هنر اختراع

 

لئوناردو داوینچی

در بالای تپه ای در اطراف شهر فلورانس، جوانی خوش قیافه و موطلایی، چند مرغ شاید چلچله ای را از قفس رها کرد و با دقت تمام به پرواز کردن آن ها نگریست. هم چنان که مرغان در فضا پرواز می کردند لئوناردو داوینچی از مشاهدات خود یادداشت تهیه می کرد. منظورش از این عمل آن بود که وی عقیده داشت اصولی را که باعث پرواز پرندگان در هوا می شود در مورد انسان نیز می توان به کار برد. او مشاهداتش را روی ورق های شفاف که خط را نامرئی می سازند ثبت می کرد تا کاملاً مخفی بماند. بسیاری از مردم ایتالیا تا آن موقع او را دیوانه می دانستند و او سعی داشت بر آتش آن ها دامن نزند ولی در عقیده خود پابرجا بود که انسان نیز می تواند پرواز کند.
لئوناردو داوینچی، به عقیده بسیاری از مورخان، یکی از بزرگ ترین دانشمندان علوم تجربی و از برجسته ترین نقاشان عالم به شمار می رود. تابلوهای بسیار مشهور او عبارتند از شام آخر و مونالیزا. علاوه بر تابلوهای بسیار مشهور او، از وی بیش از 5000 برگ منقوش حاوی شرح و جزئیات مشاهدات و اختراعات وی در تمام رشته های علوم بشری باقی مانده است. همه نوشته های او در روی ورق های شفاف با مرکب نامرئی نوشته می شد تا مخفی بماند. لئوناردو داوینچی به عنوان مخترع، مهندس ساختمان، مهندس نظام، منجم، زمین شناس، تشریح دان، هم چنین ازپیش قدمان هوانوردی شناخته شده است. نمی توان گفت او از هر علمی گوشه ای یافته بود بلکه در هر کدام از این علوم سرآمد دیگران به شمار می رفت. وی به وسیله هنرش با دانش ها آشنا شد و دانش نیز او را در پیشرفت هنرش یاری کرد و او را به شهرت رسانید.
لئوناردو داوینچی در سال 1452 در قصبه وینچی نزدیک شهر فلورانس ایتالیا به دنیا آمد. پدرش در آن قصبه کارمند دولت بود و مادرش در رستوران آن جا خدمت می کرد. او دوران کودکی خود را در خانه جدش گذرانید.
در مدرسه، لئوناردوی جوان با حل مسائل ریاضی مشکل، استعداد و نبوغ خود را نشان داد و در نقاشی نیز هنر خود را ظاهر کرد. در شانزده سالگی به شاگردی نقاش معاصر خود، آندرئادل وروکیو، درآمد و از او کنده کاری روی تخته و مرمر و فلزات را یاد گرفت. وروکیو چون استعداد لئوناردو را دریافت او را به مطالعه آثار کلاسیک لاتین و یونانی، فلسفه، ریاضیات و تشریح تشویق کرد. این مطالعات به عقیده وی برای یک نقاش ماهر و استاد لازم بود.
لئوناردو تحصیلات خود را در بیست و شش سالگی به پایان رسانید و به عضویت «صنف نقاشان» پذیرفته شد. او در این موقع مخیر بود تا حامی خود را انتخاب کند. لئوناردو با اختراع یک آلت موسیقی تازه- عودی به شکل سر اسب که در آن دندان ها برای انتخاب آهنگ ها به کار می رفت- نظر دوک لودوویکو سفورتسا، حاکم وقت میلان، را به خود جلب کرد.
در آن عصر حکام سرزمین های مختلف ایتالیا همیشه با هم در جنگ و نزاع بودند و این امر باعث شد که لئوناردو داوینچی استعداد خود را معطوف به اختراع وسایل جنگی و نظامی تازه کند و ضمناً نقشه هایی برای شهرهای تازه به جای شهرهای طاعون زده قبلی طرح کرد. او به اهمیت سیستم آب روهای زیر زمینی پی برده و پروژه های مختلفی در این مورد ارائه نمود که متأسفانه هیچ کدام مورد قبول واقع نگردید. تنها چیزی که او برای دوک تهیه کرد تابلوی مشهور شام آخر بود که به دستور دوک برای ارسال به سفره خانه کلیسای سانتاماریا نقاشی کرد.
در موقع اقامت خود در میلان وی به تشریح علاقه مند شد و به جست و جوی پزشکان و جراحان بزرگ عصر پرداخت و اجازه نظارت بر عمل جراحی آنان را دریافت کرد. طرح های تشریحی استثنائی که از او به یادگار مانده حاصل این دوره زندگی اوست که به این گونه فعالیت های علمی علاقه پیدا کرده بود.
چون دوک لودوویکو سفورتسا به وسیله پادشاه فرانسه دستگیر و زندانی شد لئوناردو از پشتیبانی او محروم گشت و بعد از این پیش آمد او به ونیز رفت تا اختراعات نظامی خود را در اختیار مقامات نظامی آن دیار بگذارد. او طرح یک نوع زیردریایی و لباس مخصوص غواصی را ریخته بود. این دو از جمله معدود اختراعاتی است که او به طور کامل در یادداشت های خود ثبت نکرده است؛ زیرا معتقد بود که افشای اسرار ساختمان این دستگاه ها باعث می شود «عده ای پست فطرت از آن ها در کشتار موجودات زیردریایی استفاده کنند.»
اندک زمانی نیز سزار بورژیا او را برای کشیدن نقشه های جغرافیایی استخدام کرد. بورژیا که فرمانروای خودخواه و مستبدی بود در نظر داشت بر تمام سرزمین ایتالیا مسلط شود بدان جهت از لئوناردو خواست نقشه توسکانی و اومبریا را بکشد. لئوناردو این نقشه ها را مطابق مقیاسات و مسّاحی های شخصی خود ترسیم کرد.
در سال 1500، در سنین پنجاه، دوباره او به زادگاه خود فلورانس برگشت و شش سال دیگر زندگی را درآن جا گذرانید. در این مدت بود که تابلوی مشهور مونالیزا را کشید که لبخند اغواگر و جاودانی او هنوز هم هزاران تماشاگر موزه لوور پاریس را به اعجاب و تحسین وامی دارد.
نقاشان بزرگ آن عصر، رافائل و میکل آنژ، در آن موقع در واتیکان مشغول ترسیم تابلوهای کلیسای سیستین بودند. لئوناردو نیز به روم رفت تا بلکه در آن جا کاری به دست آورد لیکن مطالعات و نقاشی های تشریحی وی او را مغضوب مردم آن زمان ساخته بود. چون موقعیت او در ایتالیا چندان خوب نبود برای همیشه آن جا را ترک گفت و مابقی عمر خود را در خدمت شاهان فرانسه به سر برد.
سرگذشت و شرح زندگی لئوناردو داوینچی کاملاً ثبت شده است و آثار هنری باقیمانده از او هنوز هم نماینده قدرت هنری و نبوغ وی است. تعریف و معرفی وی از لحاظ علمی و اختراعاتش چندان آسان نیست. وی مردی بود پیشرفته تر از زمان خود. عقاید و نظرات وی با این که بسیار عملی و محتمل بود لیکن در عصر خود بسیار بعید و غیر قابل درک می نمود و بدان جهت از پشتیبانی و حمایت زیاد بی بهره مانده بود. مشکل دیگر کار او این بود که اغلب، سفارش ها و مأموریت های متعددی تعهد می کرد لیکن به علت کمی وقت و اشتغال زیاد موفق به انجام آن ها نمی شد.
اختراعات او بسیار جالب و متنوع است. مسلسل اختراعی او اساس تفنگ گاتلینگ امریکایی قرار گرفت و در جنگ های اسپانیا و امریکا به کار رفت. تفنگ اختراعی لئوناردو از لوله های متعددی تشکیل یافته بود که روی پایه مثلثی قرار می گرفت. وقتی تعدادی از تفنگ ها را آتش می کردند گروه دوم پر می شد و گروه سوم فرصت خنک کردن پیدا می کرد. تانک نظامی وی وسیله متحرک و سیاری بود که در آن توپ های ته پر کار گذاشته شده بود. این تانک دارای چهار چرخ بود که به طور مستقل سوار می شد و می توانست به هر جهت گردش کند و به وسیله نفرات حرکت داده می شد؛ و در آن زمان هیچ کدام از نیروهای محرکه غیر از نیروی آب و باد کشف نشده بود.
علاوه بر اختراع زیردریایی و لباس غواصی، که قبلاً گفته شد، لئوناردو داوینچی یک نوع کشتی دو بدنه نیز اختراع کرد که وقتی بدنه بیرونی به وسیله گلوله های توپ سوراخ می شد کشتی به وسیله بدنه داخلی روی آب شناور می ماند.
لئوناردو داوینچی در زمینه اختراع وسایل سنجش نیز نبوغ خود را به کار برد. او طرح یک بادسنج را انداخت که به وسیله آن سرعت باد را اندازه می گرفت. این دستگاه از یک پره تشکیل یافته بود که روی محوری طوری می گردید که باد بتواند پره را به حرکت درآورد. زاویه حرکت، وسیله اندازه گیری نیروی باد به شمار می رفت.
ساعت اختراعی لئوناردو داوینچی اولین ساعتی بود که ساعات و دقایق را نشان می داد. این ساعت دارای وزنه حرکت و چرخ دنک برای کنترل بود.
اتومبیل های امروزی دارای مسافت سنج (کیلومترشمار) هستند که مقدار مسافتی را که اتومبیل پیموده نشان می دهد. این مسافت سنج گردش چرخ ها را به وسیله دنده و کابل به کیلومتر تبدیل کرده و نشان می دهد. لئوناردو با این که اتومبیل نداشت ولی برای اندازه گیری مسافت جهت تهیه نقشه های جغرافیایی احتیاج به چنین وسیله ای داشت. وی مسافت سنج خود را به چرخ ارابه مخصوصی نصب کرده بود و وقتی چرخ ها حرکت می کردند دنده ها را به حرکت در می آوردند و مسافت طی شده روی صفحه مدرجی نشان داده می شد.
لئوناردو وسایل مکانیکی متعددی اختراع کرده بود که امروزه بسیاری از آن ها به صورت کامل تری استعمال می شود و اغلب با تغییر مختصر و تبدیل مواد قدیمی چوب و غیره به مواد جدید از قبیل آهن و پولاد از آن ها استفاده می شود؛ بنابراین اساس همه آن ها بر اصول اختراعی لئوناردو قرار دارد. او وسیله ای شبیه جک اتومبیل برای بلند کردن وزن های سنگین درست کرد. وسیله دیگری برای کنترل «سرعت متغیر» ساخت که از چرخ دنده هایی با قطرهای مختلف تشکیل یافته بود که به موقع با میله مخروطی درگیر می شد. یاتاقان های استوانه ای گردنده ای که طرح کرده بود در آن زمان قابل درک و عمل نبود. او یک نوع دیفرانسیل اختراع کرده بود که امروزه در چرخ های عقب اتومبیل ها قرار می دهند تا در سر پیچ ها سرعت یکی از چرخ ها بیش از دیگری باشد. طرح بسیاری از دستگاه های صنایع لوازم ماشین سازی امروزه از جمله دستگاه سازنده پیچ و مهره و دستگاه سوهان کاری در اصل از لئوناردو داوینچی است.
صنایع هیدرولیک نیز مورد توجه خاص لئوناردو قرار گرفته بود. وی تلمبه ای درست کرده بود که به وسیله نیروی آب کار می کرد و آب را بالا می کشید. چرخ پره داری که به وسیله آب جوی حرکت می کرد چرخ دنده دار بزرگی را به حرکت در می آورد که آن نیز به نوبه خود تلمبه های پیستون دار را برای بالا راندن آب حرکت می داد. ارتفاع این دستگاه متجاوز از هفتاد فوت بود. او به سایر وسایل و اشیای آبی نیز توجه داشت. مطالعاتی در شکل ماهی ها به عمل آورده و با استفاده از مشاهدات خود طرح یک کشتی آبی را ریخت؛ در مسائل آبیاری و دریانوردی فعالیت و زحمات زیادی کشید و طرح های بزرگی جهت تغییر مسیر رودخانه ها برای تسهیل در این امور ارائه نمود.
در حدود سال 1490 لئوناردو نقشه یک ماشین پرنده را طرح کرد. این ماشین (که هرگز پرواز نکرد) قرار بود با نیروی انسانی کار بکند. پرواز کننده می بایست بال های عظیمی را به وسیله حرکت دادن پاهای خود به حرکت درآورد. او نوعی هلیکوپتر نیز طراحی کرده بود که از یک پیچ شیار دار بزرگ تشکیل یافته بود و بدان وسیله می بایستی هلیکوپتر از زمین بجهد که متأسفانه در عمل امکان پذیر نشد. نیروی محرکه لازم بسیار ضعیف بود. او کلاف چوبی پوشیده از کتان به شکل هرم درست کرد که مقدمه چتر نجات بود و در یک برج آزمایش شد و نتیجه آن در کند کردن سرعت سقوط اجسام سنگین موفقیت آمیز بود.
لئوناردو داوینچی در گیاه شناسی نیز تبحر داشت. طرح ها و نوشته های او در این رشته نشان می دهد که وی از اصل «هلیوتروپیسم» منفی و مثبت- یعنی تمایل برخی از نباتات به سوی خورشید و گریز گروهی دیگر از آن- آگاه بود. او ضمناً متوجه شد که رشد و ریشه عده ای از گیاهان به طرف زمین است و برخی دیگر تمایل به طرف بالا دارند. این عمل را «ژئوتروپیسم» منفی و مثبت می خوانند. او به رابطه خطوط حلقوی درختان با سن آن ها پی برد و در ضمن از طرح ها و نقاشی های وی از گل ها معلوم می شود که نر و ماده بودن گل ها را تشخیص داده بود.
او در مطالعات تشریحی با یکی از پزشکان معاصر همکاری می کرد نقشه های ترسیمی او نشان می دهد که از ساختمان های اندام های تشریحی بدن انسان اطلاعات عمیقی داشت. نقاشی های او از تشریح قسمت های داخلی جمجمه و فک ها نشان داد که در پیشانی و فک ها محل های بازی وجود دارد که در اصطلاح طبی آن ها را سینوس قدامی و سینوس آرواره ای می نامند. نقاشی های او برای اولین بار به طور دقیق مارپیچ عمودی ستون فقرات و همچنین طرز قرار گرفتن طفل را در شکم مادر نشان داد. نقاشی ها و تعریفات او از قلب فوق العاده دقیق اند. حفره و دریچه و ساختمان کلی قلب را دقیقاً نقاشی کرده است.
بسیاری از طرح های لئوناردو داوینچی را به صورت مدل های واقعی درآورده اند و گاه گاهی از این وسایل نمایشگاهی ترتیب می دهند. یک کلکسیون قابل توجه از این وسایل به شرکت IBM (سازنده ماشین حساب های الکترونی بین المللی) تعلق دارد که بنیانگذار آن، تامس واتسون، درباره او چنین گفته است: «اختراع، یکی از بزرگ ترین هنرهاست. اختراع به معنی وسیع کلمه شامل تمام انواع هنرهاست. با مشاهده اختراعات، نقاشی ها، تحقیقات و کشف های علمی لئوناردو داوینچی، ما او را انسان نمونه ای می یابیم که تمام نبوغ و اندیشه و احساس خود را تا آخرین نفس در راه ایجاد وسایل راحتی و آسایش هم نوعان خود به کار برده است.»
منبع: کان، فیلیپ؛ (1389) دانشمندان بزرگ، ترجمه سید مهدی امین و عباسعلی رضایی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی