بهمن و اسفند 1368)، ص 221-229. [نقدی بر ترجمه های فارسی الهی قمشه ای و آیتی]
* درباره ی آخرین ترجمه های قرآن کریم، سید جلال مجتبوی، بینات، سال دوم، شماره ی 5 (تابستان1374)، ص 119-134.
* چند ترجمه ی قرآن مجید به فارسی، علی اصغر محمد خانی، اطلاعات، شماره 20413(سه شنبه 10 اسفند 1372)، ص 6.
* قرآن های تاشکند، سید علی موجانی، سیاست خارجی، سال دهم، شماره ی 1 (بهار 1375)، ص 339-349. [فهرست نسخ خطی قرآنهای مترجم و غیرمترجم موجود در مؤسسه خاورشناسی ابوریحان بیرونی آکادمی علوم جمهوری ازبکستان در تاشکند]
* سیری در ترجمه های قرآن، مریم میر شمسی، همشهری، شماره ی 200(شنبه 13 شهریور 1372)، ص 6.
* آشنایی با نسخ خطی قرآن های مترجم در گنجینه قرآن های کتابخانه ی آستان قدس رضوی، اطلاعات، شماره ی 20043(پنج شنبه 6 آبان 1372)، ص 11.
* آماری از ترجمه های کامل و چاپی قرآن به زبان فارسی، ویژه نامه ی مرکز ترجمه ی قرآن کریم به زبانهای خارجی به مناسبت چهارمین نمایشگاه قرآن کریم، تهران:بهمن 1375، ص 28-32 و 41.
* قرآن های مترجم در کتابخانه ی آستان قدس رضوی؛ خراسان، شماره ی 12797 (شنبه 17 مهر 1372)، ص 5.
* کتابشناسی ترجمه های قرآن به زبان فارسی، اطلاعات، شماره ی 21248( پنج شنبه 18 دی 1376)، ص 7. [کتابشناسی هجده ترجمه ی قرآن به زبان فارسی]
* گنجینه ای در دل تاریخ، مروری بر ترجمه های کهن فارسی از کلام الله مجید، گلستان قرآن، سال سوم، دوره ی جدید شماره 23(دوشنبه 14 شهریور1379)، ص 13-22، [معرفی شانزده ترجمه ی کهن قرآن به فارسی]
2-3. مؤسسات پژوهش ترجمه های فارسی قرآن
تاکنون گامهای مؤثری در جهت شناسایی و انتشار ترجمه های فارسی از سوی مؤسسات و محققان صورت گرفته است که به موارد مهم آن اشاره می شود. مؤسساتی که به امر پژوهش و انتشار ترجمه های کهن مشغول بوده اند عبارت اند از: بنیاد فرهنگ ایران، آستان قدس رضوی، مؤسسه فرهنگی شهید محمد رواقی، مرکز ترجمه ی قرآن مجید به زبانهای خارجی، و...3. کتابشناسی ترجمه های احادیث
در باره ترجمه های احادیث، کتابشناسیهای معدودی تاکنون تدوین شده است:کتاب شناسی ترجمه کتابهای
حدیثیحمد فرخیان، علوم حدیث، بخش اول، شماره ی 23(بهار 1381)، ص 135-164، بخش دوم، شماره ی 24(تابستان 1381) ص 147-170.
در این مقاله 359 عنوان کتاب ترجمه ی احادیث به فارسی، معرفی شده است. در این کتابشناسی نام کتاب و نام مترجم، محل چاپ، نام ناشر، سال چاپ، تعداد صفحات، قطع کتاب، ارائه شده و از محتوای ترجمه ها سخنی نرفته است. همچنین فقط ترجمه های فارسی مد نظر بوده و به زبانهای دیگر نیز پرداخته نشده است.
فهرستگان نسخه های خطی حدیث و علوم حدیث شیعه
این مجموعه در مرکز تحقیقات دارالحدیث در دست تدوین است و تاکنون جلد نخست آن در موضوع داریه و رجال منتشر شده است. آثار معرفی شده در این فهرستگان اختصاص به معرفی نسخه های خطی آثار حدیثی و علوم حدیثی شیعه دارد. در بخش متون حدیث این طرح، ترجمه های حدیثی نیز معرفی شده است. در این بخش 366 عنوان کتاب ترجمه ی احادیث شیعه معرفی شده که نسخه ی خطی آن در دست است. این مشخصات از هر نسخه ارائه می شود: نام کتاب، مؤلف، کتابشناس، نام کتابخانه ای که نسخه خطی کتاب در آن نگهداری می شود، شماره ی نسخه، نوع خط، تاریخ و محل کتابت و نام کاتب، تعداد صفحات.کتابشناسی ترجمه آثار حدیثی شیخ صدوق به فارسی
بخش اول: ع. باقی بید هندی، علوم حدیث، شماره ی 25(پاییز 1381) ص 150-139. بخش دوم: نگارش علی صدرایی خویی، علوم حدیث، شماره 26 (زمستان 1381)، ص 175-163.اغلب آثار شیخ صدوق حدیثی است. از این رو دو مقاله ی فوق کتابشناسی آثار حدیثی به شمار می رود. در بخش نخست مقاله ی ترجمه های چاپ شده آثار شیخ صدوق و در بخش دوم ترجمه های مخطوط آثار وی معرفی شده است.
در این کتاب برخی از ترجمه های نهج البلاغه یا ترجمه ی برخی از خطبه های آن، معرفی شده است.
کتابشناسی نهج البلاغه
محمد مهدی علیقلی، ستاد بزرگداشت سال امیرالمؤمنین(علیه السلام)ویژنامه ی 2: نهج البلاغه از منظر فرزانگان، تهران: 1379، ص 279-336. در صفحه ی 286-291 این مقاله، ترجمه های فارسی، انگلیسی؛ اردو و... نهج البلاغه شناسانده شده است.مقاله ی نامه ی امام علی (علیه السلام)
به اهتمام حمیرا رئیسیان زاده، مشهد: سازمان کتابخانه ها موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، 1380، وزیری، 574ص، در صفحه ی 443 از این مقاله نامه ترجمه های نهج البلاغه به زبانهای مختلف (21زبان) معرفی شده است.4. کتابشناسی ترجمه های ادعیه
فهرستگان نسخه های خطی حدیث و علوم حدیث شیعه
در بخش متون ادعیه ی این فهرستگان ترجمه کتابهای دعا نیز معرفی شده است. در این بخش 136 عنوان کتاب ترجمه ی ادعیه شناسانده شده که نسخه خطی آن در دست است.کتابشناسی زیارت عاشورا
ناصرالدین انصاری قمی، علوم حدیث، شماره 23(بهار 1381)، ص 181-165.در این مقاله ترجمه های زیارت عاشورا- که اغلب در ضمن شرحها انجام گرفته - معرفی شده است.
5. کتابشناسی های ترجمه های متون مقدس
در کتابشناسیهای ایران به ترجمه های متون مقدس کمتر توجه شده است، در دایرة المعارفهای فارسی نیز بدانها پرداخته شده است. در دایره المعارف بزرگ اسلامی در ذیل مدخل «انجیل» و «اوستا» از ترجمه های آنها بحث نشده است. ولی در دایره المعارف فارسی مصاحب در ذیل مدخل های: «اپانیشادها»، «اوستا»، «ترجمه ی هفتادی»(16) و «کتاب مقدس» از ترجمه های این کتابها بحث شده است.(17)مقدمه ی مزامیر تحریر شده در 706ق
بجز کتابشناسیها و دایره المعارفها، در مقدمه ی ترجمه های کهن متون مقدس نیز اطلاعات کتابشناختی درباره ترجمه های آمده است. در اینجا چند نمونه، برای نشان دادن پیشینه ی ترجمه ی متون مقدس و اهتمام دانشمندان بدان، بیان می شد.ترجمه ی عربی کهنی از مزامیر دواد(علیه السلام)در دست است که در سنه ی 706ق تحریر شده و دوباره نیز مقابله و تصحیح شده است(18). در مقدمه آن درباره ی ترجمه و انگیزه مترجمان، چنین آمده است.
بسم الله الرحمن الرحیم قال حدثنی الحسن الکوفی قال حدثنی محمد بن عیسی قال حدثنی النوفلی الهاشمی محممد بن عبدالله قال جمع المامون مائتی رجل من علماء المسلمین و رئیسا الیهود و النصاری فاخذ علیهم العهد و المیثاق علی ان تحولوا له التوریه و الانجیل و الزبور من لغه العبرانیه حرفاً بحرف و یستعینوا فی ذلک بالرضا علی بن موسی علیه و آله السلام و کان من اعلم الناس بالتوریه و الانجیل و الزبور و الفرقان و کان فیهم المازنی و کان عالماً بذلک. و هذه زبور داود صلوات الله علیه و صلی الله علی محمد و آله فسروه و نقلوه الی لغة العربیه حرفاً بحرف لم یزیدوا و لم ینقصوا و لم آلوا و جهداً و فلما فرغوا منه عرض علی الرضا علی بن موسی علیه السلام فرضیه، المزمور الاول من ذلک فی المسکین و الیتیم...(19).
در این مقدمه، اطلاعات خوبی درباره ی سابقه ی ترجمه کتابهای آسمانی بیان شده و اهتمام مأمون را به ترجمه ی این کتابها نشان داده که در بحث از بیت الحکمه مأمون خلیفه عباسی (198) بدان توجه نشده است. این ترجمه زبور با دیگر ترجمه های عربی تفاوت دارد و همان است که ابن ندیم در الفهرست (20) در بیان کتب الهیه از آن چنین یاد می کند.
ثم انزل الله عزو جل علی داود المزامیر و هوالزبور الذی فی ایدی الیهود و النصاری و هو مائه و خمسون مزموراً
این بیان ابن ندیم با خصوصیات نسخه مذکور مطابقت دارد؛ چون اولاً عنوان این کتاب در نسخه حاضر مزامیر نوشته شده است. دوم اینکه عناوین فصلها مزمور می باشد. سوم اینکه شامل 152 مزمور است که با عددی که وی بیان کرده تفاوت اندک دارد. زبوری که از طرف انجمن کتابهای مقدس ایران منتشر شده است شامل 150 مزمور است و در صفحه ی اول عنوان آن «کتاب مزامیر» آمده است. مرحوم شیخ آقا بزرگ در الذریعه ذیل عنوان زبور داوود، ترجمه ی عربی آن را به روایت ابن عباس مشتمل بر 118 سوره بیان می دارد.(21)
مقدمه ی ترجمه ی چهار کتاب مقدس
نمونه ی دیگر از این مقدمه ها، چهار نسخه است، که در کتابخانه ی کاخ گلستان در تهران نگهداری می شود و هر نسخه ترجمه ی یک کتاب آسمانی (قرآن کریم، زبور، تورات، انجیل) است. این چهار ترجمه در یک عصر انجام گرفته، و در مقدمه ی آنها اطلاعاتی درج شده که گوشه ای از فعالیت مترجمان متون مقدس را در عصر نادر شاه (جلوس 1148- فوت 1160ق) نشان می دهد.ترجمه ی قرآن: در مقدمه ی آن چنین آمده:
فرمانفرمای سلاطین زمین... و قبله جهان و جهانیان ظل سبحان و نادر دوران... به این ذره ی خاکسار بی وجود شفقت مرحمت فرمود که این احقر بندگان آستان آسمان بنیان وارد دارالسلطنه ی اصفهان و علماء یهود و نصاری را با کتابهای معتبر ایشان جمع، و کتب اربعه سماویه را که عبارت از تورات و زبور و انجیل و قرآن مجید باشد به لغت فارسی به الفاظ ظاهره و عبارات واضحه به همان ترتیب اصل بی زیاده و نقصانن محترز از اطناب و تطویل و شرح و تفصیل نقل نماید.
بعد از ورود به دارالسلطنه ی مزبوره و به تقدیم رسانیدن خدمت مرجوعه در ترجمه ی تورات و انجیل و زبور به نحو مقرر... قرآن حکیم و تنزیل عزیز رحیم را که خاتمه ی کتب مقدسه ی منزله سماویه است، چنان که حسب الامر الاعلی مقرر شده، به قدر وسع و امکان، بی زیاده و نقصان بلکه لفظ به لفظ... از لغت عربی به زبان فارسی ترجمه و نقل نمود.
این ترجمه به عنوان ترجمه ی جمال الدین محمد بن حسین خوانساری (م 26رمضان 1125ق) و با نام «تاج التراجم موسوم به موائد الرحمان فی ترجمه ی القرآن »، در هند منتشر شده است.(22) برخی از آنجا که این کتاب به نام نادرشاه تألیف شده؛ نسبت آن را به آقا جمال خوانساری فرزند آقا حسین خوانساری درست نمی دانند.(23)
ترجمه ی تورات: در مقدمه ی آن چنین آمده:
... به دستور پادشاه به اصفهان آمدم تا تورات و انجیل و قرآن به دستیاری من به فارسی در آید، و در ترجمه تورات از متن عبری و عربی بهره برده ام... از روی نسخه های معتبره و مصححه مسلمه ی یهود به تقریر و تفسیر و استصواب جمعی از علما و دانشمندان ایشان تمامی پنج سفر تورات را از لغت عبریه به زبان فارسی به همان ترتیب که به لغت عبریه خوانده می شود و به خط عبری مسطور است نقل نمود با حضور علمای یهود و نصاری...(24)
ترجمه ی انجیل: در مقدمه ی آن چنین آمده:
در دارالسلطنه ی اصفهان به معیت علمای یهود و نصاری و با کتابهای معتبره ایشان جمع و کتب اربعه سماویه را که عبارت است از تورات و زبور و انجیل و قرآن مجید باشد و به فارسی و الفاظ و عبارات واضحه به همان ترتیب اصل بی زیاده و نقصان محترز از اطناب و تطویل و شرح و تفصیل نقل نماید با حضور علمای یهود و نصاری...(25)
ترجمه ی زبور: در مقدمه ی آن چنین آمده:
زبور را چون بعضی از مشاهیر علمای نصاری به لغت عبری و لاتینی نقل و ترجمه نموده و سخنهای متعدد از آنها در میان مسلمین و نصاری متداول گشته و اختلاف بسیاری آنها را با زبور اصل که به لغت عبری در نزد یهود مضبوط است می باشد برای کشف حقیقت حال و دفع قیل و قال لازم و واجب نمود که ثانیاً هر یک از این کتاب را به همان لغت عبری که بر آن نازل شده کلمه به کلمه نقل و ضبط و ترجمه هر کلمه را در تحت آن ثبت نمایند...(26)
در مقدمه ی ترجمه های فوق، اطلاعات کتابشناختی بیان شده؛ که حایز اهمیت است؛ مانند «ملاحظه ی نسخ متعدده در هنگام ترجمه »، «ملاحظه ی ترجمه های دیگر»، «رعایت ترجمه ی لفظ به لفظ»، «برای حفظ امانت داری»، «ترجمه ی گروهی بوده و با نظارت عالمان یهودی و نصاری انجام گرفته».
نام مترجمان و عالمانی که ناظر ترجمه ها بوده اند، اشاره ای بدانها نشده است. اطلاعاتی از این دست، که در تاریخ ترجمه قابل توجه است، در مقدمه ی ترجمه متون مقدس فراوان است و گردآوری آنها می تواند اطلاعات سودمندی را در این عرصه عرضه نماید.
چند گزیده و ترجمه ی کهن از کتابهای مقدس در دست است، که علی رغم اشتهار آنها، مترجم و اساساً اینکه این کتابها ترجمه ی متون مقدس هستند یا نه، جای تأمل دارد.
در فهرستگان نسخه های خطی حدیث و علوم حدیث؛ بخش احادیث قدسی چندین عنوان از این ترجمه ها معرفی شده، که در اینجا تعدادی که مشهورترند بیان می شود:
اربعون سوره منتخبه من التورات یا الاحادیث القدیسیه یا چهل سوره، چهل سوره ای که گفته شده از تورات انتخاب و به عربی ترجمه و از عربی نیز به پارسی برگردانده شده است. در کتابشناسیها نام مترجم امام علی (علیه السلام)، ابن عباس، کعب الاحبار، بیان شده است. در فهرستگان مذکور 205 نسخه ی خطی از این ترجمه معرفی شده است.
اثنی عشریه: دوازده ی کلمه ی مستخرجه از تورات، منسوب به امام علی(علیه السلام) فهرستگان 14 نسخه خطی از این ترجمه معرفی شده است.
الصحایف الاربعون(27)، چهل صحیفه از صحف ابراهیم، منسوب به امام علی(علیه السلام)، در فهرستگان 7 نسخه ی خطی از این ترجمه شناسانده شده است.
الصحف الادریسیه (28)، در فهرستگان 5 نسخه ی خطی از این ترجمه معرفی شده است.
پنجاه موعظه از تورات و انجیل، منسوب به امام علی (علیه السلام)، در فهرستگان 5 نسخه خطی از این ترجمه شناسانده شده است.
تحفه ی حسینیه در ترجمه ی صحیفه ی ادریسیه، از میرزا عبدالله بن عیسی افندی (م 1130)، که برای شاه سلطان حسین صفوی آن را ساخته است(29).
پی‌نوشت‌ها:
1. الفهرست، ابن ندیم، ص 24.
2. ر. ک: همان ص 36-41.
3. الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج 4، ص 123-127.
4. ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، ج 1، ص 253-97.
5. دایره المعارف فارسی، به سرپرستی غلامحسین مصاحب، ج 2، ص 2032.
6. دانشنامه ی جهان اسلام، ج 7، ص 96-73. مدخل «ترجمه ی قرآن».
7. الذریعه الی تصانیف الشیعه، شیخ آقا بزرگ تهرانی، ج 4، ص 123-127.
8. در جلد اول صفحه 514-614 درباره ترجمه ی قرآن و ترجمه های آلمانی، اردو، انگلیسی، ایتالیایی، بنگالی، ترکی، رومانیایی و ترجمه های فارسی قدیم و جدید، فرانسوی، لاتینی، ترجمه به زبانهای مختلف بحث شده و در پایان، ترجمه های موجود در مرکز ترجمه قرآن مجید بیان شده است.
9. در تنظیم اطلاعات این کتابشناسیها، از مقاله عالمانه ی آقای هادی حجت، منتشر شده در مجله ی ترجمان وحی، شماره 5 (شهریور1378)، ص 94-121، با عنوان فهرست مقالات فارسی ترجمه ی قرآن کریم استفاده شده است.
10. کتابشناسی جهانی ترجمه ها، سید محسن موسوی، کتاب ماه (کلیات) شماره ی 61و 60(آذر و دی 1381)، ص 128-13.
11. تاج التراجم فی تفسیر القرآن للاعاجم، ابو المظفر شاهفور بن طاهر بن محمد اسفراینی، تصحیح نجیب مایل هروی و علی اکبر الهی خراسانی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1375، ج 1، ص 8.
12. مناهل العرفان فی علوم القرآن، عبدالعظیم الزرقانی، مصر: دار الاحیاء الکتب العربیه، ج 2، ص 55 به نقل از النفحه القدسیه تألیف شر نبلانی، دانشنامه ی قرآن و قرآن پژوهی، بهاءالدین خرمشاهی، ج 1، ص 554.
13. همچنین رجوع شود به:کتابنامه ی بزرگ قرآن کریم، محمد حسن بکایی، ج 4، ص 1534؛ لغتنامه ی دهخدا، ج 13، ص 19251.
14. دایره المعارف تشیع، ج 4، ص 213-216.
15. دانشنامه ی جهان اسلام، ج 7، ص 96-73.
16. ترجمه ی هفتادی با ترجمه ی هفتاد، کهن ترین ترجمه ی یونانی کتاب عهد قدیم [تورات] است که آن را ترجمه ی اسکندرانی نیز می خوانند. ر.ک: دایره المعارف فارسی، مصاحب، ج 1، ص 627.
17. برای ترجمه های کتاب مقدس به زبانهای مختلف به کتابشناسی جهانی ترجمه ها و index trenslationum رجوع شود.
18. این نسخه به شماره 77 در کتابخانه ی مدرسه نمازی خوی نگهداری می شود و به خط نسخ جلی، عبدالله بن سنجر، در سال 706ق، در 95برگ 17 سطری در قطع 18/5در 25/5، با عناوین «مزمورات» به شنگرف، تحریر شده است. در صفحه آخر نسخه عبارت «بلغ مقابله و صح» و «و قوبل ثانیاً فصح» و تملک محمد کتبروی حنفی در سال 1037، و تملک عمربن محمد المارینی و تملک ابی حفص عمرالعباسی دیده می شود. این نسخه را شیخ الاسلام خوی عالم جلیل القدر آقای ابراهیم بن فتح الله شریف حسینی خویی(م 1233ق) همراه با دیگر کتابهایش در رمضان 1230ق وقف نموده که به موقوفات رمضانیه مشهور است. (فهرست نسخه های خطی مدرسه نمازی خوی، ص 49-50)
19. فهرست نسخه های خطی مدرسه نمازی خوی، ص 45.
20. الفهرست، ص 25.
21. الذریعه، ج 12، ص 37، در فهرست خطی کتابخانه ی آیت الله مرعشی در ضمن مجموعه ی شماره 5549، زبور داود مشتمل بر 148 سوره تحریر شده در سال 1070 معرفی شده، که گویا همان ترجمه منسوب به ابن عباس است.
22. به اهتمام میرزا محمد ملک الکتاب شیرازی در 368+20 صفحه، قطع وزیری بزرگ، سال 1868م/1251ش، در چاپ مذکور این ترجمه به جمال الدین خوانساری نسبت داده شده است.
23. برای اطلاعات تکمیلی پیرامون این ترجمه ر.ک: دانشنامه ی قرآن و قرآن پژوهی، ج 1، ص 554؛ فهرست ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، ج 1، ص 205؛ نشریه ی «درباره نسخه های خطی»، دفتر 1، ص 102، به نقل از فهرست استوری؛ کتابنامه ی بزرگ قرآن کریم، ج 4، ص 1533؛ فصلنامه ی بینات، شماره ی 8 (زمستان 1374ش)، ص 163-165، «موائد الرحمان از آقا جمال خوانساری نیست»، نوشته ی محسن صادقی. این ترجمه در فصلنامه ی بینات، سال 2، شماره 7 (پاییز 1374)، ص 180-183 معرفی شده است.
24. فهرست کتب دینی خطی کتابخانه ی سلطنتی، بدری آتابای، ص 7-6 و 114-116 نسخه ی دیگری از این ترجمه در کتابخانه ی وزیری یزد نگهداری می شود. «فهرست وزیری، ج 1، ص 189؛ نشریه ی درباره ی نسخه های خطی، دانشگاه تهران، دفتر چهارم؛ ص 379و دفتر هشتم، ص 31».
25. فهرست کتب دینی خطی کتابخانه ی سلطنتی، ص 7-6، 106-107، نسخه ی شماره ی 150. نسخه ی دیگری از این ترجمه در کتابخانه بنیاد خاورشناسی فرهنگستان شوروی لنینگراد (سن پترزبورگ)، به شماره ی c268 نگهداری می شود. (نشریه ی درباره نسخه های خطی، دانشگاه تهران، دفتر چهارم، ص 379و دفتر هشتم، ص 30-31).
26. فهرست کتب دینی خطی کتابخانه ی سلطنتی، ص 7-6و 119-121، نسخه ی شماره 148.
27. الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج15، ص 8.
28. همان، ج 15، ص13.
29. نسخه اصل آن به شماره ی 2055 در کتابخانه ی دانشگاه تهران نگهداری می شود (فهرست نسخه های خطی دانشگاه تهران، ج 8، ص 638.)
1. ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، یو.ا.برگل، مترجم یحیی آرین پور و سیروس ایزدی و کریم کشاورز، تحریر احمد منزوی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1362، 2جلد.
2. بررسی و طبقه بندی نقدهای مربوط به ترجمه های قرآن کریم به زبان فارسی، پایان نامه ی کارشناسی ارشد، هادی حجت، استاد راهنما: دکتر آذرتاش آذرنوش، زمستان 1377، 140ص.
3. تاج التراجم فی تفسیر القرآن للاعاجم، ابوالمظفر شاهفور بن طاهر بن محمد اسفراینی، تصحیح نجیب مایل و علی اکبر الهی خراسانی، تهران: شرکت انتشارات علمی وفرهنگی، 1375، ج 1، ص 8.
4. تاریخ ترجمه از عربی به فارسی ازآغاز عصر صفوی، بخش اول:ترجمه های قرآن، آذرتاش آذرنوش، تهران: انتشارات سروش، 1375، 327ص.
5. دایره المعارف قرآن کریم: گنجینه ی قرآن کریم، حسن سعید، تهران:کتابخانه ی چهل ستون، مسجد جامع تهران، جلد پنجم 1408ق، 183ص.
6. دانشنامه ی جهان سوم، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، 1382، ج7.
7. دانشنامه ی قرآن و قرآن پژوهی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران: انتشارات دوستان و ناهید، 1377.
8. دایره المعارف فارسی، به سرپرستی غلامحسین مصاحب، تهران: شرکت سهامی کتابهای جیبی، چاپ دوم، 1380.
9. الذریعه ی الی تصانیف الشیعه، شیخ آقا بزرگ تهران، بیروت، دارالاضواء، 1403ق/1983م.
10. راهنمای گنجینه ی قرآن کریم: قرآنهای خطی کتابخانه ی مرکزی استان قدس رضوی، احمد گلچین معانی، مشهد: انتشارات اداره کتابخانه آستان قدس، 1347، 374ص.
11. کتابنامه ی نهج البلاغه، رضا استادی، تهران: بنیاد نهج البلاغه، 1359.
12. فرهنگنامه ی قرآنی، گروه فرهنگ و ادب بنیاد پژوهشهای اسلامی، با نظارت دکتر محمد جعفر یاحقی، مشهد: آستان قدس رضوی، 1372.
13. فهرست کتب دینی و مذهبی خطی کتابخانه ی سلطنتی؛ بدری آتابای، تهران: 1352 چاپخانه ی زیبا.
14. فهرستگان نسخه های خطی حدیث و علوم حدیث شیعه، علی صدرایی خویی، قم: انتشارات دارالحدیث، 1381.
15. فهرستگان نسخه های خطی فارسی قرآن کریم، علی صدرایی خویی، قم؛ مؤسسه ترجمه قرآن به زبانهای خارجی (دردست انتشار).
16. الفهرست للندیم، ابو الفرج محمد بن اسحاق معروف به ابن ندیم، تصحیح رضا تجدد، تهران:[بی تا]، 1393ق.
17. فهرست مشترک نسخه های خطی علوم قرآن در ایران، احمد منزوی، تهران: پیام آزادی، 1378.
18. فهرست مشترک نسخه های خطی علوم قرآن در پاکستان، احمد منزوی، تهران: پیام آزادی، 1378.
19. فهرست میکروفیلم ها و نسخ خطی موزه ی ملی ایران، محمد ریاض، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1374، 224ص.
20. فهرست نسخ خطی قرآن مجید کتابخانه ی گنج بخش، محمد نذیر رانجها، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1372، 405ص.
21. فهرست نسخ خطی قرآن های مترجم کتابخانه ی مرکزی آستان قدس رضوی، محد آصف فکرت، مشهد: انتشارات کتابخانه ی آستان قدس رضوی، 1363، 480ص.
22. فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران، محمد تقی دانش پژوه، تهران: دانشگاه تهران، 1335-1364.
23. فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی مرکزی دانشگاه تهران، محمد تقی دانش پژوه، تهران: دانشگاه تهران، 1335-1364.
23. فهرست نسخه های خطی کتابخانه ی وزیری یزد، محمد شیروانی، [بی نا]: [بی جا]؛ 1350-1358.
24. فهرست نسخه های خطی گنجینه ی قرآن، علی اکبر خان محمدی، تهران: مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی با همکاری سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1370.
25. فهرست نسخه های خطی مدرسه ی نمازی خوی، علی صدرایی خوبی، تهران: انجمن آثار و مفاخر- نشر میراث مکتوب، تهران: 1376.
26. کتابشناسی قرآن و علوم قرآنی؛ تألیف صدیقه سلطانی فر و مریم حکیم سیما، تهران: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، 1370.
27. کتابنامه ی بزرگ قرآن کریم، محمد حسن بکایی، تهران: مرکز فرهنگی نشر قبله، 1374-1382.
28. لغتنامه ی دهخدا، علی اکبر دهخدا، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1372.
29. مناهل العرفان فی علوم القرآن، عبدالعظیم الزرقانی، مصر: دار الاحیاء الکتب العربیه، [بی تا].
30. نخستین مفسران پارسی نویس، موسی درودی، تهران: انتشارات نور فاطمه(سلام الله علیها)، 1362، 232ص.
31. هزار سال تفسیر پارسی، سید حسن سادات ناصری، منوچهر، دانش پژوه تهران: نشرالبرز، 1369.
منبع: صدرایی خویی، علی؛ (1383)، یادگارنامه فیض الاسلام: جستارهای علمی و پژوهشی در باب ترجمانی متون مقدس، خمینی شهر، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد خمینی شهر، چاپ اول 1383.
