تأثیر دعا در رشد و شکوفایی فرهنگی و تمدنی شیعه

دعا راهی مستقیم برای برقراری رابطه بین انسان و خداوند متعال است. راهی که از عمیق ترین لایه های درونی انسان آغاز و به بلندترین جایگاه های وجودی منتهی می گردد و به همین خاطر همواره جزء اساسی ترین نیازهای هر انسان، است. شکل، عمق، جهت، محتوا، زمان، مکان و شرایط دعا کننده و دعا تاثیر فراوانی در تربیت، زندگی و پویایی حیات فرد و جامعه دارد. این تحقیق در صدد یافتن تاثیر دعا در ایجاد و کمال فرهنگ و تمدن شیعه می باشد و در پی اثبات این فرضیه است که «دعا در رشد و شکوفایی فرهنگی و تمدنی شیعه نقش تاثیرگذار دارد». در این مقاله، به طور تصادفی یک دعا (دعای ندبه)، یک مناجات (مکارم الاخلاق) و یک زیارتنامه (امین الله) از ادعیه ی مهم و معتبر شیعی با روش تحلیل محتوا مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

 

مقدمه

از اولین احساساتی که انسان همواره در درون خود به همراه داشته احساس نیاز و ناتوانی است. انسان از زمانی که پای به این جهان خاکی می گذارد، دوران نوزادی تا پیری همیشه خود را ناتوان و نیازمند به غیر از خود می بیند. به همین علت دنبال قدرتی برتر است که به او تکیه کند و به آرامش برسد. تاریخ بشر از توجه به مبدأ هستی و خالق خود خالی نبوده و به نحوی با او به نیایش و ارتباط برخاسته و این همان حقیقت دعاست که از درون آدمی به الفاظ کشیده شده است.
دعا از ریشه «دعو» به معنای فراخواندن و دعوت کردن و در اصطلاح به معنای خواندن است. دعا و عرض نیاز به درگاه الهی است که از فضل بی انتهایش به نوید «ادعونی استجب لکم» درهای سعادت را به روی هر که او را بخواند می‌گشاید. آرامش بخش دل‌هاست و روح را از حیرت و یأس بیرون می‌آورد و به حرکت در می‌آورد. به انسان انبساط و شادی درونی می بخشد و روح ایمان را در انسان زنده نگه می دارد؛ ارتباطش را با خدای خود مستحکم و از دیگران بی نیاز می کند. دعا به تعبیر رسول اکرم (ص) مغز عبادت است و به همین دلیل آثار تربیتی بسیاری برای انسان دارد.
می توان گفت زبان دعا از عناصری است که بین همه انسان‌ها مشترک بوده و تاریخ به وجود آمدن آن به هبوط حضرت آدم بر می گردد. خداوند مهربان به آدم (ع) آموخت با چه کلماتی احساس درونی خود را به زبان آورد و به سوی خدای خویش بازگردد: « فتلقی آدم من ربه کلمات فتاب علیه». (1)
در تاریخ زندگی انبیای دیگر الهی نیز چنین نیایش ها و طلب آمرزش از خدای مهربان به چشم می خورد. داستان حضرت یونس در دل ماهی، زکریا به هنگام دیدن مائده آسمانی در مقابل مریم و درخواست فرزند از خداوند در زمان پیری و... همه بیانگر این مهم است که همه انسان‌ها به خداوند نیازمند و برای رسیدن به هدف و خواسته خود به راز و نیاز و اظهار عجز با خدای خویش محتاج‌اند. در همه ادیان الهی نیز می بینیم که پیروان این ادیان و مکاتب دعاهایی را در ارتباط با خالق خود داشته اند. در کتب یهود (اشعیا، ارمیا، ذکریا) ادعیه برای موارد مختلف آمده است: دعا برای زمان خطر، دعا برای ظهور ماشیع(منجی جهانی) و.... در انجیل نیز آمده است:
عیسی به شاگردانش گفت: هرگاه دعا کنید بگویید: ای پدر ما که در آسمانی نام تو مقدس باد..... نان کفاف ما را روز به روز به ما بده و گناهان ما را ببخش، زیرا که ما نیز هر قرض دار خود را می بخشیم و ما را در آزمایش میاور، بلکه ما را از شریر رهایی ده. (2)
در همه ادیان، دعا و نیایش حرکت دهنده انسان‌ها در همه ابعاد تربیتی زندگی بوده است. در مکتب شیعه دعا زبان ویژه‌ای پیدا می کند. در حقیقت زبان دعا در رتبه وجودی انسان شکل می گیرد و ما نهایت شکوه و نیاز و حلاوت و عشق و محبت را در دعاهای ائمه اطهار، این انسان‌ها‌ی کامل می‌یابیم که بر اسرار نهفته در عالی ترین مقام وجود و امکان وصول بر آن اشاره می‌کند. صحیفه سجادیه یکی از منابع مهم ادعیه شیعه و یک مکتب کامل انسان‌سازی است. امام سجاد (ع) در قالب زیباترین تعبیرات و فصیح‌ترین عبارات راهی برای صعود و مشاهده عالی‌ترین جلوه‌های توحید و کمال انسانیّت را بر روی بشر گشوده‌اند. به تعبیر ایشان دعا در واقع چیزی جز عبادت نیست. (3)
آنچه در ادعیه ماثوره ائمه اطهار و صحیفه سجادیه دیده می شود آن است که لایه نخست این ادعیه همان احساس نیاز و رابطه عمیق با خداوند است؛ اما در لایه بعدی انسان‌ها را به سوی تزکیه و توحید و اخلاق عالی انسانی و ظلم ستیزی و عرفان والا و در یک جمله به سمت انسان پروری و ساختن فرهنگ و تمدن سوق می‌دهد. این ویژگی بسیار مهم مکتب تشیع است که چنین گوهر گرانبهایی را در خود جای داده است و این چراغ پر نور هدایت را در مسیر رشد و تعالی همراه دارد.
معنا و مفهوم دعا، درخواست از وجود برتر برای رهایی از مشکلات و رسیدن به خواسته‌هاست. برخی نیاز را در مسائل معیشتی و مادی می‌نگرند، عده‌ای در جلوه‌های معنوی می‌یابند و تعدادی نیز حیات طیّبه و جاودان الهی را نیاز واقعی و حقیقی به حساب می‌آورند. دعوت خداوند برای زنده کردن مؤمنان به وسیلة اجابت خدا و رسول، با وجود اینکه ما خود را زنده نمی‌بینیم، حقیقتی قابل توجه و تأمل است. نزد این عده عذاب هم انواع متفاوتی دارد و لذت‌ها هم کیفیت دیگری دارند. معیار لذت نزد آنان توجه و رسیدن به رفاه و راحتی مورد نظر بسیاری نیست، بلکه در نزدیکی حق است؛ همان طور که عذاب حقیقی در دوری ازحق است. هنگامی که نگاه انسان تنها تیرگی را می‌بیند و دل از تاریکی‌ها لبریز و از روشنی‌ها تهی است، بدترین عذاب بر وجود انسان سرازیر شده است؛ حالتی که آدمی لذت مناجات و آرامش یاد خدا را احساس نمی کند و گاه از نام حق گریزان می شود. (4)
انگیزه انتخاب موضوع و ضرورت بحث درباره ی آن:
دعا در مکتب اهل بیت نقشی بسیار مهم در سازندگی و تربیت فرد وجامعه دارد. از دیدگاه علمی، دعا یکی از مهم‌ترین راهکار‌ها برای حل مشکلات و بر طرف کردن بحران‌های روحی و جسمی انسان‌ها است.
بر اساس نظریه مدیریت بر مبنای انتظارات(5)، دعا تأثیر به سزایی در ایجاد حرکت در جامعه و تلاش برای رسیدن به نقطه بهتر از لحاظ مادی و معنوی دارد.
تا کنون با وجود اهمیت موضوع بر روی این مسئله با استفاده از روش تحلیل محتوا کار کارشناسی مفید و مدون و قابل ارائه در سطح بالا انجام نشده است.
این سؤال اصلی در اینجا مطرح است که آیا دعا به عنوان یک عنصر تربیتی، در رشد و شکوفایی فرهنگی و تمدنی شیعه نقش دارد؟ در پاسخ به آن این فرضیه را مطرح کرده‌ایم که دعا در رشد و شکوفایی فرهنگی و تمدنی شیعه نقش تاثیرگذاری دارد.

مفاهیم

دعا: «دعا» و «دعوت» مصدر «دعا یدعو» و به معنای خواندن، فراخواندن، ندا، درخواست و استغاثه است.
درباره واژه «دعا»( (ص)) چنین آمده است: خواندن جمله‌های مأثور از پیامبر و امامان در اوقات معین برای طلب آمرزش و برآورده شدن حاجت، درخواست حاجت از خدا، نیایش، مدح و ثنا، تحیت، درود، سلام، تضرع، نفرین.
«دعا» به معنای خواندن و خطاب قرار دادن است و اصطلاحاً به خواندنی گفته می‌شود که به وسیلة آن، موجودی از خداوند متعال چیزی را بطلبد و درخواست نماید.
تربیت: به معنای پروردن، پروراندن، پرورش دادن، ادب و اخلاق به کسی یاد دادن است. (7)
فرهنگ و تمدن: کلمه فرهنگ کلمه مشترک است که حوزه وسیعى از معانى متفاوت را در بر مى‏گیرد. این کلمه در آثار ادبى گذشتگان در معناى لغوى به کار نرفته است. «این واژه مرکب که از نظر لغوى به معناى بالا کشیدن، برکشیدن و بیرون کشیدن است؛ هیچ‌گاه در ادبیات فارسى به مفهومى که برخاسته از ریشه کلمه باشد نیامده است». (8)
در آثار ادبى نویسندگان و شعرای ایرانى نیز از کلمه فرهنگ معانى مختلفى استخراج گردیده است؛ در دوره قبل از اسلام در کارنامه اردشیر بابکان به معناى فنون و روش‏ها ‌آمده و پس از اسلام در اشعار فردوسى به معناى دانش، هنر و فرزانگى و در زمان معاصر در مفهومى وسیع‏تر به معناى دانش، ادب، علم، معرفت، تعلیم و تربیت، آثار ادبى و علمى یک قوم یا ملت استفاده شده است. (9)
واژه فرهنگ از ریشه پهلوى «فرهنج» گرفته شده و به معناى ادب و تربیت به کار مى‏رود. از فرهنگ تعریف‏هاى گوناگونى ارائه شده است؛ اما به یقین «فرهنگ از یک مقوله متجانس نیست و بر یک واقعیت مفرد دلالت نمى‏کند، بلکه تعداد زیادى از عناصر را در سطوح مختلف دربر مى‏گیرد؛ از جمله عقاید، عواطف، ارزش‏ها، هدف‏ها، کردارها، تمایلات و اندوخته‏ها». (10)

ادوارد تایلور اولین و جامع‏ترین تعریف از واژه فرهنگ را این‏گونه بیان مى‏کند:

فرهنگ مجموعه‏اى پیچیده که شامل معارف، معتقدات، هنرها، صنایع تکنیک‏ها، اخلاق، قوانین، سنن و بالأخره تمام عادات و رفتارها و ضوابطى است که انسان به‏ عنوان عضو یک جامعه آن را از جامعه خود فرا مى‏گیرد و در قبال آن جامعه تعهداتى به‏عهده دارد. (11)
«تمدن» واژه‌ای عربی از ریشة مدن به معنای دارا بودن اخلاق و آداب اهل شهر (مدینه) آمده است. در کتاب لغت المنجد در معنای تمدن جملة «تَخلُقُ أهل المدائن» ذکر شده است. در زبان انگلیسی و فرانسه واژة «تمدن» معادل «Civilization» آمده است که از کلمة لاتین «Civilis» و از ریشة «Civis» به معنای اهل شهر می‌باشد. (12)
در هر حال واژة تمدّن مفاهیمی چون «پیشرفت، آداب، مهربانی و رعایت مقررات» را به همراه دارد. در لغت‌نامة دهخدا این کلمه به معنای «انتقال از خشونت و جهل به حالت ظرافت و انس و معرفت و مجازاً به معنای تربیت و آداب» آمده است. (13)
رابطه فرهنگ و تمدن: غالب صاحب‌نظران علوم اجتماعی در تحلیل‌های خود بین این دو مفهوم تفاوت قائل‌اند. به نظر «مک ایور» فرهنگ معادل است با بیان حالات زندگی (ایدئولوژی، دین و ادبیات) و تمدن عبارت است از تشکل جامعه و نظام و کنترل شرایط اجتماعی (14)(تکنیک‌ها و سازمان‌های اجتماعی). «کروبر» فرهنگ را به ارزش‌های اجتماعی و تمدن را به واقعیت‌های اجتماعی مرتبط می‌داند.(15)
تشیع: شیعه در لغت به معناى پیروان و یاران است و بر مفرد، تثنیه و جمع و نیز بر مذکر و مؤنث به ‏طور یکسان اطلاق مى‏شود.)(1 (ص)) در اصطلاح، شیعه به پیروان على (ع) گفته مى‏شود که معتقد به امامت و خلافت بلافصل ایشان از طریق «نصب» و «نص» پیامبر اکرم (ص) هستند.(17)
شیعه به همان معناى مذکور در زمان پیامبرص نیز مطرح بوده است. و تعبیر «شیعه على» بارها در سخنان آن حضرت به کار رفته است. وضعیت شیعه در زمان‏هاى مختلف به یک صورت نبوده است. اما عنصر اساسى براى تشیع که اعتقاد به امامت على (ع) از طریق نص است از ابتداى اسلام و در همه دوره ها در میان شیعه دیده مى‏شود.
دیرپاترین تصاویری که از ابتدایی‌ترین انسان‌ها در دل غارها و حفره ها و کوه‌ها به دست آمده‌ به نحوی زندگی او را با نیایش و دعا به درگاه وجودی برتر به تصویر می-کشند. حال ما چه این فعل و انفعال را به تعالیم انبیا از آغازین روز خلقت انسان نسبت دهیم و چه بر اساس آنچه بعضی از دانشمندان تصور می کنند، ناشی از جهل و نادانی او به علل طبیعی پدیده‌ها و در نتیجه رو کردن به خرافه و توتم بپنداریم، در اصل موضوع که تعلق خاطر انسان به نیایش و دعا به درگاه قدرت برتر است، تغییری رخ نمی‌دهد. هرچند می‌توان این دو دیدگاه را در این نقطه‌ مشترک گرد آورد و خرافه پرستی بعضی از انسان‌ها از روزگار نخستین تاکنون را به جهل و نادانی آنان به علة العلل پدیده‌ها یعنی خداوند متعال و تعالیم انبیا او وابسته کرد. فلاسفه نیز نیاز انسان به نیایش و دعا و پرستش را نیازی فطری می‌دانند و جزء ذات او تلقی می‌کنند.
به هر حال بشر پیوسته و علی الخصوص در مواقع بحرانی دست به دعا و نیایش بر می‌دارد و در بسیاری از برهه‌های تاریخ این نیاز او باعث شده تا انسان‌های زیرک به سوء استفاده از آن برخیزند و با ایجاد بتکده‌ها و خدایان خیالی این نیاز را به سوی منافع فردی و جمعی خود ساماندهی و وسیله‌ای برای استثمار جوامع قرار دهند. از سوی دیگر دعا چون در اوج بر انگیختگی انسان شکل می گیرد، در سازماندهی هیجان و شکفتگی استعدادهای نهفته وی، چه به صورت فردی و چه جمعی، نقشی بی بدیل ایفا می کند. یکی از مهم‌ترین ارکان ادیان الهی در هدایت انسان‌ها شکل دادن و جهت دادن به دعاهای آنها بوده و به همین علت از اصل موضوع دعا عموم فرهنگ‌ها و تمدن‌های بشری بهره‌مند بوده‌اند؛ اما چیزی که در این زمینه مذهب شیعه را از بقیه موارد متمایز می‌کند دو نکته مهم است:
1- آنکه مذهب شیعه به علت فشارهای طولانی و متمادی طی قرن‌ها بر اساس عنصر بنیادین تقیه سعی در انتقال فرهنگ داشته و در این زمینه دعا مهم‌ترین یا یکی از مهم‌ترین روش‌هایی بوده که توانسته عمیق ترین مفاهیم معنوی را با استوارترین مبانی فکری و تربیتی فردی و اجتماعی پیوند دهد و بر اساس آموزه های خود دیانت را با سیاست گره بزند. ادعیه وارده از اهل بیت در شکل گیری این عناصر و مفاهیم بسیار موثر بوده و هستند.
2- وجود عناصر عصمت و عدالت باعث شده تا خاستگاه دعا در مذهب شیعه از آنچه در بعضی از فرهنگ‌ها و تمدن‌ها بر اساس منافع فردی و جمعی پدید آورندگان شکل گرفته، مصون ماند و در واقع کل مجموعه را به صورت یک سیستم به هم پیوسته به سوی هدفی متعالی رهنمون شود. هدفی که منافع تمامی بشر در ایجاد صلح و عدل را در جامعه‌ای در زیر سایه امامت و ولایت عادل‌ترین و پاک‌ترین انسان‌ها و با کارکرد امر به معروف و نهی از منکر، جهاد و تقیه شکل داده، در نقطه اوج با حکومت مهدی (عج) پیش روی بشری تعریف نموده است. به خاطر همین خصوصیات است که صحیفه سجادیه را قرآن بالارونده در قبال قرآن مجید یعنی قرآن فرود آمده نام می‌برند.
دعا دارای مفهومی عمیق، گسترده و دارای شمول عام است. به همین علت برای زمان‌ها و مکان‌های متفاوت و در هر حالتی امکان استفاده از آن در نظر گرفته شده و کارامدی آن به تجربه رسیده است. برخی از آنها به صورت زیارتنامه در مکان‌های خاص و برخی به صورت مناجات نامه و بعضی دیگر به درخواست از خداوند می‌پردازد. در احادیث و منابع شیعی زمان‌ها و مکان‌های خاصی برای استجابت ادعیه وارد و توصیه شده است. به جهت عظمت و قداست برخی از اوقات سال یا ماه مانند ماه رمضان و شب‌های قدر و یا در مکان‌های مقدس مانند مسجدالحرام و قبور مطهر ائمه امکان استجابت دعا بیشتر است؛ اما مهم حضور قلب و همزبان بودن زبان و دل با هم است و دیگر آنکه دعا با سنت‌های خداوند در تنافی نباشد و شرایط دیگری در استجابت دعا وجود دارد که در اینجا به مواردی از آنها اشاره شده است.

«زمان و هنگام دعا» که بر اجابت دعا تأثیر دارد شامل دو بخش است:

1- بخش‌هایی از زمان که درک آن در همة ایام سال ممکن است و اهمیت بسیاری دارند؛ مانند: هنگام اذان و اقامه، بین دو خطبه نماز جمعه، به هنگام بارش باران در سفر، بین نماز ظهر و عصر در روز چهارشنبه، در حال بیماری، نماز وتر، به هنگام افطار و اضطرار، به هنگام اضطرار و درماندگی، به هنگام جهاد سپاهیان اسلام، به هنگام تلاوت قرآن و پس از آن، به هنگام وزیدن باد، به هنگام شهادت شهید و ریختن خونش بر زمین و به هنگام سجده که نزدیک‌ترین حالت انسان با خداست. همچنین به هنگام بروز حوادث طبیعی؛ مانند: رعد و برق، زلزله، توفانی شدن دریا، وزیدن بادهای سهمگین، گرفته شدن خورشید و ماه.
به هنگام بروز حوادث اجتماعی: جنگ‌ها، دفاع‌ها، آفریدن حماسه‌ها و از خودگذشتگی‌ها و....
به هنگام وقوع رخدادهای زندگی، سفر، انتخاب همسر و ازدواج، تولد فرزند، پوشیدن لباس نو، رفتن به خانه نو، حلول سال نو و نوروز و....
و به هنگام دیدن زیبایی‌ها و نعمت‌های پروردگار، نگاه کردن به آسمان و ستارگان، بوییدن گل‌ها، دیدن میوه‌ها، مشاهده زیبایی‌ها و نشانه‌های خدا در آفرینش (دریا، کوه، جنگل و...).
2. بخش‌هایی از زمان که در طول سال یکبار یا چندبار درک می‌شوند که برتر از همة اوقات هستند: شب‌ها و روزهای قدر و تمام ماه مبارک رمضان، شب‌ها و روزهای اول و آخر هر ماه به ویژه شب و روز اول ماه رجب، نیمه شعبان، هفده ربیع‌الاول، عید فطر، عید قربان، دهه اول ذی‌الحجه، شب و روز عرفه از اهمیت فراوانی برخوردار است.
از سوی دیگر مکان‌هایی برای دعا و عبادت تعیین و تأکید شده‌اند که از قداست و اهمیت ویژه‌ای برخوردارند و اندیشیدن و برانگیختن شور و حال نیایشگران را سبب می‌شوند. مسجدالحرام، کعبه، حِجر اسماعیل (ع)، مقام ابراهیم (ع)، بالای کوه صفا، عرفات و جاهای مقدس دیگری در حرم مکه همچون (غار حراء)، غار ثور، جبل الرحمه، شعب ابی‌طالب، قبرستان ابی‌طالب، همچنین مسجد النبی، حرم امام حسین (ع)، مسجد کوفه، قبور مطهرائمه و مسجد جمکران، که افزون بر یادآوری و بندگی انبیای الهی به نیایش‌های نیایشگران روح می‌بخشند و استجابت دعاهای مؤمنان را سبب می‌شوند.
امام هادی (ع) می‌فرمایند: از برای خدا بقعه‌هایی است که دوست می‌دارد در آن مکان‌ها دعا شود و اجابت فرماید و حائر حسینی از آن بقعه‌هاست. (18)
شناخت آداب دعا و انجام شرایط آن نیز در اثربخشی دعا و استجابت آن مؤثر است. افزون بر طهارت باطنی (پاکدلی، اخلاص و نیت و قصد قربة الی الله) طهارت ظاهری (غسل، وضو، لباس پاکیزه، مسواک زدن، استعمال بوی خوش، روبه قبله بودن و... ) از آداب دعا به شمار می‌آیند. همچنین کمک به نیازمندان، دادن صدقه یا هدیه‌ای به مستمندان و اطعام گرسنگان، پیش از دعا کردن، از آداب دعا و عوامل استجابت آن است. پرهیز از تجاوز و ستم به دیگران، احسان و نیکوکاری، توبه و استغفار از گناهان، پرداخت مظالم و حقوق مردم، پاک ساختن دل از کینه و بغض، تغذیه از حلال و پرهیز از حرام، پرهیز از پرخوری، پرهیز از فحاشی و سخنان ناروا و مداومت بر فرایض و نوافل نیز از آداب دعا و شرایط استجابت آن است.
هر ملت و جامعه در طول تاریخ زندگی دستاوردهای مادی و معنوی خود را به نسل‌های بعدی منتقل می‌کند و این هویت همان فرهنگ و تمدن آن جامعه و ملت و قوم است. فرهنگ مجموعه پیچیده‌ای از دانش‌ها، باورها، هنر، اخلاقیات، حقوق و عادات و رسوم مردم و توانمندی‌هایی است که انسان به عنوان جامعه دارد و در حقیقت حاصل تلاش فکری و جمعی بشر است و تمدن عالی‌ترین مرتبه حیات جمعی است که با جامعه‌پذیری، نقد‌پذیری، نظم پذیری، تقسیم کار و نوآوری همراه و شامل امور اقتصادی، دولت، حاکمیت، زبان، هنر و علوم و فنون می‌شود. آنچه می‌تواند تمدن را از فرهنگ متمایز کند، جنبه عینی بودن تمدن است؛ در حالی که فرهنگ جنبه ذهنی دارد و عینی نیست؛ (19)اما این دو مقوله در جوامع بشری بی‌تأثیر از یکدیگر نیستند و ممکن است در بسیاری موارد تمدنی به واسطه فرهنگ موجود در آن قوام گیرد و بالعکس. در هر جامعه ای که باورهای اخلاقی رشد کند و مردم اصول اخلاقی و ارزش‌ها را محترم شمارند اعتماد و امنیت بالا رفته، ارتباطات توسعه یافته، بستر فرهنگی مناسبی برای حفظ و تقویت تفاهم در نظام اجتماعی به وجود می‌آید که ناچار از پایبندی به قانون است و این نشانه حرکت جامعه به سوی مدنیت است. موجودیت فرهنگ و تمدن اسلامی را می توان از آغاز دعوت پیامبر از مردم برای ایمان به خدا دانست. این مرحله اول بود و اما مرحله بعدی زمانی بود که پیامبر اسلام (ص) به مدینه هجرت نمود و حکومت اسلامی در این شهر تشکیل داد. پس از آن حکومت اسلامی فراتر از منطقه خود گسترش یافت و پس از تثبیت حاکمیت اسلام امکان ارتباط مسلمانان با حوزه های تمدنی دیگری مانند روم، ایران و مصر که همجوار بودند، فراهم آمد. با گسترش و انتشار اسلام زمینه دستیابی مسلمانان به علوم و دانش‌های پراکنده در شرق و غرب دنیای آن روزگار فراهم شد. تشیع نیزاز همان زمان پیامبر به صورت علنی در روز عید غدیر پی‌ریزی و پیامبر واژه شیعه را در مورد پیروان امام علی (ع) به کاربرده است. امام سجاد (ع) می فرماید: «پیامبر به علی (ع) فرمود: به شیعیانت بشارت بده که من شفیع آنها خواهم بود...».(20) در کتب معتبر شیعه و سنی احادیثی نقل شده که در آنها پیامبر (ص) باصراحت از شیعه علی نام برده‌اند و عملاً با عناوین مختلف آن را وارد حوزه تفکر اسلامی کرده‌اند. این مرحله اول حیات شیعه بوده و مرحله دوم آن از رحلت پیامبر (ص) شروع می‌شود. در این دوره که زمان حکومت خلفاست، پیروان حضرت علی (ع) با راهنمایی های امام خود در امور سیاسی و اجتماعی و جنگ‌ها شرکت و از محضر ایشان در تفسیر و عقاید و احکام فقهی استفاده و پیروی می‌کردند. دوره سوم بعد از قتل عثمان و حکومت حضرت علی (ع) شروع می شود. در این دوره علاوه بر امامت، ولایت سیاسی امام نیز محقق شده و شیعه در ابعاد مختلف اجتماعی نقش بیشتری پیدا می کنند. بعد ازشهادت ایشان حیات شیعه وارد مراحل سختی شده اما در هر مرحله به حیات خود ادامه داده و با استفاده از فرهنگ غنی که از امامان خود به دست آورده است به رشد و تعالی خود ادامه می‌دهد.
در مورد مفهوم دعا با مطالعه در منابع مختلف به این نتیجه می‌رسیم که:
از دیدگاه دانشمندان یک عنصر تربیتی است که از زمان حیات انسان با انسان همراه بوده است.
از نظر ادیان مختلف به طور ویژه یک عنصرفرهنگ دینی است که به عنوان جزئی تفکیک ناپذیر از تمامی ادیان در فرهنگ مربوط به آنها وجود داشته و دارد.
از نظر دین اسلام و مذهب شیعه نقشی بسیارگسترده و فراگیر در فرهنگ داشته و دارد و به واقع یکی از ارکان شکل‌دهنده و جهت‌دهنده و آینده ساز آن می‌باشد. بخش مهمی از خصوصیات تمدنی شیعه بر اساس این زیر ساخت فرهنگی شکل می گیرد. حضور دعا در تمامی لحظات، مکان‌ها، زمان‌ها، شرایط بحرانی، وضعیت‌های عادی، خصوصیات فردی و اجتماعی، شادی‌ها و غم ها، نیازها و نمازها درمذهب شیعه نشان دهنده گسترده بودن فراوان آن به عنوان یک عنصر ویژه تربیتی می‌باشد. دعا در مذهب شیعه بیشتر فعلیت معنوی دارد و کارکرد آن در اعمال و رفتار و کردار فرد در جامعه بازتاب می یابد، پس ماهیتی فرهنگی و کارکردی تمدن ساز دارد. (21)
همچنین مطالعه در تاریخ فرهنگی و تمدنی شیعه مارا به این نتایج می‌رساند که:
دوره‌ای به نام تمدن اسلامی وجود دارد که از زمان خلفا تا زمان اوج آن یعنی دوره عباسیان و امویان، مذهب شیعه و پیروان آن عموماً تحت فشار بوده و شیعیان بیشتر از آنکه بتوانند نماد‌های عینی و بیرونی و تمدنی از خود نشان دهند، خصوصیات محتوایی و غیر عینی خود را که رویکردی فرهنگی دارد در آن دوره توسعه داده‌اند.
شیعه در دوره مذکور هرگاه فرصتی را فراهم دیده، و پس از آن به طور مستمر توانسته در قالب‌های مختلف از قبیل زیدیه، فاطمیان، آل بویه و صفویه و پس از آن تشکیل دولت داده و رویکردهای محتوایی و فرهنگی خود را، کار کردهای تمدنی و عینی بخشد.
آنچه به عنوان آینده فرهنگ وتمدن شیعی در ادعیه به تصویر کشیده شده و برای معتقدان و علاقه‌مندان آن به صورت انتظار در آمده، تشکیل حکومت جهانی الهی(مدینه فاضله) با حاکمیت کامل‌ترین انسان (مهدی(عج)) است. اندیشه‌ای که در تمامی ادیان الهی مشترک بوده و انتظاری سازنده فرهنگ وتمدن مبتنی بر ارزش‌های الهی را در پی داشته، جوامع وعلی الخصوص جامعه شیعی را در مسیر زمان بدان سو جهت دهی، هدایت و ساماندهی نموده است. کارکرد اصلی ادعیه کمک به ساختن فرهنگ مبتنی بر این موضوع وسپس تشویق در به فعلیت درآمدن تمدن مبتنی برآن می‌باشد. (22)

دستاوردها

1- دعا نقطه مشترک همه انسان‌ها در طول تاریخ بوده است، چرا که انسان موجودی است که در عین فقر و نیاز و ناتوانی و در مسیر زندگی سعی داشته خودرا به موجودی برتر و تواناتر از خود متصل کند.
انسان‌ها به روش‌های متفاوتی با معبود خود ارتباط برقرار نموده و نیازها و خواسته‌ها را مطرح نموده‌اند. در ادیان دیگر نیزجملاتی در قالب دعا دیده می‌شود.
این نوع ارتباط انسان با خالق خویش تأثیرات شگرفی در تمامی زوایای زندگی انسان دارد. بدین جهت در روایات از دعا به عنوان بهترین عبادت نام برده شده است. علاوه بر اینکه انسان با طرح خواسته های خود با خالق یکتا، به آنها می‌رسد. از لحاظ روانی و روحی نیز به آرامش می‌رسد.
نکته مهم و قابل توجه آن است که گر چه همه انسان‌ها در طول تاریخ در مسیر زندگی خود به این نقطه رسیده‌اند که دست به دعا و راز و نیاز با خالق خود بردارند، اما در فرهنگ شیعه ادعیه از زبان اشخاصی که خود انسان‌های کامل‌اند و عمیق‌ترین و برترین ارتباط با معبود خود را دارند با تعابیر بسیار باشکوه و زیبا بیان شده و این در فرهنگ‌ها و جوامع دیگر دیده نشده است. ادعیه ای که از امامان معصوم (ص) رسیده دارای مضامین بسیار عمیق و بلند و تأثیرگذار می‌باشد که نشان از عمق و ژرفا و نورانیت وجودی آنهاست و در حقیقت بعد از قرآن کریم راه نزدیکی برای رسیدن به تقرب خداوند و رسیدن انسان به نقطه اوج و کمال خود می‌باشد. معارفی که در ادعیه وارده از معصومین (ص) دیده می‌شود شامل شناخت خداوند از طریق اسما و اوصافی است مانند جلال، قدرت، عظمت، رحمت و نورانیت و…می‌باشد که با تعابیر بسیار زیبا و جذاب بیان شده‌اند. همچنین یادآوری نیاز شدید انسان به خداوند و جلب رحمت و عطوفت او، توبه و انابه و بازگشت از گناهان و غفلت‌ها به سوی خداوند متعال و نزدیک شدن به او با شستشوی وجود خود از رذایل و بدی‌ها می‌باشد. اگر گذری کوتاه بر فرهنگ و تمدن شیعه داشته باشیم می‌بینیم که عناصر ویژه‌ای این فرهنگ را از دیگران متمایز نموده، تفاوت محسوسی بین جوامع شیعی و دیگر جوامع پدید آورده است. ایمان، اراده و شجاعت و پویایی فکر و اندیشه و حرکت به سمت جلو و نشاط و … ازاین مواردند.

 

تجزیه و تحلیل آماری

در مطالعه نمونه‌ها که به طور تصادفی سه دعای معتبر ندبه، مکارم الاخلاق و زیارت امین‌الله را به روش تحلیل محتوا شامل می‌شود، هشت شاخص فرهنگی و هشت شاخص تمدنی(23) را استخراج و فرازهای دعا را بر اساس آنها طبقه‌بندی کردیم. (جدول زیر)

 

شاخص‌های تمدنی(عینی)	شاخص های فرهنگی(محتوایی)
امور اقتصادی	معارف
دولت و حاکمیت	باورها
همکاری وتعاون	هنر
علوم و فنون	مذهب
جامعه پذیری	آداب و رسوم
نظم پذیری	اخلاق
قانون گرایی	زبان
امنیت وآرامش		تعلیم و تربیت

براین اساس نتایج زیر استحصال شده است:
1. در دعای ندبه از تعداد 291 فراز شاخص‌های طبقه‌بندی شده، تعداد 190 فراز به شاخص های فرهنگی و 101 فراز به شاخص‌های تمدنی مربوط می‌شود. در این بین شاخص‌های فرهنگی و تمدنی به ترتیب اهمیت و تعداد موارد عبارت‌اند از:

اولویت	شاخصهای فرهنگی(محتوایی)	تعداد	-	اولویت	شاخص‌های تمدنی (عینی)	تعداد
1	تعلیم و تربیت	106	-	1	دولت و حاکمیت	65
2	مذهب	33	-	2	امنیت وآرامش	16
3	باورها	23	-	3	قانون گرایی	8
4	اخلاق	17	-	4	نظم پذیری	6
5	آداب و رسوم	6	-	5	همکاری وتعاون	4
6	معارف	6	-	6	امور اقتصادی	1

2. در مناجات مکارم الاخلاق از تعداد 202 فراز شاخص‌های طبقه‌بندی شده، تعداد 99 فراز به شاخص‌های فرهنگی و 103 فراز به شاخص‌های تمدنی مربوط می‌شود. در این بین شاخص‌های فرهنگی و تمدنی به ترتیب اهمیت و تعداد موارد عبارت‌اند از:

اولویت	شاخص های فرهنگی(محتوایی)	تعداد			-	اولویت		شاخص‌های تمدنی(عینی)	تعداد
1	اخلاق	49			-	1		دولتو حاکمیت	28
2	تعلیم و تربیت	35			-	2		امنیت وآرامش	28
3	مذهب	13			-	3		امور اقتصادی	22
4	آداب و رسوم	1			-	4		همکاری تعاون	11
5	معارف	1			-	5		قانون گرایی	7
6	-	-			-	6		جامعه پذیری	4
7	-		-	-			7	نظم پذیری	3

3. در زیارت امین الله از تعداد 44 فراز شاخص‌های طبقه بندی شده، تعداد 1 (ص) فراز به شاخص‌های فرهنگی و 28 فراز به
شاخص‌های تمدنی مربوط می‌شود. در این بین شاخص‌های فرهنگی و تمدنی به ترتیب اهمیت و تعداد موارد عبارت‌اند از:

اولویت	شاخص های فرهنگی(محتوایی)	تعداد	-	اولویت	شاخص‌های تمدنی(عینی)	تعداد
1	تعلیم و تربیت	9	-	1	امنیت وآرامش	16
2	اخلاق	3	-	2	دولت و حاکمیت	5
3	ذهب	2	-	3	امور اقتصادی	4
4	آداب و رسوم	2	-	4	همکاری وتعاون	2
5	-	-	-	5	قانون گرایی	1

در نتیجه‌گیری کلی از این ادعیه، از تعداد 537 فراز، تعداد 30 (ص) فراز (57 درصد ازکل) به شاخص‌های فرهنگی و تعداد231 (43 درصد ازکل) به شاخص‌های تمدنی مربوط می‌شود. شاخص‌های فرهنگی و تمدنی به ترتیب اهمیت عبارتند از:

اولویت	شاخصهای فرهنگی (محتوایی)	تعداد	درصد	درصد کل	-	اولویت	شاخص های تمدنی(عینی)	تعداد	درصد	درصد کل
1	تعلیم و تربیت	150	49	28	-	1	دولت و حاکمیت	98	42	18
2	خلاق	69	22	13	-	2	امنیت وآرامش	60	26	11
3	مذهب	48	16	9	-	3	امور اقتصادی	27	12	5
4	باورها	23	8	4	-	4	همکاری وتعاون	17	7	3
5	آداب و رسوم	9	3	2	-	5	قانون گرایی	15	6	3
6	معارف	7	2	1	-	6	نظم پذیری	9	4	2
7	-	-	-	-	-	7	جامعه پذیری	4	3	1

 

نتیجه گیری نهایی

با مشاهده درصدهای بالای تأثیرگذاری شاخص‌های فرهنگی و تمدنی در ادعیه شیعه بر اساس روش توصیفی و تحلیل محتوا، فرضیه ما یعنی «دعا در رشد و شکوفایی فرهنگی و تمدنی شیعه نقش تأثیرگذار دارد». اثبات می‌شود.
از مجموع این تحقیق موارد زیر نیز به دست می‌آید:
1. دعا از زیبا‌ترین واقعیات عالم انسانی است و صرف‌نظر از بحث استجابت به تنهایی برای انسان کشش و جاذبه زیادی دارد و او را از همه تعلقات جدا و به خالق بی‌همتای خود متصل می‌کند.
2. بهترین و غنی ترین زبان دعا در کلام معصومین (ص) تجلی نموده است. این ادعیه بهترین و سریع‌ترین مسیر را برای رسیدن انسان به رشد و کمال نشان می‌دهند؛ بنابراین ادعیه در فرهنگ و تمدن شیعه نقش محوری در مباحث خداشناسی و تربیتی و سیاسی و اجتماعی دارند.
3. صحیفه سجادیه به عنوان یکی از عظیم‌ترین منابع دعا در فرهنگ و تمدن شیعه دارای سرمایه وسیع معرفتی و ساختار هنری بسیار زیبا و حاوی مضامین سیاسی، اجتماعی، اخلاقی، تربیتی و خداشناسی می‌باشد.
4. با بررسی در محتوای ادعیه و با در نظر گرفتن شاخص‌های فرهنگی و تمدنی به این نتیجه می‌رسیم که دعا که عنصری زبانی است، با وجود داشتن ماهیت فرهنگی کارکردی تمدن ساز دارد.
5. تمدنی که در مذهب شیعه در قالب دعا ارائه می‌شود با ظهور و حضور مهدی (عج) و تشکیل دولت عدل جهانی وی واقعیت خارجی پیدا می‌کند. این تمدن دارای ویژگی‌هایی است که در جای جای ادعیه برای مشتاقان تبیین و تشریح شده است.
6. در مذهب شیعه، فرد و جامعه به وسیله دعا به تربیت و تزکیه نفس اقدام کرده و به طور مرتب و در طی زمان به آماده ساختن خود برای رسیدن به نقطه آرمانی این مذهب یعنی انسان کامل در فرد و مدینه فاضله در جامعه می‌پردازد.
7. ادعیه شیعه از لحاظ عمق، زیبایی، وحدت و همگرایی و نیز ارائه چشم اندازی به عمق فطرت و بلندای عدالت و عصمت بی‌مانند است.
8. توجه به ادعیه شیعه و استفاده مرتب از آن در طهارت و رشد و تعالی فرد و جامعه تاثیر فراوان داشته و دوری از آن که موجب از دست دادن زمینه ایمنی و سلامت و سعادت فرد و جامعه خواهد شد.

پیشنهاد

در طول تاریخ شیعه، دعا مهم‌ترین یا حداقل یکی از مهم‌ترین نقش‌ها را در ادامه حیات، رشد، پویایی و جهت‌دهی افراد و جوامع شیعی به سوی انسان کامل و مدینه فاضله برعهده داشته و با ایجاد ارتباط عاطفی بین انسان‌ها و خداوند متعال دایماً آنها را به سوی وضعیت بهتر رهنمون شده است؛ به همین علت نمی‌توان از تأثیر دائم این عنصر در بهبود مستمرفرهنگ وتمدن چشم پوشی نمود. از این لحاظ ادعیه نقشی مانند آب حیات برای ادامه فرهنگ و تمدن شیعی داشته‌اند؛ اما متأسفانه مدتی است به علت حضور پررنگ ماهواره، اینترنت، رسانه های جمعی، این نقش کمرنگ شده و آن آب حیات جای خود را به آب‌هایی نه چندان مفید یا حتی آلوده داده است. پسندیده است مسئولان امور به تأثیر و کارکرد دعا در فرهنگ و سپس رویکرد تمدن ساز آن برای حیات طیبه فرد و جامعه اهتمام بیشتری کنند. از سوی دیگر شایسته است علما و روحانیت به عنوان پرچمداران حیات و حرکت معنوی مردم به عنصر دعا و نشر و توسعه آن در زندگی فردی و جمعی مردم هرچه بیشتر عنایت فرموده واین نقش را پر رنگ تر و اثربخش تر سازند. در این زمینه نظریه مدیریت بر مبنای انتظارات یکی از جنبه های مهمی است که می تواند مورد توجه قرار گیرد.

پی نوشت ها :

1. بقره (2) آیه37.
2. انجیل لوقا (تهران: نشر علم، 1388) 11 / 2 ـ 4.
3. الامام علی بن الحسین (ع)، صحیفه سجادیه، چاپ رایزنی فرهنگی ایران در سوریه، دعای 45/15.
4. رک: فلسفی، شرح وتفسیر دعای مکارم الاخلاق (تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی،1388).
5. رک: عباس منوریان،«مدیریت بر مبنای انتظارات MBE قدرت پیشگویی مثبت»، مجله اقتصاد مدیریت، شماره 5، فروردین 1369.
6. حسن عمید، فرهنگ عمید (تهران: انتشارات امیر کبیر، 1374) ج 1، ص 953.
7. همان، ص559.
8. محمود روح‌الامینی، زمینه فرهنگ‌شناسی (تهران: عطار، 1388) ص11.
9. داریوش آشوری، تعریف‌ها و مفهوم فرهنگ (تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا، 1357) ص15-17.
10. محمدتقی جعفری، فرهنگ پیرو فرهنگ پیشرو (تهران: موسسه تدوین ونشرآثارعلامه جعفری، 1379) ص36.
11. محمود روح الامینی، پیشین، ص147.
12. آگ برن و دیگران، زمینة جامعه شناسی، ترجمه و اقتباس امیرحسین آریانپور (تهران: نشر گستره،1381)، ص411.
13. علی اکبر دهخدا، لغت نامه (تهران: چاپ دوم از دوره جدید، دانشگاه تهران، 1377) ج5.
14. محمود روح الامینی، پیشین، ص 43.
15. همان.
16. ر.ک: اسماعیل ابن حماد الجوهری، الصحاح، تاج اللغه وصحاح العربیه، تحقیق احمد عبدالغفور عطار (بیروت: دار العلم للملایین،1990 م) ج3، ص1240؛ شیخ صفی الرحمن المبارکپوری، مصباح المنیر (لبنان: مکتب دارالسلام،2003 م)، ص329؛ ابو الحسین احمد بن فارس بن زکریا، معجم مقاییس اللغه (قم: نشر دارالفکر، 1399 ق)، ج3، ص235؛ احمد بن یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط (تهران: مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، 1386 )، ج3، ص49.
17. رک: حسن بن موسی نو بختی، فرق الشیعه، ترجمه و تحقیق محمد جواد مشکور (تهران: انتشارات علمی وفرهنگی، 1386) ص17؛ شیخ مفید، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، به اهتمام مهدی محقق (تهران: نشر موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل و دانشگاه تهران) 1384، ص1؛ عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، تحقیق محمدفتح الله بن بدران (قم: نشر صادق، 1387) ج1، ص146.
18. ابن شعبه حرانی، تحف العقول عن آل الرسول (ص)، ترجمه: صادق حسن زاده (تهران: نشر آل علی (ع)، 1388)، ص 510.
19. محمدعلی اسلامی ندوشن، فرهنگ و شبه فرهنگ (تهران: توس، 1354) ص79و80.
20. محمد بن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا، ترجمه: آقا نجفی اصفهانی (قم: نشر بکاء، 1385) ج2،ص 60.
21. رک: اعظم عاشوری، تأثیر دعا در حیات و پویایی فرهنگ و تمدن شیعه (قم: پایان‌نامه سطح سه، مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران، 1388).
22. رک: علی نوری مطلق، «ویژگیهای فرهنگی و تمدنی شیعه»، مجله علمی پژوهشی شیعه شناسی، ش29،تابستان1389.
23. رک: علی اکبر ولایتی، پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران (تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهشی،1384).

ممنبع: تاریخ اسلام (فصلنامه تخصصی )، شماره مسلسل (40)، 1388