حیوانات نکبت آور

 

آنتوان وان لیونهوک

در سال 1673 انجمن سلطنتی لندن نامه عجیب و طویلی دریافت کرد که اعضای دانشمند آن را از خنده روده بر کرد. نامه از یک انباردار هلندی بود. به زودی خنده های تمسخر جای خود را به تعجب و احترام دادند. زیرا این مرد ساده عامی که در نامه خود مشروحاً از سلامت خود و خانواده و همسایگانش و موهوم پرستی مردم سخن گفته بود، نامه خود را با این عنوان شروع کرده بود: «نمونه ای از مشاهدات زیر میکروسکوپ از گِل و کپک روی پوست و گوشت و نیش زنبور و غیره به وسیله میکروسکوپ اختراعی آقای لیونهوک.»
در عصری که جز ذره بین دستی کوچک وسیله ای برای بزرگ نشان دادن اشیا نبود یک فرد عامی، که شغل او انبارداری و سرایداری بود، فقط از فرط علاقه ای که به تراش عدسی ها داشت موفق شده بود وسیله ای ابداع کند که اشیا را صدها بار بزرگ تر از اصل نشان دهد.
انجمن سلطنتی از آقای وان لیونهوک دعوت کرد که تحقیقات خود را ادامه دهد و در مدت پنجاه سال بعد تعداد 375 نامه از وی دریافت کرد. آنتوان وان لیونهوک در 24 اکتبر 1632 در شهر دلفت هلند در خانواده ای محترم از طریق آبجوسازی و زنبیل بافی امرار معاش می کردند، به دنیا آمد. وقتی پدر او مرد آنتوان شهر زیبای دلفت را با آسیاب های بادی نیلگون و جویبارهای آن ترک گفت و به سوی آمستردام رفت و در آن جا به شاگردی در یک مغازه خرازی فروشی مشغول شد. در بیست و یک سالگی دوباره از آمستردام به دلفت برگشت و درآن جا ازدواج نمود و یک مغازه خرازی دایر کرد. ضمناً شغل سرایداری در شهرداری محل را نیز به عهده گرفت.
آنتوان علاقه و شوق وافری به تراش عدسی داشت. او بیش از چهارصد عدسی تراشید تا بلکه یک عدسی کامل تهیه کند. این عدسی ها خیلی کوچک بودند و به ندرت قطر آن ها به 31/ 0 سانتی متر می رسید ولی هنوز از لحاظ کیفیت، عدسی دلخواه خود را به دست نیاورده بود. وان لیونهوک با این عدسی ها میکروسکوپ ساده خود را تهیه کرد و نتیجه خیلی درخشان بود و عدسی های کوچک او را به نتیجه مثبت رسانده بودند. او خود صنعتگر ماهری بود و برای میکروسکوپ خود پایه و دستگاه ظریف محکمی درست کرد.
در حالی که گالیله تلسکوپ خود را برای کشف اسرار آسمان های وسیع و بی کران متوجه عالم بالا کرده بود لیونهوک عدسی های خود را متوجه دنیای وسیع و شگفت آور موجودات ذره بینی کرد. او به هر چیزی که دم دستش بود، از بافت پوست گرفته تا چشم و موی و پای جانوران و سرمگس، نظاره می کرد.
همسایگان و اطرافیانش خیال می کردند که او خُلواره ای بیش نیست و بدون علت ساعت های متوالی چشم به عدسی دستگاهی که درست کرده می دوزد. ولی او توجهی به عقاید مردم ساده دلفت نداشت و همچنان به نظاره در میکروسکوپ ادامه می داد و هر لحظه تازگی های شگفت آوری کشف می کرد. روزی او قطره بارانی را که از یک گودال خاکی جمع کرده بود زیر میکروسکوپ قرار داد و موجودات کوچکی را دید که در آن شناورند و بازی می کنند و اندازه آن ها هزار مرتبه کوچک تر از آن است که به چشم دیده می شود. وان لیونهوک آن ها را «حیوانات نکبت آور» نامید. او احساس می کرد که این موجودات از آسمان نیامده اند و برای اثبات این نظر خود قطرات بارانی را که از کاسه بسیار تمیزی جمع کرده بود زیر میکروسکوپ قرار داد و این حیوانات را مشاهده نکرد. او چند روزی آب را در کاسه نگه داشت و مشاهده کرد که به تدریج «موجودات ذره بینی» ظاهر شدند. او علت پیدایش این موجودات را از گرد و خاکی دانست که به وسیله باد به باران آمیخته است.
او انگشت خود را خونی کرد و خون را زیر میکروسکوپ مورد آزمایش قرار داد و گلبول های قرمز خون را کشف کرد. در سال 1674 وی با صداقت تمام آنچه را که کشف کرده بود به انجمن سلطنتی انگلستان گزارش داد. سه سال بعد سلول اسپرم های تراوش شده از سگ و سایر حیوانات را نیز گزارش داد.
انجمن سلطنتی به شک افتاده بود آیا این مرد هلندی یک دانشمند است یا یک نویسنده داستان های خیالی علمی؟ انجمن از او تقاضا کرد تا میکروسکوپی به امانت برای آن ها بفرستد ولی آن ها به جای میکروسکوپ نامه مشروح دیگری راجع به دنیای ذره بینی و شگفتی های آن از لیونهوک که نسبت به انجمن سوء ظن و بدگمانی داشت دریافت کردند. رابرت هوک و نهمیا گرو شروع به ساخت یک میکروسکوپ کردند. دانش، کشفیات لیونهوک را تأیید می کرد. آن ها نیز زیر میکروسکوپ ذرات خون و رشد باکتری ها را در آب کثیف دیدند و آنها را با آب داغ کشتند و همان شگفتی های دنیای میکروسکوپی را که لیونهوک گزارش کرده بود، مشاهده کردند. انجمن سلطنتی، خدمات هلندی عامی را در راه علم تقدیر کرد و در سال 1680 او را به عضویت انجمن پذیرفت.
در سال 1683 وان لیونهوک برای نخستین بار تصاویری از باکتری ها تهیه کرد. در عصری آکنده از خرافات و موهوم پرستی، جایی که عامه معتقد بودند برخی از موجودات مانند کپک ها، خود به خود به وجود می آیند و از مواد پوسیده تغذیه می کنند، وان لیونهوک ثابت کرد که حتی کوچک ترین موجود زنده تولید مثل می کند. او درباره موریانه مطالعه کرد و گزارش داد که نوزاد حشرات که از تخمی که حشرات می گذارند بیرون می آید. وی در زیر میکروسکوپ مویرگ های خون را در دم ماهی کشف کرد.
او به شهرت رسیده بود. انجمن سلطنتی لندن و آکادمی علوم فرانسه (نامه هایی از لیونهوک دریافت کرده بود) در این اشتهار عامل مؤثری بودند. پطرکبیر، پادشاه روسیه، و ملکه انگلستان به ملاقات او رفتند و از او خواستند تا میکروسکوپ را به آن ها نشان دهد. در این موقع، در فعالیت روزانه او فقط مختصر تغییری حاصل شده بود. او تا نودویک سالگی به کار خود ادامه داد. درست لحظه ای قبل از مرگ خود در 26 اوت 1723 وی از یکی از دوستان خود خواست تا دو نامه آخری او را به انجمن سلطنتی بفرستد.
میکروسکوپ وان لیونهوک اسباب بسیار ساده ای بود و فقط یک عدسی داشت که بسیار بسیار ریز بود. میکروسکوپ مرکب، با دو مجموعه عدسی ها، در سال 1950، اختراع شده بود ولی مشکلات فنی به قدری زیاد بود که ذره بین ساده وان لیونهوک در نوع خود بسیار با ارزش می نمود. از آن تاریخ به بعد ساختن عدسی ترقی بسیار کرده و امروزه میکروسکوپ هایی تهیه شده که 500/ 2 برابر قطر اشیا را بزرگ می نمایند. دانشمندان به میکروسکوپ های قوی تر از این نیز نیاز دارند. برای مثال، ویروس چندین برابر کوچک تر از باکتری هایی است که لیونهوک مشاهده کرد. در دانش امروز، میکروسکوپ های الکترونی، که در آن ها به جای نور از جریان الکترون ها استفاده می کنند، به کار برده می شود. قدرت بزرگ نمایی آن ها بیش از صدهزار برابر قطر اشیا است.
لیونهوک در آن عصر از وسایل علمی امروزی محروم بود لیکن وی از صفات بسیار ارزشمندی برخوردار بود که عبارتند از: اهتمام به پی جویی یک فکر، صبر و حوصله بی پایان، و قدرت مشاهده فوق العاده.
منبع: کان، فیلیپ؛ (1389) دانشمندان بزرگ، ترجمه سید مهدی امین و عباسعلی رضایی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی