نمایه سازی ترجمه و تفسیر متون دینی

چکیده

نمایه سازی ثبت و ضبط محتوای اطلاعاتی مدارک با استفاده از روشهای گوناگون به منظور سازمان دادن اطلاعات به قصد سهولت بازیابی است. این دانش از موضوعات علم اطلاع رسانی است و براساس آن، داده های علمی یک مدرک و موضوعات معنادار یک سند و متن نمایه سازی می شود و نمایه های استخراج شده در آغاز براساس اصطلاح نامه های مربوط ارزیابی و طبقه بندی می شود و در اختیار کاربران قرار می گیرد. نمایه سازی منابع دینی به معنای فهرست برداری دقیق از منابع دست اول دینی است. راه به دست آوردن بسامدی و کثرت اطلاعات از مفاهیم دینی و کسب آگاهی، از طریق به دست آوردن میزان پرداخته شدن به یک موضوع تحقق می یابد. نمایه ساز منابع دینی باید در نمایه سازی و علوم دینی تخصص داشته باشد و بتواند از عهده ی تحلیل دقیق متون دینی برآید از این رو؛ تحلیل متن از شرایط نمایه سازی شمرده می شود.
پیروان ادیان در هر مقطع و به تناسب دانش روزگار خود، از ابزار مناسب برای اطلاع رسانی و دستیابی به معارف دینی بهره برده اند. با این حال، کاربرد این دانش در معارف دینی در آغاز راه است. آنچه باید بیشتر انجام شود، فراهم آوردن بانک جامع اطلاعات دینی، به خصوص با رویکرد منابع دینی است. از عهدین ترجمه های گوناگون به زبانهای مختلف انجام شده و از این ترجمه ها نیز نمایه سازی به عمل آمده است.
در فرهنگ اسلامی نیز تلاش برای ارائه ی مطالب و مفاهیم قرآن کریم و احادیث، دیرزمانی است که آغاز شده است. فهرست واره های قرآن برای دستیابی به کلمات، آیات و موضوعات قرآن تدوین شده اند. گوستاو فلوئل آلمانی از جمله این معجم نگاران است. در این میان، کسانی به معجم نگاری موضوعی روی آورده اند و این تحول عظیم در دانش اطلاع رسانی در زمینه مفاهیم دینی به شمار می رود. این تلاش علمی را می توان جنبش معجم نگاری موضوع یا فرهنگ نامه نگاری نامید. معرفی شماری از معجم های معنایی در منابع غیرعربی و نیز تلاش عرب زبانان برای نمایه سازی و فهرست بندی مطالب قرآن کریم، این جنبش را بیشتر می شناساند. در برخی از تفاسیر قرآن، برداشت از آیات نیز در دستور کار نمایه سازی قرار گرفته است از دیگر سو، کتابهای حدیثی نیز از منابع مهم دین و میراث عظیم اسلامی اند و از این رو کم و بیش در دستور کار فهرست نگاری و نمایه سازی و معجم سازی درآمده اند. بررسی بیش از هشت اثر در این عرصه، اسلوبهای گوناگون این تلاشهای علمی را آشکارتر می کند.

مقدمه

هدف اصلی این نوشته، که به مناسبت برگزاری همایش بزرگداشت مترجم نامی قرآن و نهج البلاغه و صحیفه ی سجادیه، مرحوم سید علی نقی فیض الاسلام، که خداوند جایگاه وی را در اعلا علیین قرار دهد، تهیه شده، بررسی نمایه سازی ترجمه و برداشت از منابع دینی و پرداختن به ضرورت آن است. در این نوشته تلاش شده است که اولاً ضرورت نمایه سازی دینی جهت عرضه بهتر و نیز آسان یاب کردن آنها نمایانده شود و دوم اینکه سیر نمایه سازی مدارک و منابع اولیه دینی گزارش گردد.
مراد از ترجمه، برگردان یک منبع به زبان دوم است و مراد از برداشت، استفاده از بهره گیری از متن و تحلیلهای صورت گرفته بر آن است. بنابراین تعریف، تفاسیر و شرحهای منابع دینی هم در دستور کار این گزارش است. در این گزارش نشان داده می شود که سیر نمایه سازی برداشتها، تفسیرها و ترجمه های منابع دینی، مدام در حال رشد بوده و پا به پای نمایه سازی مدرن پیش رفته است. البته هنوز همگانی نشده و راه کارهای نمایه سازی علوم دینی و تفاوت آن بازشناسی نگردیده است. به نظر می رسد هنوز زمان زیادی برای رسیدن به این هدف و عمومی شدن آن باقی مانده است.

نمایه و نمایه سازی

نمایه /index درصورتی که به معنای نمونه ی و مانند (1) باشد، اسم است برای چیزی که نمونه ی چیز دیگری است. این واژه اسم مصدر و به معنای نمایاندن و نمایش دادن نیز هست. نمایه با ترکیب و اصطلاح «نمایه سازی» به دانش و یا فنی گفته می شود که با آن، مفاهیم معنی دار یک متن به صورت دقیق و ریز استخراج و فهرست می شود. نمایه سازی را ثبت و ضبط محتوای اطلاعات مدارک با استفاده از روشهای گوناگون به منظور سازمان دادن اطلاعات به قصد سهولت بازیابی نیز معنی کرده اند(2). نیز نمایه سازی ایجاد ارتباط و همزبانی هر چه بیشتر میان تولید کنندگان از یک طرف و استفاده کنندگان و کاربران از طرف دیگر نیز معنی شده است؛ یعنی اطلاع رسانان با بهره گیری از نمایه سازی، اطلاعات مدارک را با سوالها و خواستهای جستجوگران انطباق می دهند و در اختیار کاربران قرار می دهند. به تعبیر دیگر، نمایه سازی، ذخیره سازی اطلاعات با هدف دستیابی به جامعیت و مانعیت آنهاست و می توان این دانش را تلاشی برای بازیابی دقیق اطلاعات دانست.
این فن و یا دانش، از موضوعات علم اطلاع رسانی/information scinece و یا کتابداری /labrary scinece به شمار می رود و نقش آن هادی و واسطه بودن است.
منشأ پیدایش علم نوین نمایه سازی و اطلاع رسانی را انفجار اطلاعات و یا به تعبیری، انفجار انتشارات دانسته اند. آنگاه که اطلاعات و تولیدات نوشتاری رو به تزاید گذاشت و انبوهی کتاب و مطبوعه به چاپ سپرده شد، دانشوران بر آن شدند که برای طبقه بندی و رده بندی آنها چاره اندیشی کنند. به علاوه، موضوعات و مطالب مدارک را به نحو دقیق در واژه هایی برگرفته از آنها و با ویژگی شناخته شده بودن، و در قالب سیستمی منظقی و اطلاع رسانی در اختیار کاربران قرار دهند. البته عامل زمان نیز در این علم نوین تأثیرگذار بود. به حداقل رساندن زمان جست و جوی اطلاعات و منابع مورد درخواست، از انگیزه های بنیاد این دانش به حساب می آید. از جمله دست آورده های این دوره، پایه گذاری فهرست بندی علمی و به تعبیر دیگر، نمایه سازی مدارک و اطلاعات بود.
به هر حال، بر اساس این دانش، داده های علمی و یک مدرک و موضوعات معنی دار یک سند و متن، نمایه سازی می شود و نمایه های استخراج شده، در ابتدا، بر اساس اصطلاح نامه های مربوط ارزیابی شده و طبقه بندی می شود و در اختیار کاربران قرار می گیرد. هدف چنین تلاشی، بازیابی مدارک و رکوردهای مفاهیم به کار رفته در یک مدارک و یا متن است. کسانی که در پی به دست آوردن مفاهیم معنی دار یک متن به منظور کاربرد علمی هستند، با مراجعه به چنین فهرست واره هایی به راحتی به خواست خود می رسند. و نیز آن دسته که در پی به دست آوردن میزان استفاده از یک مفهوم معنی دار در یک متن هستند نیز، نمایه ها بهترین و یا یگانه راه نیل به هدف یاد شده است. این دانش به کاربران کمک می کند که به سهولت به خواسته ها و اطلاعات مورد نظر خود از یک متن و مدارک برسند. اگر از این هدف تنزل کنیم، حداقل فایده ی نمایه سازی و طبقه بندی اطلاعات از طریق نمایه سازی را می توان این دانست که به سرعت و با کمترین هزینه، می توان پی برد که اطلاعات درخواستی در یک مدرک و یا متن وجود دارد یا خیر؟ این امر بخصوص در زمانی که تولیدات نوشتاری رو به افزایش می گذارد و انتشار مطالب گسترده می شود، از اهمیت در خور توجهی برخوردار است و نقش بسیار کارسازی دارد.
استفاده از دانش و یا فن نمایه سازی، به دلیل فراوانی داده های نوشتاری در زمینه های گوناگون، در عصر انفجار انتشارات، یک ضرورت به حساب می آید. گسترش دامنه علوم در همه عرصه ها باعث شده که پژوهشگران و علاقه مندان به مقاله ها و مقوله های علمی، به راحتی نتوانند خواستهای خود را در لابه لای منابع و صفحات کتابها و منابع به دست آورند، مگر آنگاه که همه آنها را به دقت مورد مطالعه قرار دهند.
با توجه به حجم عظیم منابع نوشتاری و داده ها؛ دستیابی به همه ی اطلاعات و نوشتارها در یک زمینه، از یکی از دو راه ممکن است:
1. مطالعه ی همه کتابها و منابع، و استخراج اطلاعات مورد نیاز؛ که در عمل چنین پژوهشی بسیار پرهزینه و دقت گیری است و نا مقدور.
2. استفاده از نمایه سازی فنی منابع و مآخذ از سوی کارشناسان و متخصان و در اختیار قراردادن نمایه ها؛ که به سرعت قابل بازیابی اند.
دانش نمایه سازی امروزه در علوم گوناگون کاربرد دارد و جایگاهی ویژه در عرصه ی اطلاع رسانی پیدا کرده است. برای نمونه، نمایه شدن مفاهیم در علوم زیر را می توان نمونه ای از همگانی شدن نمایه سازی در عرصه های گوناگون و ضرورت آن دانست:
1. نمایه های مدارک غیر کتابی موجود در مرکز اسناد و مدارک علمی ایران که تاکنون چند جلد آن به چاپ رسیده است.(3)
2. نمایه سازی هما را با تأکید بر علوم هسته ای که در آن علاوه بر ارائه توضیحاتی در زمینه نمایه سازی، نمایه های علوم هسته ای نیز ارائه شده است(4).
3. نمایه های اسفار اربعه ملاصدرا در حکمت متعالیه، که از سوی مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی تهیه شده است.
4. نمایه های دانشنامه ی امیرالمؤمنین (علیه السلام)، کتابی در موضوع امام علی بن ابی طالب (علیه السلام)، نمایه های این دانشنامه در یک جلد تنظیم شده و حاوی هزاران موضووع است و به صورت الفبایی تدوین گردیده است.(5)
5. نمایه های صحیفه ی امام در موضوع امام خمینی که در یک جلد تدوین شده و دو نمایه ی موضوعات و اعلام را در بر می گیرد. این نمایه ها کلیه ی اسناد و مدارک و سخنان و پیامها و اطلاعیه ها و نامه ها را در بر می گیرد و به صورت الفبایی تنظیم شده است.(6)
6. نمایه های تاریخ تمدن ویل دورانت در موضوع تاریخ.
7. نمایه های منابع اسلامی که از سوی پایگاه اطلاع رسانی سراسری اسلامی (پارسا) انجام گرفته و تاکنون چند جلد از نمایه ها و کتاب شناسی آنها با نام مرجع چاپ شده است.(7)

اهمیت و ضرورت نمایه سازی منابع دینی

نمایه سازی منابع دینی، به معنای فهرست برداری دقیق از منابع دست اول دینی است.
منابع دینی، آن دسته از کتابها و نوشته هایی هستند که از سوی خداوند نازل شده و یا از سوی دریافت کنندگان وحی و رهبران معصوم بازگو شده و به جا مانده است. این منابع مجموعه ی اعتقادات و شریعت یک دین را تشکیل می دهند. منابع دینی از این چند ویژگی برخوردارند که آنها را از سایر نوشته ها ممتاز می کند:
1. قداست دارند:
2. ساختار ویژه ای دارند؛ به گونه ای که در عین عرفی بودن فهم آنها، می توان آنها را دارای زبانی خاص معرفی کرد؛
3. دارای آموزه هایی هستند که فهم دقیق و عمیقشان، به تفسیر و گاه تأویل نیاز دارد؛
4. پیام همگانی دارند و مخاطبشان عده ای خاصی از انسانها نیستند؛
5. گستره ی بسیاری از معارف را در بر می گیرند و در حوزه ی بخصوصی سخن نمی گویند و در عین حال هدف اولیه آنها، رساندن انسانها به ساحتی قدسی است.
این منابع همواره مورد توجه توده های مردم و مراجعه ی خوانندگان و صاحب نظران است. از این رو، پیرامون چنین منابعی، اطلاعات فراوانی تولید می شود و برداشت و تفسیر بخشهایی از آنها براساس فهم های گوناگون متفاوت و به نسبت تحولات در حال تغییر است. گذشت زمان این برداشتها را هر چه بیشتر و متحول تر می کند. برداشتها و تفسیر منابع دینی به گونه ای است که اگر پژوهشگران بخواهند درباره ی مفهومی از مفاهیم دینی تحقیق به عمل آورند، باید همه آنچه را که در باره ی آن مفهوم نوشته شده مطالعه کنند، تا به ابعاد آن دست یابند و بتوانند به حقیقت آن برسند. بی توجهی به این مهم، هر نوع اظهار نظر را درباره ی یک مفهوم دینی مشکل می کند. از این رو، باید برای دست یافتن به همه دیدگاهها و معانی و تفسیر یک متن، تلاش فراوان صورت گیرد؛ زیرا:
1. دایره ی دین پژوهی وسیع و گسترده است؛ به گونه ای که دست یافتن یک پژوهشگر بدون بهره گیری از امکانات نرم افزاری، به همه ی تولیدات در این عرصه ناممکن است. زرکشی تنها درباره ی انواع آیات قرآن نوشته است:
«هیچ گونه ای از انواع آیات قرآن نیست، جز اینکه یک نفر باید تمامی عمر خود را برای آن صرف کند، و سرانجام هم کار استواری نخواهد شد»(8)
واقعیت این است که پژوهش در زمینه ی مسائل دینی و اظهار نظر درباره ی آن با توجه به وجود مفاهیم تأویلی و نیز امکان قرائتهای گوناگون از آن، بسیار مشکل است. برای پی بردن به نظریات و دیدگاه دین پژوهان و گزینش بهترین آنها و یا راه بردن به برداشتهای خارج از چارچوبهای شناخته شده و درست، راهی جز این وجود ندارد که آنها به دقت جمع آوری و در کنار هم قرار داده شوند و این راهی جز نمایه سازی و طبقه بندی ندارد. بر این بیفزایم طول زمانی را که پژوهش در پیرامون مفاهیم دینی آغاز شده و در لابه لای کتابخانه ها مانده و هر روز صدها منبع دیگر بر آنها افزوده می شود. براستی برای اینکه بتوانیم اندیشه ی درست دینی ناظر به همه ی اندیشه های مطرح را درباره ی مفاهیم دینی با همه گستردگی آنها را طرح کنیم چگونه می توانیم؟
2. ضرورت انجام یک پژوهش و جامعیت آن، بستگی به این دارد که اولاً آن پژوهش پیشتر انجام نشده باشد و دوم اینکه ناظر به دیدگاههایی باشد که در این پژوهش تأثیر گزارند. بنابراین، برای یافتن پیشینه اطلاعات آنها چاره ای جز طبقه بندی در چارچوبی شناخته شده وجود ندارد.
3. به وجود آمدن سئوالهای فراوان و ایجاد شبهه درباره ی مفاهیم دینی و یا وجود انگیزه هایی برای به دست آوردن اطلاعات بیشتر درباره ی حقایق و جوهر دین، باعث گردیده که برای دست یافتن به پاسخ آنها، به منابع اصلی دینی مراجعه شود و گستردگی آنها انجام آن را مشکل کرده است.
4. تحولاتی چشمگیری درباره ی فهم مفاهیم دینی رخ داده که باید دین پژوهان در پژوهشهای خود به آنها توجه کنند.
5. راه به دست آوردن بسامدی و کثرت اطلاعات از مفاهیم دینی و کسب اطلاعات، از طریق به دست آوردن میزان پرداخته شدن به یک موضوع است.
6. گزینش موضوعات با بسامدی لازم، در گرو گردآوری همه ی ابعاد مفاهیم دینی است.
7. مفاهیم دینی، موضوعاتی عمومی هستند و همگان با آنها سروکار دارند و کمتر کسی است که از آن بی نیاز باشد. حوزه فهم دینی را اگر امری تخصصی بدانیم اما، حوزه کاربرد آن، در انحصار گروهی خاص و طایفه ی ویژه ای نیست و همگان با آن سرو کار دارند. جویندگان فراوانی در صدد هستند تا خواستهای خود را از منابع اصلی به دست آورند. بنابراین، جویندگان دقیق اطلاعات دینی باید بتوانند از طریق سیاه هایی، به راحتی به مطالب مورد نظر خود برسند. اکنون بسیارند کسانی که در پی به دست آوردن مطالب مورد نیاز خود برسند. اکنون بسیارند کسانی که در پی به دست آوردن مطالب مورد نیاز خود از منابع اولیه دینی هستند، اما هیچ بانک جامعی وجود ندارد که چنین نقشی را ایفا کند.
در این میان توجه به یک نکته حایز اهمیت است و آن این است که منابع دینی به دلیل تفاوت زبانی، غیر از زبان متون دینی آن دین داشته باشند و یا متون آن دین به زبانهای گوناگون ترجمه شده باشد. در هر دو صورت، این ضرورت بیشتر جلب توجه می کند که برای استفاده کنندگان دارای زبانی متفاوت، منابع ترجمه شده، نمایه سازی شود و در اختیار کسانی قرار بگیرد که در صدد استفاده از چنین منابعی هستند.
البته نمایه ساز منابع دینی ضرورتاً باید از دو تخصص زیر برخوردار باشند:
1. تخصص در امر نمایه سازی؛
2. تخصص در علوم دینی
چه اینکه فرایند چنین امری به فهم دقیق و تحلیل درست منابع نیاز دارد. نمایه سازی وقتی ممکن و میسر است و درست و دقیق انجام می شود که متن و مدارک مورد بحث کاملاً شناسایی و تحلیل شود، عدم تحلیلی دقیق یک متن و یا نا آشنایی با آن، موجب می شود که نمایه سازی و اطلاع رسانی در آن زمینه، به خطا انجام شود. این امر از چنان اهمیتی برخوردار است که تحلیل متن را از شرایط نمایه سازی بر شمرده اند. اهل فن، درباره ی دکومانتاسیون و یا به عبارتی تحلیل محتوا می گویند:
«دکومانتاسیون /Decumentation، تحلیل محتوای هر یک از مدارک، صورت بندی این محتوا در قالب مجموعه ای از توصیف گرها، و تنظیم و سازمان دهی این توصیف گرهاست؛ به نحوی که جویندگان اطلاعات بتوانند (به سهولت و سرعت) سؤالهای مورد جستجوی خود را با مدارک موجود در مجموعه منطبق سازند و پاسخ خود را بدون از دست دادن هیچ یک از مدارک موجود و مرتبط با سئوال مورد نظر بیابند».(9)
در واقع نمایه سازی از آن جهت که برای پاسخ دادن به جست و جوی طالبان اطلاعات است، نمایه ساز باید متن را به درستی بشناسد و سپس آن را بر اساس قواعد و رعایت امانتداری نمایه سازی نماید. ایده ی نمایه سازی مدارک و منابع زمانی می تواند جامعه ی عمل بپوشد که تحلیل گران و نمایه سازان از توانمندی درخوری برخوردار باشند.

نمایه سازی منابع دینی

بر دین پژوهان پوشیده نیست که اطلاعات فراوانی از مدارک دینی موجود است که دست یافتن به همه آنها از عهده ی کمتر کسی بر می اید. اولین نوشتارها در اسلام پس از قرآن کریم، نگاشته های حدیثی است. هنگامی که این کتابها به نگارش در می آمدند، مؤلفان آنها کم تر به عنوان بندی آنها توجه داشتند و انگیزه اولیه نگارندگان، گردآوری احادیث و تدوین آنها در مجموعه هایی بود به منظور حفظ آنها و انتقالشان به نسلهای پسین به مثابه میراثی واجب الحفظ، آنچه از کتابهای پیشینیان بر جا مانده، نشان می دهد که مؤلفان، عموماً کتابهای خود را در چند فصل با چند عنوان محدود تدوین می کردند. بتدریج آنگاه که کتابهای خود را در چند فصل با چند عنوان محدود تدوین می کرده اند. بتدریج آنگاه که کتاب و کتاب نویسی گسترش بیشتری یافت؛ نویسندگان در تدوین جوامع و مسانید حدیثی از عنوان های بیشتری در تنطیم ابواب کتابهای خود استفاده کردند.(10). اما این روش هرگز نتوانست همه ی آنچه را که در لابه لای آنها بود در مقابل دیدگان جویندگان قرار دهد. چه اینکه در شماری از احادیث چندین موضوع مطرح شده که باید در چندین جا و به مناسبت ابواب و بحثهای گوناگون مورد استفاده قرار بگیرد؛ در حالی که تنها در یک فصل و یا باب آورده شده است. به علاوه هر مفهوم و عبارتی از مفاهیم و عبارتهای آیات و روایات نیز ممکن است چندین احتمال معنایی داشته باشند. نگارندگان این کتابها نتوانسته اند همه ی محتوای حدیث ها را تیتربندی کنند و نه بر اساس احتمال معنایی به موضوع بندی آنها توجه داشته اند. بسیار است جایی که نویسنده ای به عنوان اینکه حدیثی را به مناسبتی در جایی از کتابش نقل کرده در جایی دیگر که اتفاقاً مناسبت فراوانی هم داشته به آن نپرداخته است و در این میان، اندک اند کسانی که برای یافتن همه ابعاد یک موضوع به جاهای مختلف یک کتاب مراجعه کنند.
عنوان گذاری و تیتربندی در احادیث حداقل امر ممکن و شدنی بوده و جبران برخی از کاستیها را نیز کرده است؛ اما این عمل هرگز در همه ی ابعاد صورت نپذیرفت و بخصوص در قرآن جایگاهی نیافته است. مسلمانان، برای حفظ قرآن از هر گونه گزند و تحریف، هیچ طبقه بندی در داخل آن انجام ندادند و ترجیح دادند قرآن را به همان کیفیت که اولین بار تدوین یافت نگهداری کنند. در عین حال، این انگیزه ی مقدس، هیچ گاه نتوانست قرآن پژوهان را از اقدام به طبقه بندی آیات باز دارد. آنان آیات قرآن را به صورت نظری برچندین دسته، طبقه بندی کردند(11). و این کم ترین عمل ممکن در رده بندی آن بود. این عمل اگر چه مورد توجه قرآن پژوهان قرار گرفت و گامهایی نیز برداشته شد، اما هیچ گاه نتوانست جای اطلاع رسانی دقیق را از معارف آیات الهی پر کند. در عین حال، برای یافتن آیات و روایات مورد نظر، چاره اندیشی شد و برای یافتن آیات و احادیث، جستجوگران در درجه نخست اقدام به تدوین فهرست واره های واژه ای قرآن کردند، این فهرست واره ها رو به کمال گذاشت و بتدریج به فرهنگ نگاریهای موضوعی رسید.
تلاشهایی که برای تهیه ی سیاهه هایی متناسب جهت یافتن روایات و آیات مورد نظر انجام گرفت و کتابهایی که تدوین گردید، عمدتاً معجم نام گذاری شدند. گویا نام برگرفته از احادیث باشد که در آنها از حروف الفبا «معجم» تعبیر شده است.(12)
نویسندگان این نوع کتابها از آنجایی که نوشته شان بر اساس حروف الفبا تنظیم می شده، ترجیح داده اند که آنها را به این نام بنامند. معجم نگاری مصطلح، چندان تاریخ روشنی ندارد. گویا پس از عصر نهضت تدوین حدیث و تألیف چندی کتاب حدیثی، حدیث نگاران به فراست افتاده اند که احادیث را با ترکیب خاصی تدوین نمایند. معجمهای سه گانه ی صغیر؛ کبیر و متوسط طبرانی(م360) براساس نام مشایخ حدیث و به ترتیب الفبا تدوین شد و در قرن سوم نیز کتابهایی براساس الفبا تدوین گردید؛ مانند الضعفاء بخاری (م303). و الجرح و التعدیل ابن ابی حاتم رازی (م324)، معجم الصحابة ابویعلی (م307).اینها و کتابهای لغوی مانند العین تألیف خلیل بن احمد فراهیدی (م175)، گویای این واقعیت است که در این امر مسلمانان پیش قدم بوده اند، هر چند فهرست نگاری جدید، دانشی است که در مغرب زمین تکون یافته است.
دین پژوهانی که با متون اصلی دین سر وکار دارند، بخوبی بر این حقیقت واقف اند که آیات قرآن و روایات رسیده از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)و ائمه (علیهم السلام)، علاوه بر نص و ظهور، احتمالات معنایی فراوانی دارند که حداقل فایده ی آنها معرفت افزایی است. راه دستیابی به این نوع از برداشتها که جزئی از معارف دینی هستند چیست؟ مفسران و شارحان، هر یک در ذیل آیه و یا حدیثی به اندازه ی توان و نیز نوع رویکردشان به آیات و روایات، تلاش کرده اند تا احتمالات معنایی را بازگو کرده و بنویسند، توجه به سیاق آیات، شأن نزولها، احتمالهای ادبی؛ سنت نبوی، تقدیم و تأخیر؛ معانی لغوی و وجوه و نظایر، تقدیر، تضمین؛ کنایه و استعاره، دلالتهای اشاری، اقتضایی و التزامی، و مناسبت طرح یک موضوع در لابه لای آیات، و تقابل کلمات و تعابیر و به کارگیری یک واژه در جاهای مختلف و به تناسب موضوع، موجب می شود که معانی گوناگون از آیات به دست بیاید. این نوع روش شناسی در تفسیر منابع نشان می دهد که، معجم و فهرستهای لفظی نمی توانند این دسته را از معارف را بازگو کنند.
تنها را رسیدن به ایده ی یاد شده، در اختیار داشتن همه ی معانی و برداشتها از منابع، مراجعه به تفاسیر و شرحهای شارحان است. و بدون مراجعه، احتمال وجود چنین احتمالهایی هم در حد صفر است. آیا راهی برای دست یابی به این نوع از برداشتها، بدون نمایه سازی محتوای آیات و احادیث براساس تفسیر و برداشتها وجود دارد؟

نمایه سازی ترجمه و تفسیر منابع دینی

نگاهی گذرا به کتابهای تدوین شده در زمینه ی اطلاع رسانی از معارف دینی نشان می دهد که پیروان ادیان در این زمینه، احساس مشترکی داشته اند و در هر مقطعی به تناسب دانش روزگار خود، از ابزار مناسب برای اطلاع رسانی در جهت دستیابی به معارف دینی استفاده کرده اند. از نوشته های موجود استفاده می شود که پیروان ادیان برای پاسخ دادن به این احساس و نیاز، از ابتدایی ترین راهکارها شروع کرده اند و به تدریج با بهره گیری از تجربه ها، به دانش نمایه سازی مدارک هم رسیده اند. هم در میان مسیحیان و یهودیان، و هم در میان مسلمانان، اقدامهای قابل توجهی در زمینه ی اطلاع رسانی از مفاهیم دینی صورت گرفته است. البته به رغم گذشته سالیان دراز از آغاز تلاشهای اطلاع رسانی، هنوز کاربرد این دانش در معارف دینی در آغاز راه است. آنچه رخ داده با آنچه باید انجام شود، فاصله بسیار دارد. آنچه انجام شده، عمدتاً معطوف به تهیه ی راهنمای دستیابی به الفاظ و واژه های منابع و متون دینی است. و آنچه باید انجام شود فراهم آوردن بانک جامع اطلاعات دینی بخصوص با رویکرد منابع دینی است که طلیعه های آن در پاره ای از نرم افزارها مشهود است.
کارهای انجام گرفته عمدتاً ناظر به کشف الفاظ و آیات و کتابهای دینی است که البته با نمایه سازی مدرن و اصطلاحی تفاوتهایی دارد. در عین حال غایت و ماهیت هر دو یکی است. هر دو فهرستگانی اند برای راهنمایی کاربران به مصادر و مآخذ. در نمایه سازی دقت بیشتر وجود دارد و دارای گونه های گوناگونی است و اطلاعات برحسب آنها طبقه بندی می شود. اما در فهرستگان واژه ای و کشف الآیات، واژه ها بر اساس ریشه و مصدر و یا به همان شکل به کار برده شده سیاهه می شوند و قابلیت طبقه بندی ندارند.

نمایه سازی عهدین

از دو کتاب انجیل و تورات مسیحیان و یهودیان که از آنها به عهدین یاد می شود، ترجمه های گوناگونی به زبانهای مختلف انجام شده و از ترجمه های آنها نمایه سازی به عمل آمده است. کسانی از علمای مسیحی و یهودی تلاش کرده اند که مفاهیم آن دو کتاب نمایه شده و در سیاهه هایی ارائه شود. نمونه ای از این دست از نمایه ها و فهرست نویسی ها، چنین است:
1. فهرس الکتاب المقدس، فهرس الکتاب، فهرست واره ای است که دکتر جرج پست به کمک شاگردانش آن را در مدت هشت سال تدوین کرده است.(13) ناشر این کتاب در مقدمه یادآوری کرده که پس از چاپ کتاب مقدس به زبان عربی در سال 1865 میلادی، به کتاب معجمی که بتوان با آن، به آیات کتاب مقدس براحتی دست یافت، پیدا شد. از این رو دکتر جرج پست، اقدام به فهرست نگاری آن کرد و در سال 1875 آن را به پایان برد و آن را منتشر کرد. این کتاب تاکنون بارها تجدید چاپ شده است. کتاب بر اساس ریشه ی کلمات و نظام ادبیات عرب تدوین شده و دو گونه ی نمایه ی موضوعات و اعلام دارد.
این فهرست براساس ترجمه ی عهدین به زبان عربی صورت گرفته و واژه های فهرست و نمایه ی آن عربی است. کتاب در قطع وزیری و در 688 صفحه است. ترتیب آن الفبایی است و بر اساس ریشه ی کلمات عربی تدوین شده است. تدوین کننده؛ آن را در دو بخش نمایه های موضوعی و نمایه ی اعلام تنظیم کرده است. این کتاب را دارمکتبه ی العائله قاهره چاپ کرده است.
فهرس الکتاب المقدس در ایران به فارسی ترجمه شده است. ترجمه فارسی این اثر از جیمز هاکس با معاونت اسماعیل صدیقی نوذری به سال 1307شمسی/1938میلادی با نظارت وایشم انجام گرفته است.(14) کتاب، در برگیرنده ی تمامی مفاهیم معنی دار کتاب مقدس و رسائل و نوشته های اولیای دین مسیحیت و یهود است(15) و 988 صفحه دارد، و در سال 1349 از سوی انتشارات طهوری چاپ و منتشر شده است.
2. معجم الاهوت الکتابی، معجم الاهوتی، فهرست واره دیگری از کتاب مقدس است. کتاب مقدس در ابتدا به زبان عبری و نسخه ای از آن هم به زبان یونانی است(16) که به فرانسوی ترجمه شده و آنگاه از سوی گروهی، با اشراف چند کشیش در لبنان در سال 1974 به زبان عربی ترجمه شده است. نویسنده ی آن، کشیش کزافییه لیون دوفور یسوعی است. انگیزه ی وی از تدوین آن در آغاز، فراهم آوردن معجم لغوی واژه های کتاب مقدس بوده که در حین انجام، هدفش را تغییر می دهد و برای استفاده هر چه بیشتر، آن را تبدیل به معجم معنایی کرده است.(17)
مؤلف، دلیل نام گذاری معجمش را به معجم لاهوتی چنین توضیح داده است: چون کتاب مقدس، از خداوند و افعال و صفات او سخن می گوید، بنابراین، موضوع آن خدا و شروع و ختم آن نیز درباره ی خداوند است. در واقع، خدا خود را در این کتاب نمایانده است.(18)
معجم لاهوتی، فهرست موضوعی کتاب مقدس است که با اندک توضیحات و ارجاع به آیات تنظیم شده است. کتاب، حاوی فهرست الفبایی عربی فرانسوی و فهرست معجمی درباره خدا و فهرست موضوعی به زبان انگلیسی عربی و... است. ناشر این کتاب، انتشارات دارالمشرق بیروت است.
3. المرشد الی الکتاب المقدس. کتاب درسال 1973به زبان انگلیسی تدوین شده و در سال 1996 به عربی برگردانده شده است. بخش نخست کتاب به منزله ی تفسیری بر موضوعات و مطالب کتاب مقدس همراه با عکسهایی از مناطق مورد بحث است و بخش دوم آن را نمایه ی موضوعات نص کتاب تشکیل می دهد. بخش چهارم کتاب نمایه های عمومی است. ناشر آن دارالکتاب المقدس فی الشرق الاوسط و مجلس کنائس الشرق الاوسط است.
4. قاموس الکتاب المقدس، قاموس الکتاب به صورت فرهنگ نامه و از سوی گروهی از استادان متخصص و با نظارت گروهی دیگر تدوین شده و دلیل اقدام به تدوین آن را ناشر در مقدمه یادآوری کرده است. وی نوشته که از زمان انتشار کتاب مقدس به زبان عربی در 1894م، نیاز جدی به یافتن موضوعات آن افتاد و قاموس با تمهید گروی از اساتید دانشگاه آمریکایی قاهره و کشیشهای قاهره تدوین گردید. این قاموس بر اساس زبان عربی عهدین تهیه شده و به صورت الفبایی تنظیم گردیده و 1130صفحه دارد. البته کتاب صرف کشف المطالب نیست و به صورت فرهنگ تدوین شده است؛ یعنی هر عنوانی از کتاب با توضیحی همراه است و به آیات کتاب مقدس ارجاع گردیده است. کتاب را دارالثقافه بیروت چاپ و منتشر کرده است.

معجمهای معنایی قرآن و حدیث

تلاش برای ارائه مطالب و مفاهیم قرآن کریم و احادیث، فراتر از راهنمایی به الفاظ آنها، از دیر زمانی است که شروع شده است. تاریخ تدوین آنها این واقعیت را بازگو می کند که این تلاش علمی مدام در حال تکمیل و گسترش بوده است. شروع تدوین کشف مطالب قرآن، تاریخ روشنی ندارد؛ اما آنچه مسلم است این است که اقدام به تدوین کشف آلایات، بیش از اقدام به تدوین فرهنگ نامه های موضوعی بوده است. انگیزه های گوناگونی ممکن است در ایجاد این قبیل کشف المطالبها وجود داشته باشد. گویا از زمانی که حفظ قرآن رو به کاهش گذاشته و خوانندگان و قاریان آن رو به ازدیاد نهادند، ضرورت تدوین کشف آیات و مطالب عیان شد. آن روزی که حفظ قرآن به عنوان سنتی دینی در میان مسلمانان رایج بود، حافظان با اتکای به ذهن خود این مهم را انجام می دادند. اما از روزی که جمعیت مسلمانان گسترش یافت، از سویی حافظان کم شدند و از سوی دیگر خواسته ها و مطالبات مردم و بخصوص جویندگان معارف دینی برای یافته های خود و پاسخ دادن به شبهه ها و سئوالها آشکارتر گردید. به دست آوردن اطلاعات از متون اصلی بیشتر احساس شد. رویکرد به استفاده از نمایه و تدوین فرهنگها و معجمهای موضوعی بر اساس موضوعات و مفاهیم قرآن، در این زمان، جایگاهی پر اهمیت یافت. الایات،(19)طبقات الآیات،(20) کشف الکلمات، کشف المطالب،(21) کشاف،(22)، مرآت الآیات،(23)، فهرس القرآن،(24) قاموس، و المعجم المفهرس(25) عنوان هایی هستند که در درجه ی نخست برای پاسخ دادن به آن خواسته برای دستیابی به کلمات و آیات و موضوعات قرآن تدوین شدند.
فهرست واره های تهیه شده، تنها در زمینه الفاظ معنی دار واژه های قرآن نبوده بلکه اعلام، موضوعات، ادوات، ضمایر، ارقام، افعال ناسخ و نیز افعال محذوف نیز بودند. به علاوه در زمینه های خاص نیز این تلاش صورت پذیرفت؛ موضوعاتی چون مسائل اقتصادی، حقوق انسان، تربیت، روان شناسی، و... از جمله مباحثی اند که فرهنگ نگاران قرآن در زمینه ی آنها معجم و فرهنگ پدید آورده اند.
فهرست واره های قرآن که در کشورهای اسلامی با نامهای مختلف تدوین شده، در واقع نمایه سازی گردانی(26) از الفاظ قرآن است که به منظور راهنمایی استفاده کنندگان به جایگاه هر یک از آنها تهیه شده اند. معجم نگاری موضوعی نه تنها در میان مسلمانان غیر عرب زبان، که به دلیل نیاز فراوان در کشورهای اسلامی عربی نیز انجام شد. برای نمونه، تبویب الآیات القرآن من الناحیه الموضوعیه، (27) الترتیب و البیان عن تفصیل الآیات القرآن، (28) المعجم الفهرس لالفاظ القرآن (29) از این دسته اند.
جستجو برای یافتن کلمات موردنظر و نیز موضوعات و مطالب قرآن، علاوه بر مسلمانان، غیر مسلمانان را نیز بر آن داشت که برای یافتن آنها اقدام به معجم نگاری کنند. گوستاوفلوگل آلمانی از جمله ی آنهاست که پیش از محمد فواد عبدالباقی، معجم کلمات قرآن را تدوین کرد. وی در سال 1843 اقدام به تدوین کتابی به نام نجوم الفرقان کرد و انگیزه ی خود را از اقدام به این کار، چنین شرح کرده است.
«آیات و الفاظ قرآن، در تمام منابع دینی عربی پراکنده است و یافتن آنها در قرآن برای استفاده کنندگان مشکل است».
«کمتر ورقی می توان یافت که در آن کلماتی از قرآن بی بدیل نیامده و یا اشارتی به آیات و کلمات آن نشده باشد و در همه ی موارد لازم است که به کمک کشف الآیات بدان کلمات و یا اشارات راه یافته آید و کلمات قرآنی را دیگر عبارات و کلمات بلند دینی باز شناخته شود؛ چنان که من خود از این بیشتر به هنگام مطالعه و ترجمه ی کتب عربی از نداشتن وسیله ی تشخیص و تمیز تنگدل بودم و به تنگ می آمدم.»(30)
فلوگل برای کتاب خود مقدمه ای نوشته که دکتر ماتسوخ، استاد زبان فارسی دانسگاه برلن آن را به فارسی ترجمه کرده است.

جنبش معجم نامه نگاری در جهان اسلام

در سیر تدوین فهرستگان برای منابع دینی، بتدریج فهرست و نمایه ی کلمات و آیه ها، جای خود را به نمایه سازی موضوعی داد. بسیار از قرآن پژوهان با توجه به این واقعیت که الفاظ و عبارتهای قرآن کریم، حاوی اطلاعات و مطالبی فراتر از کلمات و واژه ها هستند، و آنها را نمی توان از طریق واژه ها به دست آورد، اقدام به فرهنگ نگاری موضوعی کردند. همچنین اشاره به این واقعیت لازم است که معجم های لفظی تنها برای کسانی قابل استفاده است که الفاظ و حداقل یک لفظ حدیث را به خاطر داشته باشند و گرنه هیچ گاه نمی تواند از طریق معجمهای لفظی مطالب مورد نظر را به دست آورد.
درک درستی کسانی که به معجم نگاری موضوعی روی آوردند، یک تحول عظیم در دانش اطلاع رسانی در زمینه معارف دینی، به شمار می رود. از این تلاش علمی می توان به جنبش معجم نگاری موضوعی و یا فرهنگ نامه نگاری یاد کرد. بدرستی روشن نیست که آغاز کننده ی این نهضت چه کسی است؛ اما شاید نخستین اثر بر جای مانده و ثبت شده در فرهنگ موضوعی و عرصه اطلاع رسانی در زمینه ی مفاهیم قرآن کریم را بتوان از آن ژول لابوم/ jules la beaume مستشرق فرانسوی (1806-1876میلادی) دانست. وی کتابی با نام تفصیل الآیات فراهم آورد و موضوعات قرآنی را به تصور او باید دسته بندی می شد و در ذیل عنوان هایی قرار می گرفت، گرد آورد و آیات مربوط با آنها را نیز در ذیلشان قرار داد. ژول لابوم در طرح ایده ی خود، آن را ناشی از این دانسته که فهرست جامعی برای یافتن زود و درست آیات قرآن نبود و از این رو اقدام به طبقه بندی مطالب براساس ترجمه ی فرانسوی قرآن کرد. وی از آن رو که زبان عربی نمی دانسته، ترجمه فرانسوی کازیمیرسیکی از قرآن را در دستور کار قرار داده و مطالب به دست آمده را در هیجده باب طبقه بندی کرده و برای هر یک نیز به اقتضای بسامدی اطلاعاتشان عنوانهای فرعی ساخته است. عنوان های فرعی این اثر 350مورد است و در سال 1877 میلادی منتشر شده است.
اثر ژول لابوم از آن جهت که حاوی همه مطالب قرآن نبود، با مستدرکاتی نیز همراه شد و از جمله ادوار مونتیه برای تفصیل الآیات مستدرکی نوشت و یک صد عنوان بر آن افزود که در چاپ دارالکتاب العربیه بیروت با ترجمه محمد فواد عبدالباقی چاپ شده است.(31)
اثر یاد شده به دلیل نو و بدیع بودن، مورد استقبال مسلمانان قرار گرفت و در کشورهای اسلامی، ترجمه و منتشر گردید. محمد فؤاد عبدالباقی، شاگرد رشید رضا، که بعدها بر قرآن معجم لفظی جامع ماندگار و بی بدیل فراهم آورد، آن را در سال 1924میلادی به زبان عربی برگرداند.
محمد زکی هم به منظور برطرف کردن نقص از کتاب ژول لابوم، الترتیب و البیان عن تفصیل الآیات القرآن را در 98 باب و یا موضوع تدوین کرد. این کتاب به صورت کلی طبقه بندی شده و هر موضوع ریز را باید از طریق عنوان های عام به دست آورد.
تفصیل الآیات در ایران نیز با استقبال قرآن پژوهان روبه رو شد و اولین بار آن را حاج علیخان اعتماد السلطنه، وزیر انطباعات و دارالترجمه، به فارسی برگرداند و بر اساس آن، فهرست موضوعی برای قرآن فراهم آورد. وی وقتی متوجه نگارش فهرستی برای قرآن در مغرب زمین می شود. تصمیم می گیرد که در ایران نیز همان کار را به انجام برساند، ولی از ترس عکس العمل علما و مؤمنان، اقدام به تدوین آن نمی کند. ولی در حضور جمعی درباره ی آن اظهار نظر کرده و ابراز تمایل می نماید که تهیه ی چنین کشف المطالبی لازم است. حاضران وی را بر انجام آن تشویق می کنند و یادآوری می نمایند که چنان کاری تحریف قرآن نیست تا با اشکال و رویارویی مواجه شود. وی در پی آن نشست و استماع سخنان موافق، اقدام به تدوین آن می کند و در پایان قرآنها به چاپ می رساند(32). توضیح این واقعه در نسخه ی قرآن حاجی صمصام الملک آمده و تنها به این نکته اشاره شده است که مغرب زمینیان درباره ی قرآن اقدام بسیار خوبی انجام داده اند و مسلمانان چنان نکرده اند. اما اشاره ای به اینکه کار ژول لابوم را ترجمه کرده، نشده است. از فصلها و عنوانهای فرعی استفاده می شود که کار انجام گرفته، همان تفصیل الآیات ژول لابوم است.
عنوان تألیف و یا ترجمه ی اعتماد السطلنه، برخلاف نامهای پیشین که کشف الآیات و امثال آن بود، کشف المطالب گذشته شد. انتخاب این اسم خود نشان از این واقعیت می داد که تهیه کنندگان آن در پی طرحی نو بودند و در صدد برآمدند که موضوعات و مطالب قرآن و نه الفاظ و واژه های آن را نمایه و فهرست کرده و در اختیار کاربران قرار دهند. این کشف المطالب بعدها در قرآنهای متعددی با همین عنوان به چاپ رسید. گو اینکه برای چنین کاری، چنان عطشی وجود داشته که قرآنهای چاپهای پس از آن، نوعاً با آن کشف المطالب چاپ شده و با آن قرآن پژوهان سیراب می شده اند. قرآنهای زیر نمونه ای از آنهاست.
قرآن مترجم به خط غلامحسین بن ملا محمد الخوانساری که در 1309 کتابت شده و ناشر آن محمد حسین کتابفروش در سال 1269ش/1309ق است.(33) قرآن با خط عبدالجواد بن عبدالحمید که در سال 1317ش نوشته شده و ناشر آن میرزا سلیمان رکن الملک است.(34) قرآن که در 1291ش/1331ق از سوی مطبعه ی سید مرتضی در تهران چاپ شده است.(35) و قرآنی با خط محمد علی مدرس زاده که در 1361ق نوشته شده و در تهران، کتاب فروشی محمد علی اعلمی به سال 1326ش/1364ق آن را نشر داده است.(36) نیز قرآنی با خط طاهر خوشنویس با ترجمه ی محمد کاظم معزی که در 1375 ق نوشته شده و در تهران کتاب فروشی اسلامیه آن را در 1337ش/1377ق به چاپ رسانده است.(37) همین طور قرآنی با خط طاهر خوشنویس که در 1368 ق نوشته شده و در 1343ش منتشر گردیده است.(38) قرآنی که در 1348 ش در تهران نشر اسلام چاپ کرده است(39) و قرآنی به خط محمد خالقی زنجانی با ترجمه ی محمد کاظم معزی که در 1391ق نوشته شده و نشر اسلام آن را چاپ کرده است.(40) قرانی با خط ابوالقاسم خوشنویس با ترجمه ی محمود یاسری، در تهران، به سال 1364 ش چاپ شده است.(41) قرآن چاپ شده توسط داود رمضان شیرازی، مدیر کتاب فروشی سنایی با خط طاهر خوشنویس و ترجمه ی مهدی الهی قمشه ای، قرآنی با خط فتحعلی شریف صفوی که عبارتهایی از آن با خط کوفی نوشته شده و در سال 1324ق. به چاپ رسیده است. در این چاپها، موضوعاتی از معارف قرآن تبویب و در هیجده باب عنوان گذاری شده و هر یک از ابواب چندین فصل را به خود اختصاص داده است. عنوان های ابواب آنها عبارتند از:
1. وجود و صفات و اسماء باری تعالی، 2. خصائص رسول الله، 3. حقیقت قرآن، 4. مواعظ، 5. اسرائیلیان و یهودیان، 6. تورات و انبیا، 7. عیسویان، 8. علم ماوراء الطبیعه، 9. دین و دیانت، 10. اعتقاد، 11. فرائض و عبادات، 12. شریعت، 13. شرایع زندگی و اجتماعی، 14. علوم و صنایع، 15. تجارت و معامله، 16. اخلاق و تهذیب، 17. پیشرفت و ترقی، 18. تاریخ.(42)
این سرفصلها دقیقاً همان سرفصلهایی است که در تفصیل الآیات آمده است. با این تفاوت که مطالب کشف المطالب به صورت عکس کتاب تفصیل الآیات، تبویب شده است. در چاپ خط شریف صفوی، تنها به ذکر شماره ی آیه و سوره بسنده شده و روی هم 162عنوان دارد،؛ در حالی که مدخلهای فرعی ژول لابوم از 350 عنوان برخوردار است. وی برای این ابواب و فصول فهرست الفبایی نیز ترتیب داده و در 53 صفحه سامان یافته است.
اثر عربی شده ی ژول لابوم یک بار هم در سال 1334 از سوی کیکاوس ملک منصور ترجمه شده و با افزودن ترجمه ی آیات منتشر گردید. وی این کتاب را به دلیل سودمندی اش با کمک محمود هدایت و با اجازه ی مهدی الهی قمشه ای انجام داد. چاپ سوم کتاب را که نگارنده، ملاحظه کرده، هفتصد و دوازده ورق دارد و از سوی سازمان کتاب به سال 1358 چاپ شده است.
اثر ژول لابوم، بتدریج تأثیر خود را برجای گذاشت و قرآن پژوهان تلاش کردند تا به معجمهای لفظی بسنده نکنند و به تهیه ی معجمهای موضوعی مبادرت نمایند؛ نه بر اساس الفاظ، بلکه با تکیه بر موضوعات، البته معجمها و یا فرهنگ نامه های موضوعی از جهت کم و کیف تفاوتهای چشمگیری دارند.
در این بخش به معرفی این دسته از معجمهایی می پردازیم که بر اساس نمایه سازی موضوعات قرآنی تهیه شده اند و شامل هرگونه تلاشی در زمینه ی اطلاع رسانی از طریق موضوع بندی مطالب می شود.
1. فهرستی بر ترجمه ی منظوم صفی علیشاه. این فهرست را ناشر تهیه کرده و در دو جلد قرآن ترجمه صفی علیشاه آورده است. ویژگیهای این فهرستها این است که آنها را به ترجمه ی آیات ارجاع داده است. این فهرست در جلد اول، در هفت صفحه و در جلد دوم، در پنج صفحه آمده است.(43)
2. قرآن مجید با تفسیر فارسی. این کتاب، چاپ شرکت سهامی است و انتشار آن کتاب به سال 1368ق بوده است. این قرآن که به قطع رحلی و چاپ سربی به طبع رسیده، حاوی تفسیری در حاشیه و مقدمه ای طولانی در تجوید و پاره ای از مباحث علوم قرآنی و خواص آیات و سور است. همچنین از کشف المطالبی برخوردار است به زبان فارسی و بر اساس فصول ژول لابوم در هیجده باب و هر بابی چندین فصل دارد. برای همه فصول، فهرستی الفبایی ساخته شده که از آدم و آدمیت و آزادگی شروع می شود و به یهودیان ختم می گردد.(44) در ذیل فصلها، عنوانها به فارسی نوشته و به شماره ی آیات و سوره ها ارجاع شده است. نیز همین قرآن، مفتاح کشف الآیات دارد که براساس الفبا تنظیم شده و از «اب» شروع گردیده و در «یوم» خاتمه یافته است.(45)
نگارش این مفتاح و کشف المطالب به سال 1364 انجام گرفته است.(46) این کشف المطالب، بنابر اظهار تدوین کننده، شیخ محمد حسین موسوی، تجرید کشف الآیاتی است که علمای آفریقا نوشته اند و آن مشتمل بر کلمات قرآن، ضمایر، اسماء اشاره، موصولات و حروف بوده، و چون آن را از حیث کشف سودمند ندیده، اقدام به تدوین این کشف المطالب کرده است.(47)
3. ترجمه ای از قرآن به کوشش دکتر جعفر یاحقی. این ترجمه بر اساس نسخه ای است که در کتابخانه ی آستان قدس رضوی نگهداری می شود. این ترجمه در سیزدهم صفر 556ق به دست ابوعلی بن الحسین بن الحسین بن محمد الخطیب در قریه ی کهکابر تحریر یافته است.(48) مصحح آن را به صورت کامل در دیباچه معرفی کرده است. این ترجمه حاوی همه قرآن است و مصحح، چندین فهرست برای آن فراهم کرده و از جمله، واژه نامه ی فارسی است. این واژه نامه از واژه «آب آمیخته» شروع می شود و به «یگانه» ختم می شود. این واژه ها از این رو گردآوری و نمایه شده اند که کاربرد فارسی دری آن و معادلش در زبان قرآن بازگویی شود. از صفحه ی 687-764 کتاب به این بخش اختصاص دارد. آنگاه نام کسان و اقوام و جایها آمده که همه بر اساس ترجمه ی فارسی تهیه شده و هیچ یک به آیه ای از قرآن ارجاع نشده است. این ترجمه ی از سوی مؤسسه فرهنگی شهید محمد رواقی در سال 1363 چاپ و منتشر شده است.
4. کشف المطالب قرآن مجید. این کشف المطالب حاوی 371عنوان است و هیچ ترتیب و آدابی هم در آن مراعات نشده است. نویسنده، مهدی مستشاری کرمانشاهی است که آن را در سال 1372تدوین کرده و هدفش از تدوین کتاب، تهیه ی کتابی از موضوعات قرآن بوده که حاوی «تمام آنچه را که برای زندگی سه گانه ی دنیا، برزخ و آخرت لازم بوده، از معدن لایتناهی قرآن مجید استخراج کند و در دسترس عموم بگذارد»(49). نمایه های انتخاب شده برای عنوان های برساخته کتاب، بسیار بلند و بی قاعده است. اولین موضوع و یا نمایه، نامهای خدا، سپس فهرست آیات منزه کننده خدا، نعمتهای خدا، آنان را که خدا دوست دارد، رحمت و احسان و رأفت خدا و... است. در زیر هر نمایه ای به مناسبت آیات مربوط به ترتیب سوره های قرآن با ذکر نام و شماره ی آیات آورده شده است. تنوع عنوان های و موضوعات در این کشف المطالب نسبتاً زیاد است.
5. طبقات آیات، مؤلف هدف خود را از تدوین کتاب، برآوردن آرزویش و در تدوین کتابی حاوی مطالب قرآن دانسته که از زوایای کتاب آسمانی به دست می آید.(50) وی یادآوری کرده که دوست داشته این کتاب، به نحوی باشد که با عبارتی ساده و همگانی مرتب شود. او پیشتر کشف المطالب ملک منصور را هم دیده، اما آن را حاوی کلیاتی یافته که هدف وی را بر نمی آورد(51). از این رو تصمیم گرفته که مطالب قرآن را ریزتر از آن استخراج نماید. مؤلف، نمایه های انتخابی کتابش را به صورت تحلیلی آورده و عنوانهای عام برای دسته بندی آیات انتخاب کرده است. همه ی مطالب قرآن در این کتاب در بیست و شش فصل طبقه بندی شده است. نمونه ای از نمایه های کتاب چنین است: صفت خدا، یکتایی خدا، اهل بیت و یاران محمد(صلی الله علیه و آله و سلم)تفکر در اسرار خلقت، کار و کوشش، آزادی، فرهنگ، موسیقی، جنگ و تبلیغات اسلامی، خلقت آسمان، عقود و ایقاعات، حالات روحی بشر، غنایم و صدقات.
6. فهرس القرآن و یا فهرست نامه ی قرآن، دکتر محمود رامیار، در ادامه معجم نگاری معنایی برای قرآن، فهرست مفصل تری نسبت به گذشته فراهم کرده و نام آن فهرس القرآن گذاشته است. این فهرست 32 فصل و 1500 موضوع دارد.(52) مدخلهای فهرست، عربی است و ترکیبهایی از آن را مؤلف ساخته و بر اساس واژه های قرآن نیست. وی از مطالب قرآن دو فهرست تهیه کرده است: یکی فهرست لفظی و دیگری فهرست مطالب. در فهرست دوم، تدوین کننده، سعی کرده است که موضوعات قرآن را در چند فصل سامان دهد؛ از قبیل: کالاها، رنگها، پوشیدنی ها، اجتماعیات، الاحکام و الحدود، الاخلاق الحمیده، الاخلاق الذمیمه و... آیات هر یک از عنوان ها با عنوانهای عربی و برگردان فارسی در ذیل آنها جمع شده است. فهرستهای رامیار در پایان قرآنی با ترجمه ی محمد کاظم معزی در 1372ق به چاپ رسیده و از صفحه ی 377 تا 824قرآن یاد شده را به خود اختصاص داده است. این کتاب، به صورت مجزا نیز در سال 1379 از سوی نشر صابرین، بی هیچ توضیح و دستکاری و تکثیر شده است.
7. فرهنگ موضوعی قرآن، این کتاب، حاوی هفت هزار موضوع و سه هزار ارجاع است. در این فرهنگ، هر چند کلمات قرآن به کار برده شده، اما نمایه های ساخته ی معادل نیز فراوان است و از فارسی و عربی به صورت ادغامی استفاده شده است. واژه های فارسی به عربی معادل عمدتاً قرآنی ارجاع گردیده و عنوان های اصلی گاه عنوان های فرعی هم یافته اند.(53) این کتاب را دو قرآن پژوه معاصر کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی تألیف کرده اند. آنان در مقدمه ی کتاب، به پیشینه ی معجم های قرآنی اشاره کرده و به مشکل اساسی معجم ها نیز پرداخته اند. آنان مشکل یاد شده را ذهنی و نه عینی بودن ساختار آنها معرفی کرده اند.(54 )و آنگاه یادآوری کرده اند که این طرح را رها کرده و برای نخستین بار شیوه هایی جدید را که در فهرست سازی کتب و مدارک علم و علم کتابداری و اطلاع رسانی اروپا معمول است...، به کار آورده اند(55) طرح این است که به صورت عینی و تجربی به سراغ آیات رفته اند که در آنها چه چیزهایی وجود دارد. حاصل این تلاش ده هزار عنوان اصلی و ارجاعی شده است. آنان تنها در این کتاب به ذکر عنوانها و مداخلها اکتفا کرده و از آوردن آیات خودداری کرده اند و به ذکر سوره و آیه بسنده نموده اند.(56) این کتاب در یک جلد و به قطع وزیری در 420 صفحه تنظیم و در 1376 در تهران از سوی انتشارات ناهید چاپ شده است.
8. فروغ بی پایان؛ فهرست تفصیلی مفاهیم قرآن تألیف عبدالمجید معادیخواه است که 859 صفحه دارد. کتاب، فهرستی است فارسی بر مفاهیم قرآن که از «آب» شروع شده و با «یهود» پایان یافته است. فروغ بی پایان، 2300 موضوع اصلی و 750 عنوان ارجاعی و 21600 عنوان فرعی دارد. به گفته ی مؤلف، از پیوند آیه ها با عنوانها 180000 عنوان به دست می آید. شیوه آن چنین است که هر موضوعی، عنوانهای فرعی بر ساخته دارد. یعنی مؤلف با ذوق خود، نکته هایی را که از آیات استنباط کرده و مربوط به عنوان بوده در ذیل هر عنوان اصلی آورده و آیات و سوره هایی را که مطالب را از آنها گرفته؛ ارجاع داده است. این کتاب، که خود به تعبیر نویسنده، یک فهرست تفصیلی است، دو فهرست هم در پایان دارد: فهرست اول آن عنوانهای فقهی و اصولی به ترتیب الفباست.(57 )فهرست دوم نمونه هایی از آیه های جامع در هر زمینه است.(58)
مؤلف در این معجم، به الفاظ قرآن حتی به برگردانهای فارسی آن بسنده نکرده و عنوانهای برساخته ی غیر رایج در فرهنگ نامه و معجمهای قرآنی، فراوان آورده است؛ مانند آب بس/26؛ گاو یعقوب زادگان/26؛ آخر بینی و آخور بینی/29؛ مفهوم نمادین آسمان/38؛ آمیزش؛ آمیزه ای از نیکی و بدی/45؛ سابقه ی اتمام حجت/54؛ گزیده گویی/57؛ تفکیک دین از سیاست/58؛ محمد، حماسه ی اخلاق/60؛ فرعون زدایی/60؛ امنیت و وحشت/98؛ بایکوت/135؛ انشعاب /114؛ باشگاه/133؛ باند/135؛ تحلیل /227؛ جوسازی، جو پذیری و جو شکنی/307.
اینها و دهها بلکه صدها عنوان از این قبیل، در کتاب نمایه شده است که معادلی در قرآن ندارد و از برداشتهای مؤلف است. نویسنده سعی کرده است که نوع عنوانها و مدخلها را در چند محور کلی طبقه بندی کند. برای نمونه عنوان های فرعی اول آب چنین است:1.آب در نگاه فلسفی، 2.آب در نگاه معنوی و عرفانی، 3. آب در نگاه بهداشتی و زیست محیطی، 4. آب در نگاه تاریخی، 5. آب در نگاه هنری، 6. آب در نگاه اقتصادی، 7. مالکیت آب.(59) تقریباً همین عنوانها در مدخل آتش نیز وجود دارد.(60) چاپ نخست این کتاب را نشر ذره در سال 1378 منتشر کرده است.
9. فرهنگ قرآن، اثری مشترک از اکبر هاشمی رفسنجانی و محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن. این اثر در تداوم فرهنگ نگاری برای معارف قرآن تدوین شده و جلد نخست منتشر شده ی آن، تنها نمایه های بخش «آ»ی مطالب قرآن است که از آب شروع شده و با آبادانی، و آبرو ادامه یافته و با آیندگان خاتمه یافته است. شماری از عنوانهای آن چنین اند: آب میوه، آتش، آتش افروزی، آثار باستانی، آجر، آدم، آدم ربایی، آرامش، آرزو، آزادی، آسانی، آسایش و آوارگی.(61) فرهنگ قرآن، معجم معنایی است که مطالب اصلی و فرعی آن به ترتیب الفبا سامان یافته و در نوع خود کار بی نظیری است. گویا این اثر دارای 3000 مدخل است که تنها 45 مدخل آن در جلد نخست آن آمده است.
اقدام به تهیه ی معجم معنایی از طریق نمایه سازی ترجمه ها و تفسیرهای متون دینی، تنها در منابع غیر عربی نبوده، بلکه عرب زبانهای نیز به معجم لفظی اکتفا نکرده و اقدام به نمایه سازی و فهرست بندی مطالب قرآن کرده اند که برای نمونه، شماری از آنها معرفی می شود.
1. المعجم الموضوعی لآیات القرآن الکریم. اثری از صبحی عبدالرؤوف عصر. در این معجم، آیات یک موضوع گردآوری شده و یک عنوان برساخته از سوی مؤلف برای آنها به مناسبت محتوای آیات انتخاب شده و آیات مربوط، به ترتیب سوره ها در زیر آنها قرار داده شده است. مؤلف کل اطلاعات گردآوری شده را در سه عنوان ایمان و اسلام، تقوا، و کفر و فجور طبقه بندی کرده و صدها عنوان فرعی در زیر آنها ساخته است.(62)
2. الفهرس الموضوعی لایات القرآن الکریم. این اثر تألیف محمد مصطفی محمد است. کتاب، نمایه ی تحلیلی شده(63) و مؤلف، کلیه ی معارف قرآن را در این محورها طبقه بندی کرده است: عقاید؛ وحی؛ رسالت، قیامت، علم و علما، ارکان اسلام، دعاها و اذکار، هجرت و جنگها، منهیات، جامعه، معامله، قصص و تاریخ. مؤلف در مقدمه ی کتاب ضمن یادآوری تلاش خاورپژوهان در باره قرآن و فهرست بندی مطالب آن، گفته است:
«کسانی که در جمع آیات قرآن کارهایی را به انجام رسانده اند، مطالب و آیاتی را در جایگاه اصلی و مناسب خود بر اساس روش به کار رفته در کتابهای اسلامی قرار نداده اند. به علاوه، ترتیب الفبایی وافی به مقصود نیست، بنابراین، من اقدام به تدوین فهرست موضوعی کردم.»(64)
3. معجم الاعلام و الموضوعات فی القرآن الکریم. این اثر به کوشش دکتر عبدالصبور مرزوق تنظیم یافته و مطالب آن برگرفته از آیات قرآن و نمایه هایش عنوان های بر ساخته مؤلف است. کتاب در سه جلد رحلی تنظیم شده و مؤلف با اشاره به پیشینه ی معجم نگاری برای قرآن، اشکالات کار ژول لابوم و کارهای مشابه را یاد آور شده و آنها را ناقص یافته و خود اقدام به تدوین آن کرده است.(65) موضوعات این کتاب از خدا و اسما و صفات شروع و با آدم و انبیا ادامه پیدا می کند. نمایه ها به صورت تک واژه و با ترکیبی ساخته شده، با توضیحی اندک در برخی از مدخلها، آیات همراه با نمایه های فرعی آورده شده اند. عنوانهای اصلی عبارت اند از الله، انبیا، اعلام غیر انبیا، و موضوعات که به ترتیب الفبا تنظیم شده اند.
4. المعجم الموضوعی لمعانی الایات القرآنیه. این اثر نیز همانند همتایانش در صدد ارائه مطالب و مفاهیم قرآن نه براساس الفاظ بلکه بر اساس موضوع شناسی است. نویسندگان این کتاب شش جلدی در مقدمه ی آن نوشته اند: قرآن حاوی موضوعات بی شماری است.(66) و در ادامه توضیح داده اند:
«قرآن بیش از شش هزار آیه دارد و هر آیه ای اگر یک موضوع داشته باشد، بیش از شش هزار موضوع به دست خواهد آمد و آنگاه یادآوری کرده اند که غیر از کتاب ژول لابوم، کتاب دیگر موضوعی برای قرآن تدوین نشده و هر چه انجام گرفته، معجم لفظی بوده است.»(67)
روش نویسندگان کتاب چنین است که نمایه های کتاب به عنوان رأس قرار گرفته و آیات مربوط با هر اشتقاق و ارتباطی در زیر آورده شده و در پایان به تجزیه و توضیح آنها پرداخته شده است. نویسندگان المعجم، حمزه النشرتی، عبدالحفیظ فرغلی، عبدالحمید مصطفی هستند.
5. المعجم الموضوعی الایات القرآن الکریم، تألیف حسان عبدالمنان. مؤلف دلیل خود را برای این کار چنین بیان می دارد:«وجود اطلاعات و معارفی در قرآن بر اساس سیاق و تقابل کلمات و عبارتها، مرا به تدوین معجمی واداشت که از عهده ی معجم لفظی بر نمی آید.»(68) این کتاب، مشابه الفهرس الموضوعی است با این تفاوت که عنوان های فرعی و موضوعات، به ترتیب الفبا آورده شده است. عنوانهای کتاب هم نمایه سازی ساده و هم نمایه ی تحلیلی است.
6. اصول العلوم الانسانیه من القرآن الکریم، کتاب، در دو محور سنتهای فطری و سنتهای متغیر سازماندهی شده و آیات هر یک در زیر عنوانهای مربوط آورده شده است. عنوان های این معجم که تدوین کننده آن را کشاف موضوعی نام گذاری کرده، از سوی مؤلف ساخته و انتخاب شده اند. در پایان این کتاب دو جلدی کشف المطالب برای موضوعات کتاب تهیه شده که بر ساخته از محتوای آنهاست؛ نه بر اساس الفاظ آیات.(69)
7. تبویب الایات القرآن، کتابی چهار جزیی است که در یک جلد به چاپ رسیده و در آن، مؤلف نظرات انتقادی خود را در مقدمه، درباره تفصیل الایات آورده(70) و سپس به ارائه دیدگاهش درباره ی تبویب موضوعی قرآن پرداخته است.(71 ) وی عناوین انتخابی را برای کتاب عمدتاً براساس الفاظ قرآن برگزیده و نمایه هایش را همان واژه ها تشکیل داده است. برخی از موضوعات کتاب، عبارتند از:کتابهای آسمانی، قرآن، ملائکه، جن، ابلیس، شیطان، بهشت، جهنم، انسان، ایمان، کفر، شرک، فسق، منافقان و روابط مؤمنان.
8. المعجم المفهرس لمعانی القرآن العظیم. این معجم را که آخرین کار از معجم نگاریهای موضوعی در میان مسلمانان عرب زبان برای معرفی معارف قرآن است، محمد بسام با اشراف محمد عدنان سالم به انجام رسانده و حاوی موضوعات قرآن به ترتیب الفباست. در این کتاب، هر موضوع اصلی به ترتیب الفبا آورده شده و موضوعات فرعی نیز به همان ترتیب با مستندات آیه ای چیده شده است. کتاب در دو جلد رحلی است و بالغ بر 1400 صفحه دارد. این مجموعه را می توان عصاره ی همه ی فرهنگ نامه ها و معجمان موضوعی قرآن دانست که قبل از آن نوشته شده اند. مؤلف در مقدمه ی خود بر کتاب، یادآوری کرده است که این معجم تنها به جمع آوری آیات مربوط به یک موضوع، بسنده نکرده بلکه اقدام به تقسیم بندی آیات به مباحث ریز نموده و برای هر یک از مباحث عنوانی مناسب انتخاب کرده است. وی کتابش را به دلیل ارائه طرحی نو در اطلاع رسانی موضوعات و مباحث قرآن قابل قیاس با سایر معجمها نمی داند.(72)
در نمایه سازی منابع دینی، تفاسیر و برداشت از آیات نیز در دستور کار قرار گرفته است. در حال حاضر تعدادی از تفاسیر قرآن نمایه سازی و چاپ شده اند که تعدادی از آنها معرفی می شوند.
9. تفسیرراهنما. از جمله کارهای ارزشمند و زمینه اطلاع رسانی از مفاهیم و معارف قرآن کریم، تلاشی است که در تفسیر راهنما انجام گرفته است. تفسیر راهنما در نوع خود، اوج فعالیتهای اطلاع رسانی در زمینه ی قرآن به شمار می رود. در این تفسیر، آیات قرآن از آغاز تا پایان یکایک به شیوه ای ویژه فیش برداری شده و هر مطالب قابل استفاده ای از آیه ها، جداگانه نوشته شده و آنگاه نمایه سازی شده و در ذیل فیشها ثبت گردیده است. اساس این اقدام در دهه پنجاه از سوی جناب آقای هاشمی رفسنجانی بنیان گذاری شده است. وی در مقعطی از زمان تحصیل و تبلیغ خود به این نتیجه می رسد که یافتن مفهومی از مفاهیم قرآنی برای استفاده کنندگان بسی دشوار و مشکل است. معجمهای موجود از جمله فلوگل و تفصیل الآیات را مطالعه می کند، اما هیچ یک را دارای ویژگی که بتواند پاسخ گوی جویندگان برای یافتن موضوعات و مطالب درخواستی باشد، نمی بیند از این رو خود در صدد برمی آید که فهرست کاملی از مفاهیم قرآن تهیه کند و در موقع لزوم و نیاز از آن استفاده نمایند. این فرصت هنگامی رخ می دهد که وی دستگیر و زندانی می شود.
«سرانجام دعایم مستجاب گردید و فرصتی مناسب و مجالی گسترده برای پی ریزی این طرح و تحقق این آرزوی عمیق به دست آمد، در سال 1354 پس از بازگشت از سفر... توسط عناصر ساواک دستگیر شدم،... زمینه از هر جهت برای تحقیق بخشیدن به آنچه برای تحقیق و تفکر می جستم فراهم گشت... بهترین نتایج تحقیق را از این فرصتها گرفتم و عمده وقت خود را برای این کار وقف کردم».(73)
و بالاخره دست به کار می شود و تمام قرآن را فیش برداری کرده و به صورت فیشهای کوتاه یادداشت می کند. یادداشتهای یاد شده در سال 1366 به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم واگذار می شود و گروهی آنها را اساس کار خود قرار می دهند و بار دیگر با همان روش، قرآن را از آغاز تا پایان با در دستور کار قراردادن تعدادی از تفاسیر، فیش برداری و یادداشت می کنند. یادداشتها، کنترل شده و در یک مرحله نمایه سازی می شود.
نمایه سازی انجام گرفته در تفسیر راهنما، نه بر اساس آیات، که براساس برداشتهاست. برداشتهای انجام گرفته، به صورت میانگین از هر آیه در قرآن شش برداشت است که متوسط آنها با 6232آیه، 37392 برداشت می شود. از این تعداد برداشت به طور میانگین سه نمایه هم ساخته و برداشتها بالغ بر یک صد هزار می شود. البته تعدادی از این نمایه ها و فیشها تکراری هستند و از حجم یاد شده کاسته می شود. تاکنون هیجده جلد این اثر به چاپ رسیده و دو جلد دیگر در آستانه انتشار است.
10. فرهنگ موضوعی تفاسیر. این فرهنگ نامه حاوی نمایه های بیست دوره تفسیر متنوع از تفاسیر شیعی و اهل سنت است که در سه جلد منتشر شده است. دامنه ی این فرهنگ، نمایه سازی آن دسته از اطلاعات است که مفسران در تفسیرهایشان به مناسبت و به صورت استطرادی آورده اند. در این کتاب به همه ی مطالب نوشته شده در تفاسیر یاد شده پرداخته نشده است؛ یعنی در آنجایی که خوانندگان خود احتمال می دهند که مفسر چه مطالبی را در ذیل چه آیه ای برای تفسیر آورده، از دستور کار خارج کرده و تنها آن دسته از مطالب تفاسیر نمایه شده که به صورت ضمیمه و تکمله ی مباحث تفسیری است.
نظام چینش نمایه کتاب؛ الفبایی موضوعی است که در آن از ارجاع هم استفاده شده است. در این کتاب موضوعات و اعلام و اماکن در یک جا و در کنار هم و بدون تفکیک چیده شده اند. هر عنوان و مدخل اصلی با حروف درشت تر در ردیف خود آورده شده و اطلاعات ذیل آنها به ترتیب الفبا آمده اند. مشخصات تفاسیر نمایه شده و روش کار نمایه سازان در مقدمه ی کتاب آمده است، این کتاب در مرکز فرهنگ و معارف قرآن وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه ی علمیه قم سامان یافته و محققان آن مرکز آن را نمایه سازی و تدوین کرده اند. چاپ این اثر از سوی بوستان کتاب، در سال 1382ش. صورت گرفته است.
11. مفتاح کنوز فی ظلال القرآن. از جمله نمایه سازی تفاسیر که بر اساس متن تفسیر انجام شده، فی ظلان القرآن است. محمد یوسف عباس، نمایه ساز تفسیر سید قطب، نمایه ها و یا به تعبیر ساده تر و مشهورتر، فهرست جامعی از مطالب پراکنده در این تفسیر را فراهم آورده است. این نمایه ها یک بار بر اساس تفسیر سوره ها و به ترتیب قرآن نمایه سازی شده(74) و یک بار هم به صورت الفبایی است که از 199 تا 451 کتاب را به خود اختصاص داده است.(75)

معجمهای حدیث

کتابهای حدیثی نیز به مثابه ی منبع مهم دینی و میراث عظیم اسلامی، کم و بیش در دستور کار فهرست نگاری و نمایه سازی و معجم سازی قرار گرفته برخی از این منابع نیز همراه با نمایه چاپ شده است. نمونه ای از آنها عبارت اند از:
1. الکشاف الموضوعی الاحادیث صحیح البخاری. این کتاب، هر چند ناظر به الفاظ و واژه های احادیث است، اما مؤلف کوشش بلیغی به کار برده تا موضوعات گویاتری از دل احادیث استخراج کرده و در اختیار کاربران قرار دهد. وی در تشریح انگیزه ی خود از تدوین کتاب، و اینکه موضع نگاری احادیث از اهمیت بالایی برخوردار است، نوشته است:
«دوران معجم نگاری موضوعی فرا رسیده است تا جستجوگران برای یافتن احادیث مورد نظر خود از طریق آنها اقدام کنند.»
وی همچنین درباره ی اینکه معجم لفظی تا چه اندازه کاربرد دارد، یادآوری کرده است:
«یافتن احادیث از طریق معجم لفظی در صورتی میسر است که جوینده، از کلمات حدیث چیزی را به یاد داشته باشد و گرنه یافتن آن غیر مقدور خواهد بود.»(76)
همچنین در مقدمه درباره ی چگونگی تدوین کتاب نوشته است:
«روش من در انتخاب عنوانها، استقرای نص حدیث با تبعیت از قواعد و اصول مدخل گزینی بوده است. من سعی کرده ام از واژه هایی بهره بگیرم که میان معجم نگاران متداول است و یا مراجعه کنندگان در پی به دست آوردن آنهایند. در صورتی که از مدخلی غیر موجود در احادیث استفاده کرده ام، ارتباط آن را با کلمات به کار رفته در حدیث باز گفته ام.»(77)
همان گونه که از این نوشته بر می آید، نمایه های احادیث که در این کتاب به کار برده شده اند. جملگی از واژه های حدیث نیستند و نمایه های انتزاعی و برداشتی نیز در آنها وجود دارد. عنوانهای اصلی و فرعی کتاب براساس الفبا تنظیم شده و بالغ بر دو هزار مدخل است.
2. مفتاح معجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی. کتاب کلید المعجم لالفاظ الحدیث النبوی است. المجم المفهرس، کتابی است که کلیه ی احادیث نبوی را از صحاح ششگانه استخراج و به ترتیب الفبا مرتب کرده و به مآخذ ارجاع داده است. مؤلف آن ونسنک است که آن را به زبان فرانسه تدوین کرده و دکتر احمد طیب آن را به عربی ترجمه کرده است.(78) مؤلف، احادیث را براساس برداشتهایش، نمایه و عنوان بندی کرده و احادیث را در ذیل عنوان انتخابی قرار داده است. کتاب به گونه ای تنظیم شده که به اطلاعات درخواستی جواب بدهد. عنوانها از «آحاد» شروع می شود که درباره امثال خبر واحد و خبرزن است. عنوان بعدی «آداب» است که در زیر آن، کنیه گرفتن به ابوالقاسم، نام گذاری با نام زشت، اجازه گرفتن، نگاه به منزل دیگران و مباحثی از این دست آمده است.(79) و همینطور برای نمونه کل مباحث پزشکی موجود در احادیث نبوی در زیر عنوان الطب آورده شده اند.(80) مؤلف مفتاح معجم المفهرس در مقدمه، هدف خود را تدوین آن چنین تشریح کرده است:
«اندیشیدم که راهکاری بیایم که آسان یاب باشد و پژوهشگر را از کوتاه ترین راه به مقصود برساند.»(81)
3. المعجم الموضوعی لابواب الوسائل و المستدرک. این معجم عمدتاً بر پایه ی الفاظ بر گرفته از احادیث در چند محور کلی طبقه بندی شده است. مؤلف همه ی مطالب این دو کتاب را، در محورهای نجاست و طهارت، عبادت، نظافت، خانواده، تولید، توزیع، مصرف، حکومت، تعهدات و اخلاق تبویب کرده و مباحث مربوط به هر یک از آنها را در زیر آنها قرارداده است. نویسنده این اثر مصطفی پاینده و ناشر آن سازمان تبلیغات اسلامی است.
4. خورشید بی غروب نهج البلاغه، مؤلف این اثر، عبدالمجید معادیخواه است که معارف قرآن را نیز نمایه سازی و در یک کتاب به علاقه مندان عرضه کرده است، وی نخسنت در زمینه ی معارف نهج البلاغه چنین اقدامی را صورت داد. او کتابی فراهم آورد از نهج البلاغه، با نام فرهنگ آفتاب در ده جلد که شامل طبقه بندی موضوعی معارف نهج البلاغه است. مؤلف در فرهنگ آفتاب، از روش فرهنگ نگاری با نمایه سازی معارف نهج البلاغه و ایجاد سیستم ارجاعات، تعداد زیادی مدخل فراهم آورده و در زیر هر مدخل مطلب مربوط را براساس برداشت خود از متن نهج البلاغه آورده است. این اثر در تهران وتوسط نشر ذره در سال 1372 چاپ و منتشر شد. او همان نمایه ها را در ترجمه ی خود از نهج البلاغه نیز سامان داده و آن را در کتاب نهج البلاغه با نام خورشید بی غروب نهج البلاغه به چاپ رسانده است. با این ویژگی که تنها نمایه ها و فهرست ها در این کتاب ردیف شده اند و به خطبه های و نامه و کلمات قصار ارجاع گردیده اند.
نمایه ی کتاب از «آب» شروع می شود و با «آبادانی» و «آبرو» و «آتش» ادامه پیدا می کند و به ترتیب الفبا، با یمن و یهود خاتمه می یابد.(82 )مؤلف تلاش کرده است که آنچه در توان داشته از مفاهیم استخراج و در این سیاهه قرار دهد. وی کوشیده است که در یک جمع بندی کل اطلاعات نمایه شده را در محورهای کلام، فلسفه، جهان بینی و آداب، اخلاق و فرهنگ و سیاست و اقتصاد و فقه و حقوق و تاریخ اسلام گرد آورده و راهنما بسازد.(83)
5. المعجم الموضوعی لنهج البلاغه. کتاب، حاوی ششصد موضوع است و به گفته ی مؤلف، براساس مباحث اسلاحی تنظیم شده است. از عنوان های آن استفاده می شود که مؤلف در موضوعات نهج البلاغه را در موضوعاتی محدود نمایه تحلیلی کرده است. عنوان های انتخابی از سوی مؤلف، به گفته او بر اساس مباحث اسلامی است عقل، علم، اسلام، و ایمان و شرک و کفر، قرآن و سنت، اصول دین، عبادات، تقوا، خوف و رجا، توبه، دعا، زهد، موعظه و پند، امر به معروف و نهی از منکر، جهاد، حاکم اسلامی، اقتصاد، تهذیب، اخلاق، خانواده، دوستی، تاریخ، قضاوت و متفرقات، عنوان های اصلی این معجم هستند.
6. الدلیل علی موضوعات نهج البلاغه، کتاب که 1110صفحه دارد و در موضوع اصلی ترتیب داده شده و هر یک از موضوعات نیز عنوانهایی دارند. موضوعات اصلی کتاب عبارتند از:الهیات، نبوت، عقاید، و احکام، امامت، و خلافت، تاریخ، اجتماع، و سیاست و اقتصاد، کتاب را علی انصاری به سامان کرده و در سال 1357 منتشر شده است.
7. الدلیل الی موضوعات الصحیفه السجادیه. مؤلف کتاب، فارغ از واژه ها و الفاظ موجود در صحیفه ی سجادیه، به بررسی آن پرداخته و هر آنچه که به عنوان موضوعی قابل طرح یافته، گرد آورده و در ابوابی طبقه بندی کرده است. عنوانهای مباحثی را که وی برگزیده، عبارتند از : توحید، نبوت، امامت، معاد، اسلام، ملائکه، اخلاق، طاعات، ذکر و دعا، سیاست، اقتصاد، انسان، هستی، جامعه، علم، زمان، تاریخ، سلامتی و مباحث نظامی. این عنوانها همانطور که مشاهده می شود، نمایه هایی است که مؤلف ساخته و هیچ یک با این عنوان در صحیفه نیست. مباحث، زیر هر یک از عنوانها هم همانند خود عنوانها تابع هیچ مشخصه ای نیست و نویسنده سلیقه ای عمل کرده است.
8. نمایه موضوعی صحیفه ی سجادیه، تألیف مصطفی درایتی و همکاران، مرکز اسناد و مدارک علمی ایران در دو جلد در 740 و 637صفحه.

پی‌نوشت‌ها:

1. لغت نامه ی دهخدا.
2. اصطلاح نامه ی کتابداری، پور سلطانی و فروردین راستینی، 428.
3. ن. ک: نمایه های مدارک غیر کتابی موجود مرکز اسناد و مدارک علمی ایران.
4. همان.
5. ن. ک: نمایه های دانشنامه ی امیرالمؤمنین (علیه السلام)، بر اساس قرآن و حدیث و تاریخ، محمد مرادی.
6. ن. ک: صحیفه ی امام، ج 22.
7. ن. ک: مرجع 78.
8. البرهان، زرکشی، ج 1، ص 104.
9. اطلاع رسانی، ص 21-22.
10. برای نمونه، مقایسه کنید میان تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه، تألیف شیخ طوسی و وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، تألیف شیخ حر عاملی.
11. ن. ک: الاتقان، ج1، ص 36؛ المکی و المدنی، حسین عبدالرزاق، ج 1.
12. ن. ک: کافی، ج7، ص 331و 332؛ من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 113؛ تهذیب الاحکام، ج 10، ص 263.
13. فهرس الکتاب، مقدمه.
14. قاموس کتاب مقدس، جیمز هاکس، ص 4.
15. همان، مقدمه، ص2.
16. معجم اللاهوت، دوفور، مقدمه، ص9.
17. همان، مقدمه، ص 9.
18. همان، مقدمه، ص12 و13.
19. کشف الایات، علیرضا ملک زاده.
20. صبری، خلیل الله.
21. برای نمونه، ن. ک: قرآن مترجم به خط غلامحسین بن ملامحمد خوانساری.
22. محیی الدین عطیه.
23. ن. ک. مرآت الایات یا راهنمایی مطالب قرآن، ابوالفضل رضوی برقعی.
24. ن. ک: رامیار، محمود.
25. ن. ک: محمد بسام.
26. نمایه سازی گردان به نمایه سازی ای اطلاق می شود که نمایه ساز بر اساس اصطلاحنامه و نظامی از پیش تعیین شده، نمایه سازی نمی کند، بلکه واژه های موجود در یک مدرک به هر شکل که باشد نمایه سازی آزاد می شود.
27. احمد ابراهیم مهنا.
28. محمد زکی صالح.
29. محمد فؤاد عبدالباقی.
30. قرآن مجید به انضمام نجوم الفرقان کشف آلایات با ترجمه محمد دبیر سیاقی.
31. ن. ک: تفصیل الآیات القرآن الکریم، محمد فؤاد عبدالباقی.
32. ن. ک: پایان قرآن چاپ حاجی صمصام الملک.
33. اهتمام ایرانیان به قران، سید یاسر ایازی، 262.
34. همان، 272.
35. همان، 281.
36. همان، 295-296.
37. همان، 305.
38. همان، 308.
39. همان، 317.
40. همان، 323.
41. همان.
42. ن. ک: کنید به صفحات پایانی قرآن یاد شده.
43. ن. ک: صفحات 626 تا پایان جلد اول و 1180-1184جلد دوم.
44. ن. ک: ص 512و 514.
45. ن. ک: ص 532-594.
46. ص، 594.
47. ص، 532.
48. دیباچه مصحح، ص 4.
49. کشف المطالب قرآن مجید، مهدی مستشاری، ص 5.
50. طبقات آیات، خلیل الله صبری، ص د.
51. همان، ص 5.
52. قرآن کریم، ترجمه ی محمد کاظم معزی، ص 378.
53. ن. ک: فرهنگ موضوعی قرآن؛ الاخره.
54. همان، ص چهار.
55. همان، ص چهار و پنج.
56. همان، ص شش.
57. ن. ک: فروغ بی پایان، ص 857-854.
58. ن. ک: فروغ بی پایان، ص 857-859.
59. فروغ بی پایان، ص 25-27.
60. همان، 27-29.
61. ن. ک: فرهنگ قرآن، ج 1، ص 394-417.
62. ن. ک: المعجم الموضوعی لآیات القرآن الکریم، صبحی عبدالرؤوف عصر.
63. نمایه ی تحلیلی، به نمایه سازی ای گفته می شود که به جای مرتب کردن الفبایی اسامی و دیگر مطالب، عنوان های کلی انتخاب می شود کلیه ی مطالب در ذیل آن عنوانها آورده می شود (اصطلاحنامه ی کتابداری، ص 316)، الفهرس الموضوعی لایات القرآن الکریم، محمد مصطفی محمد، ص 531-555.
64. الفهرس الموضوعی لآیات القرآن الکریم، ج 1، ص 9.
65. معجم الاعلام و الموضوعات فی القرآن الکریم، ج 1، ص 6 و 7.
66. المعجم الموضوعی لمعانی الآیات القرآنیه، حمزه ی النشرتی و... ج 1، ص 7.
67. همان، ص 8.
68. المعجم الموضوعی لایات القرآن الکریم، حسان عبدالمنان، ص 8 تا 10.
69. ن. ک: اصول العلوم الانسانیه من القرآن الکریم، زینت عطیه.
70. تبویب الایات القرآن، احمد ابراهیم مهنا، ص 11.
71. همان، 11-65.
72. المعجم المفهرس لمعانی القرآن العظیم، محمد بسام رشدی الزین، ج 1، ص 9.
73. تفسیر راهنما، ج 1، مقدمه ی چاپ اول، ص 11-12.
74. ن. ک: مفتاح کنوز فی ظلان القرآن، محمد یوسف عباسی، ص 13-196.
75. همان.
76. الکشاف الموضوعی لاحادیث صحیح البخاری، محیی الدین عطیه، ص 7.
77. همان؛ ص 11.
78. المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی، ا. ی. ونسنک، ج 1، ص 5-9.
79. مفتاح معجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی، مأمون صاغرچی، ص 19.
80. همان، ص 250-251.
81. همان، ص 13.
82. ن. ک: خورشید بی غروب نهج البلاغه، صفحات فهرست.
83. همان، ص 335-336.

کتابنامه
1. اصطلاح نامه ی کتابداری، پوری سلطانی، فروردین راستین، تهران: کتابخانه ی ملی، 1365.
2. اصول العلوم الانسانیة من القرآن الکریم (الکشاف الموضوعی)، زینب عطیة، با اشراف دکتر جمال الدین عطیة محمد، قطر: کلیة الشریعة بجامعة قطر: چاپ اول، 1406ق/1995 م.
3. اصول نمایه سازی هما را با تأکید بر علوم هسته ای، پرویز محبت، تهران : مرکز اسناد و مدارک علمی ایران، 1364.
4. اطلاع رسانی، نشریه فنی مرکز اسناد و مدارک علمی، دور هشتم، شماره یک، 1363.
5. المکی و المدنی فی القرآن الکریم، عبدالرزاق حسین، قاهرة: دار ابن عفان، 1420 ق/ 1999م.
6. اهتمام ایرانیان به قرآن، سید یاسر ایازی، (کتاب شناسی توصیفی ترجمه و چاپ قرآن)، رشت: کتاب مبین، 1380.
7. البرهان فی علوم القرآن، بدرالدین محمد بن عبدالله زرکشی، تحقیق دکتر یوسف عبدالرحمن المرعشلی، بیروت: دارالمعرفة، 1415.
8. تبویب الآیات القرآنیة من الناحیة الموضوعیة، احمد ابراهیم مهنا، قاهره: دارالشعب، [بی تا].
9. الترتیب و البیان عن تفصیل آیة القرآن، محمد زکی صالح، بغداد: [بی نا]، 1399ق.
10. الترتیب و البیان عن تفصیل الآیات القرآن، محمد زکی، بغداد: دارالمکتبة العلمیة، چاپ دوم 1399ق.
11. ترجمه ای از قرآن، جعفر یاحقی،[تهران]: مؤسسه فرهنگی شهید محمد رواقی، 1363.
12. تفسیر راهنما، اکبر هاشمی رفسنجانی و دیگران، ج1، قم: بوستان کتاب، چاپ دوم، 1376.
13. تفصیل الآیات القرآن الکریم، محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت: دارالکتاب، 1373ق/1954 م.
14. تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة، محمد بن الحسن طوسی، تحقیق و تعلیق سید حسن موسوی خراسانی، تهران: دارالکتب العلمیة، 1390.
15. خروشید بی غروب نهج البلاغه، عبدالحمید معادیخواه، تهران: نشر ذره، 1374.
16. دانشنامه ی امیرالمؤمنین علیه السلام بر اساس قرآن و حدیث و تاریخ: نمایه ها، محمد مرادی، قم: سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، 1382.
17. دانشنامه ی کتابداری و اطلاع رسانی، پوری سلطانی، فروردین راستین، تهران: فرهنگ معاصر، 1379.
18. الدلیل الی موضوعات الصحیفة السجادیة، محمد حسین مظفر، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1406ق/ 1362ش.
19. الدلیل علی موضوعات نهج البلاغه، علی انصاری، تهران: انتشارات مفید، 1357.
20. صحیفه ی امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ج22، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1379.
21. طبقات آیات، خلیل الله صبری، تهران: امیر کبیر، 1344.
22. فروغ بی پایان( فهرست تفصیلی مفاهیم قرآن )، عبدالمجید معادیخواه، تهران: نشر ذره، 1378.
23. فرهنگ آفتاب، عبدالمجید، معادیخواه، تهران، نشر ذره، 1372.
24. فرهنگ قرآن(کلید راهیابی به موضوعات و مفاهیم قرآن)، اکبر هاشمی رفسنجانی و دیگران، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1379.
25. فرهنگ موضوعی تفاسیر، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، قم: بوستان کتاب، 1382.
26. فرهنگ موضوعی قرآن مجید( الفهرست الموضوعی للقرآن الکریم)، کامران فانی، بهاء الدین خرمشاهی، تهران: ناهید، 1376.
27. فهرس الکتاب المقدس، جرج پست، قاهرة : مکتبة العائلة، 1875 م.
28. الفهرس الموضوعی لآیات القرآن الکریم، محمد مصطفی محمد، بیروت: دار عمان و دارالجیل، 1401 ق.
29. قاموش الکتاب المقدس، بیروت: دارالثقافة، [بی تا].
30. قاموس کتاب مقدس، جیمز هاکس، تهران: اساطیر، 1377.
31. قرآن مجید نجوم الفرقان کشف الآیات، به انضمام ترجمه ی محمد دبیر سیاقی، تهران: اقبال، 1351.
32. قرآن کریم، ترجمه محمد کاظم کعزی، تهران: [بی نا]، 1372 ق.
33.الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران: دارالکتاب العلمیة، 1391 ق.
34. کشف الآیات: راه یابی به آیات قرآن، علیرضا ملک زاده، قم: نشر کتاب، 1361.
35. کشف المطالب قرآن مجید، مهدی مستشاری کرمانشاهی، [بی جا]:[بی نا]، چاپ دوم، 1373.
36. مرآت الآیات یا راهنمای مطالب قرآن، ابوالفضل رضوی برقعی، تهران: اقبال و شرکاء، 1333.
37. مرجع 78 کارنامه ی منابع اسلامی ایران در سال 1378، قم: پارسا، 1378.
38.مرجع 79 کارنامه ی منابع اسلامی ایران در سال 1378، قم: پارسا، 1380.
39.مرجع 2000: کارنامه ی منابع اسلامی ایران در سال 2000، قم: پارسا، 1381.
40.المرشد الی الکتاب المقدس، بیروت: دارالکتاب القمدس فی الشرق الاوسط، [بی تا].
41.معجم الاعلام و الموضوعات فی القرآن الکریم، عبدالصبور مرزوق، بیروت: دارالشرق، 1415 ق/1995.
42. معجم اللاهوت الکتابی، کزافییه لیون دوفور، بیروت: دارالمشرق، چاپ سوم، 1991 م.
43.المعجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی، أ.ی. ونسنک، ترجمه احمد طیب، استانبول: دارالدعوة، 1988.
44.المعجم المفهرس لالفاظ القرآن، محمد فؤاد عبدالباقی، قاهرة: مطبعی دارالکتب المصریة، 1364ق.
45.المعجم المفهرس لمعانی القرآن العظیم، محمد بسام رشدی الزین، دمشق: دارالفکر، 1416ق/ 1966م.
46.المعجم الموضوعی لابواب الوسائل و المستدرک، مصطفی پاینده، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، 1372.
47.المعجم الموضوعی لآیات القرآن الکریم، حسان عبدالمنان،[بی جا]: بیت الافکار الدولیة، 1430 ق. 2000م.
48.المعجم الموضوعی لآیات القرآن الکریم، صبحی عبدالرؤوف عصر، قاهرة: دارالفضیلة، [بی تا].
49.المعجم الموضوعی الآیات القرآنیة، حمزة النشرتی، عبدالحفیظ فرغلی، عبدالحمید مصطفی، [بی جا]: حمزه النشرتی،[بی تا].
50.المعجم الموضوعی لنهج البلاغه، اویس محمد کریم، مشهد: بنیاد پژوهشهای آستان قدس، 1408 ق.
51. مفتاح کنوز فی ظلال القرآن، محمد یوسف عباس، بیروت: دارالکتاب الاسلامیة، 1406 ق.
52. الکشاف موضوعی لاحادیث صحیح البخاری، محیی الدین عطیة، ریاض: الدار العالمیة للکتاب الاسلامی، 1413 ق/ 1992م.
53. مفتاح معجم المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی، مأمون صاغرچی، دمشق: دارالفکر، 1966م.
54.من لایحضره الفقیه، محمد بن علی صدوق، تحقیق علی اکبر غفاری، قم: منشورات جماعة المدرسین،[بی تا].
55. نمایه نامه ی مدارک غیر کتابی موجود در مرکز اسناد و مدارک علمی ایران، مرکز اسناد و مدارک علمی ایران، تهران: 1357 -1366.
56. نمایه نامه ی موضوعی صحیفه ی سجادیة، مصطفی درایتی، تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، 1377.
منبع: مرادی، محمد؛ (1383)، یادگارنامه فیض الاسلام: جستارهای علمی و پژوهشی در باب ترجمانی متون مقدس، خمینی شهر، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد خمینی شهر، چاپ اول 1383.