نویسنده: دکتر سید محمد ثقفی
دولت و ادوار تطور آن در نظر ابن خلدون
نتیجه و محصول چنین «عصبیت» و همبستگی، حکومت و دولت می باشد، زیرا عصبیت و همبستگی، اساس و انگیزه همکاری ها، همیاری ها و «مدافعه و ممانعه» است و هر اجتماعی که پدید می آید بر اثر نوعی همبستگی موجود می باشد. از طرف دیگر چون مردم به فطرت و طبیعت خود، نیازمند اجتماع و قانون می باشند که در پناه آن آسایش و امنیت خود را حفظ نمایند، ضرورت دارد که حکومتی را تشکیل دهند، طبیعی است که آن حکومت در سایه چنین (عصبیت) و همبستگی ملی پیروز است، و هر جامعه ای که از همبستگی و عصبیت نیرومندی برخوردار باشد، قطعاً پیروزی از آن آنها بوده و حکومت را به دست می گیرند.به نظر ابن خلدون فرق است میان حکومت و ریاست.
ریاست و آقایی، همان نفوذ (معنوی) است که صاحب آن از چنین نفوذی برخوردار بوده و در میان پیروان خود محبوبیت داشته باشد بی آنکه قهر و زوری به کار گیرد و یا به قدرت متوسل شود. اما حکومت همان غلبه کردن و پیروزی با قدرت و به طور خلاصه حکومت، یعنی در دست داشتن سلطه و قدرت است. و صاحب نفوذ و عصبیت هنگامی که به مرتبه ای از نفوذ قدرت رسید، دلش می خواهد قدرت بیشتری را به دست آورد و حالت بالاتری را در مسیر «قدرت طلبی» سیر کند. قطعاً وقتی به آن درجه نهایی ریاست و محبوبیت رسید و راه های پیروزی و تغلب برایش هموار شد، قطعاً به قدرت مطلق و مرحله نهایی سلطه راه پیدا می کند و آن را به دست می آورد. زیرا این قدرت مطلوب هر انسان و آرزوی طبیعی هر پیروزمند است و طبیعی است که این قدرت و حکومت در سایه یک نوع عصبیت و همبستگی حاصل می شود که صاحب آن در میان پیروان و اتباع خود، از آن برخوردار است.(1)
نکته جالب توجه این که یک قبیله بزرگ گرچه از تیره ها و خاندان های مختلف و عصبیت های گوناگون تشکیل می یابد، اما در میان همه آن تیره ها یک عصبیت قوی و نیرومند است که دیگر عصبیت ها را در خود هضم کرده و مجموعاً یک قدرت بزرگی را تشکیل می دهند.(2)
توسعه در قدرت طلبی
روشن است وقتی که پیروزی و تغلب در سایه ی عصبیت بر قبیله خودی به دست آمد، قهری است که می خواهد دیگر قبایل را نیز زیر سلطه خود درآورد و قدرت برتری را داشته باشد، اگر احیاناً آن قبیله دوم از نیروهای قوی و به اصطلاح «عده و عده» برخوردار باشند، ضرورتاً میان این دو نیرو شکاف، تنازع و قتال و جنگ واقع می شود تا که پیروزی از آن کدام یک از آن ها باشد؟ اگر در این میان یکی از قبایل به جهت (عصبیت قوی) توانست بر رقیب پیروز شود و آن را تابع و مطیع خود سازد قطعاً قدرت برتر و نیرومندی را به دست می آورد و او یک تاز میدان می شود و همین طور این قدرت طلبی و گسترش سلطه محدود نبوده و هماره رو به افزایش می رود و سلطه بیشتری را می طلبد تا اینکه بر اثر توان و سلطه نیرومند خود، با دولت حاکمی دوران فرسودگی را می گذراند، دریافتند و آن را ساقط نماید.اما اگر دولت رقیب، هنوز به دوران پیری و فرسودگی نرسیده باشد و امکان آن را داشته باشد که از نیروها و عصبیت های دیگر استمداد نماید، درآن صورت، قطعاً از نیروهای پشتیبانی استفاده کرده و خود را تقویت می کند و از عهده رقابت دشمن بر می آید و به طور (تکافؤ) یعنی قدرت متعادل، با قدرت اولی مصاف می دهد و به اهداف خود نائل می شود. ما نمونه این چنین رقابت ها را از استمداد بنی عباس از اتراک (ترک ها) در رقابت با عرب ها و فارس ها، مشاهده کرده ایم.(3)
خاستگاه شهر و دولت
قطعاً این تحولات و تطورها، روش طبیعی دولت ها می باشد. طبیعی است که تحصیل قدرت و تشکیل حکومت تنها به علت پیروزی و به دست آوردن قدرت است که بر شالوده «همبستگی» (عصبیت) پی ریزی شده است و بدیهی است که این نحوه عصبیت ها غالباً با صحرانشینی و بداوت همراه است، پس خاستگاه طبیعی دولت همان صحرانشینی و همبستگی (عصبیت) نیرومند آن است.ولی پس از آن که حکومت تشکیل یافت و سازماندهی شکل گرفت، عارضه طبیعی حکومت و سازمان یابی، به وجود آمدن رفاه و گسترش در کیفیت زندگی و انتقال از سادگی صحرایی به تنوع و کیفیت زندگی مرفه و تزئینات آن است. و درنتیجه شهرنشینی و حضارت پدید می آید.
شهرنشینی و یا حضارت ... عبارت از تفنن جویی در تجملات و بهترکردن کیفیات آن و شیفتگی به صنایعی است که کلیه انواع و فنون گوناگون آن ها ترقی می یابد، مانند صنایعی که برای امور آشپزی و پوشیدنی ها، یا ساختمان ها با گستردنی ها با ظروف و همه کیفیات خانه داری آماده می شود.(4)
پی نوشت ها :
1. مقدمه، صفحه 439.
2. مقدمه، صفحه 439-420.
3. مقدمه، صفحه 440.
4. مقدمه، صفحه 488.
.jpg "خطوط به کار رفته در هنرهای عاشورایی")