نویسنده: رامین رامین نژاد
حضرت قَیدار (علیه السلام) فرزند حضرت اسماعیل ذبیح الله و نوه ی حضرت ابراهیم خلیل (علیه السلام) است. نام آن حضرت در قرآن کریم نیامده، اما در تورات از او به عنوان دومین فرزند حضرت اسماعیل (علیه السلام) و «سَروَر» و «صاحبِ امّت» یاد شده است.(1)
کتاب اَشَعیای نبی (علیه السلام)، درباره ی مساکن قبیله ی قیدار این گونه سخن گفته است: «بیابان و شهرهایش و دیار سکونت قیدار، آواز خود را بلند سازند و متمکّنان در صخره، تَرَنُّم نموده، از سر کوه ها گلبانگ زنند [و] وصف عظمت خدا نموده، حمد او را در جزایر آشکار سازند».(2) فقرات دیگری از کتاب اشعیای پیغمبر (علیه السلام)، مسکن قبیله ی قیدار را در عربستان ذکر کرده و پسران (نسل) قیدار را «پهلوانان و تیراندازان» خطاب نموده است.(3) در کتاب اِرمیای نبی (علیه السلام) نیز از قوم و قبیله ی قَیدار نام برده شده و از آنان به عنوان «پسران شرقی» تعبیر نموده است.(4) در کتاب زبور داوود نبی (علیه السلام) نیز از قیدار نام برده شده، آن جا که داوود (علیه السلام) خود را بر دلبستگی به دنیا ملامت می کند و می فرماید: «وای بر من که در مشک مُتمَکّن و در چادرهای قَیدار ساکن می باشم».(5) با استناد بر این منابع، قبیله ی مشهور قیدار در شمال شبه جزیره ی عربستان سکنا داشته و چادرنشین بوده اند. در تاریخ یعقوبی آمده که حضرت اسماعیل نبی (علیه السلام) دوازده پسر داشت و بزرگ ترین آن ها حضرت قیدار بود که پس از پدر، مردم را به توحید دعوت می کرد (6)، اما تورات از نِبایوت (در عربی: نابت) به عنوان «اول زاده» نام برده و قَیدار (علیه السلام) را دومین فرزند اسماعیل (علیه السلام) ذکر کرده است.(7).
درباره ی زندگی حضرت قَیدار (علیه السلام) اخبار چندانی در دست نیست و هیچ خبری مبنی بر مهاجرت یا سفر حضرت قیدار (علیه السلام) از عربستان به سمت ایران ثبت نگردیده است، اما مزار مشهوری در شهرستان قیدار واقع در 80 کیلومتری جنوب زنجان قرار دارد که به عنوان مزار حضرت قَیدار نبی (علیه السلام) شناخته شده و 62 نفر از علمای طراز اول، آن را تأیید کرده اند.(8) علّامه سید شهاب الدین مرعشی نجفی (رحمه الله) که از علمای بزرگ علم انساب در عصر حاضر به شمار می رود، در پاسخ استعلامی که در خصوص انتساب این بقعه مبارکه به حضرت قیدار (علیه السلام) چنین مرقوم فرموده اند:
«باسمه تعالی، نظر به فرمایش عده ای از محققین در این امور، مسلّم می باشد که مدفون در آن مزار شریف، جناب قَیدار جدّ رسول مکرَّم ــ صلی الله علیه و آله و سلم ــ می باشد. شهاب الدین الحسینی المرعشی النجفی».
قدیمی ترین سند درباره ی این بقعه، سنگ نوشته ای عربی متعلق به سال 719 ق است که با خط ثلث جلی بر آن چنین مکتوب است:
«بلغارخاتون اَمَرَ بتجدید هَذَا المقامِ المبارک، اَلخاتونُ المُعَظَّم زَیَّدَ عَظَمَتَها بَلَغَها فی الدنیا وَ الاخره. فی رَبیع الاخَر سَنَه تِسعَ عَشَرَ وَ سَبعمائه ... مُبارک محمد».(9) (این بقعه ی مبارکه به دستور بلغارخاتون تجدید بنا گردید. بانوی بزرگواری که خداوند بر عظمت او بیفزاید و در دنیا و آخرت، او را اجر دهد. در ربیع الاخر سال 719 ... مبارک محمد). بر اساس این سند، قدمت مزار حضرت قیدار (علیه السلام) بیش از 700 سال است؛ چرا که بلغارخاتون آن را تجدید بنا کرده است و بنای اولیه می بایست بسیار قدیمی تر باشد.
نقل کرد اند که شبی بلغارخاتون در خواب می بیند که باید مرقدی برای حضرت قیدار (علیه السلام) بنا کند. تا سه شب این خواب تکرار می شود. در صبح روز چهارم دستور می دهد تا به سوی قبر مطهر پیامبر خدا حرکت کنند. از همان روز کار احداث مرقد شروع می شود که مطابق با سال 719 ق است.(10)
سنگ تعمیری دیگری بر دیوار گنبد حرم نصب شده که نشانگر آن است که گنبد مطهر در سال 751 ق به دست استاد تیمورخان سلطانیه ای احیا گردیده است. عبارت این کتیبه بدین مضمون است: «اخراجات تعمیر روضه ی مقدس و گنبد منور حضرت قَیدار نبی (علیه السلام)، راسخ جلیل بن مرحوم شیخ ابراهیم. استاد تیمورخان سلطانیه ای، سنه 751».(11)
این بنا ابتدا بر روی سه ردیف سنگ تراشیده از آجر ساخته شده و ترکیب کلی آن از دو چهار طاقی چسبیده به هم تشکیل شده است. چهار طاقی نخست به عنوان هشتی با پوشش گنبدی ساخته شده که سقف آن بر چهار جِرز ساخته شده است. در حدّ فاصل دو جرز از سمت غرب، در ورودی بقعه قرار گرفته که این قسمت نیز به یک چهار طاقی دیگر متّصل است. در ارتفاع یک متری اطراف دیوار داخلی، کاشی هایی شش گوش، به رنگ فیروزه ای، سفید، سیاه، بنفش قرار گرفته اند. بر فراز بقعه، گنبدی دو جداره نشسته که جدار نخستین، سقف بقعه را تشکیل می دهد و از قسمت درون با گچبری زیبا پوشیده شده و اسماء الحسنی به خط نستعلیق بر آن نوشته شده و تصاویری از گُل و بوته و لَچَک و تُرنج و درخت و تصاویر خیالی فرشتگان همراه با پرندگان بسیار زیبا آن را زینت داده است. این گچبری ها که تاریخ آن متعلق به قرن 11ق است، در گذشته به رنگ آبی و طلایی بوده و به مرور از بین رفته است.(12) ضریح چوبی و مُشَبَّکی بر روی مزار حضرت قیدار (علیه السلام) قرار دارد. فضای داخل بقعه، کوچک است و می بایست برای توسعه ی آن تدبیری اتخاذ شود. در داخل صحن مبارکه، 38 حجره برای استفاده طلاب علوم دینی ساخته شده است. کاشی کوچکی بر بالای درب شرقی صحن، تاریخ بنای آن را سال 1319 ق نشان می دهد و قسمتی از دیوارهای اطراف نیز در سال 1380 مرمت گردیده است. در مجاورت ضلع شرقی حرم مطهر، مسجدی با ده ستون سنگی و طاق های جناقی شکل و دو مناره ی کوچک ساخته شده و بر سنگ بنای آن چنین نوشته است: «عمل استاد محمد باقر 1319».(13) عمارت حرم قیدار نبی (علیه السلام) در سال 1383 ش به علت اوضاع نامساعد جوّی و بارندگی های شدید، خسارت های فراوانی دید و در پی آن مقرّر شد که با مشارکت سازمان میراث فرهنگی و اداره ی اوقاف و امور خیریّه ی استان، این بقعه که با شماره 321 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، مرمت و حریم آن نیز توسعه داده شود. به همین منظور، تعدادی از اراضی و منازل مجاور خریداری و آماده ی الحاق به محدوده ی حرم مطهّر گردیده است.
کتاب اَشَعیای نبی (علیه السلام)، درباره ی مساکن قبیله ی قیدار این گونه سخن گفته است: «بیابان و شهرهایش و دیار سکونت قیدار، آواز خود را بلند سازند و متمکّنان در صخره، تَرَنُّم نموده، از سر کوه ها گلبانگ زنند [و] وصف عظمت خدا نموده، حمد او را در جزایر آشکار سازند».(2) فقرات دیگری از کتاب اشعیای پیغمبر (علیه السلام)، مسکن قبیله ی قیدار را در عربستان ذکر کرده و پسران (نسل) قیدار را «پهلوانان و تیراندازان» خطاب نموده است.(3) در کتاب اِرمیای نبی (علیه السلام) نیز از قوم و قبیله ی قَیدار نام برده شده و از آنان به عنوان «پسران شرقی» تعبیر نموده است.(4) در کتاب زبور داوود نبی (علیه السلام) نیز از قیدار نام برده شده، آن جا که داوود (علیه السلام) خود را بر دلبستگی به دنیا ملامت می کند و می فرماید: «وای بر من که در مشک مُتمَکّن و در چادرهای قَیدار ساکن می باشم».(5) با استناد بر این منابع، قبیله ی مشهور قیدار در شمال شبه جزیره ی عربستان سکنا داشته و چادرنشین بوده اند. در تاریخ یعقوبی آمده که حضرت اسماعیل نبی (علیه السلام) دوازده پسر داشت و بزرگ ترین آن ها حضرت قیدار بود که پس از پدر، مردم را به توحید دعوت می کرد (6)، اما تورات از نِبایوت (در عربی: نابت) به عنوان «اول زاده» نام برده و قَیدار (علیه السلام) را دومین فرزند اسماعیل (علیه السلام) ذکر کرده است.(7).
درباره ی زندگی حضرت قَیدار (علیه السلام) اخبار چندانی در دست نیست و هیچ خبری مبنی بر مهاجرت یا سفر حضرت قیدار (علیه السلام) از عربستان به سمت ایران ثبت نگردیده است، اما مزار مشهوری در شهرستان قیدار واقع در 80 کیلومتری جنوب زنجان قرار دارد که به عنوان مزار حضرت قَیدار نبی (علیه السلام) شناخته شده و 62 نفر از علمای طراز اول، آن را تأیید کرده اند.(8) علّامه سید شهاب الدین مرعشی نجفی (رحمه الله) که از علمای بزرگ علم انساب در عصر حاضر به شمار می رود، در پاسخ استعلامی که در خصوص انتساب این بقعه مبارکه به حضرت قیدار (علیه السلام) چنین مرقوم فرموده اند:
«باسمه تعالی، نظر به فرمایش عده ای از محققین در این امور، مسلّم می باشد که مدفون در آن مزار شریف، جناب قَیدار جدّ رسول مکرَّم ــ صلی الله علیه و آله و سلم ــ می باشد. شهاب الدین الحسینی المرعشی النجفی».
قدیمی ترین سند درباره ی این بقعه، سنگ نوشته ای عربی متعلق به سال 719 ق است که با خط ثلث جلی بر آن چنین مکتوب است:
«بلغارخاتون اَمَرَ بتجدید هَذَا المقامِ المبارک، اَلخاتونُ المُعَظَّم زَیَّدَ عَظَمَتَها بَلَغَها فی الدنیا وَ الاخره. فی رَبیع الاخَر سَنَه تِسعَ عَشَرَ وَ سَبعمائه ... مُبارک محمد».(9) (این بقعه ی مبارکه به دستور بلغارخاتون تجدید بنا گردید. بانوی بزرگواری که خداوند بر عظمت او بیفزاید و در دنیا و آخرت، او را اجر دهد. در ربیع الاخر سال 719 ... مبارک محمد). بر اساس این سند، قدمت مزار حضرت قیدار (علیه السلام) بیش از 700 سال است؛ چرا که بلغارخاتون آن را تجدید بنا کرده است و بنای اولیه می بایست بسیار قدیمی تر باشد.
نقل کرد اند که شبی بلغارخاتون در خواب می بیند که باید مرقدی برای حضرت قیدار (علیه السلام) بنا کند. تا سه شب این خواب تکرار می شود. در صبح روز چهارم دستور می دهد تا به سوی قبر مطهر پیامبر خدا حرکت کنند. از همان روز کار احداث مرقد شروع می شود که مطابق با سال 719 ق است.(10)
سنگ تعمیری دیگری بر دیوار گنبد حرم نصب شده که نشانگر آن است که گنبد مطهر در سال 751 ق به دست استاد تیمورخان سلطانیه ای احیا گردیده است. عبارت این کتیبه بدین مضمون است: «اخراجات تعمیر روضه ی مقدس و گنبد منور حضرت قَیدار نبی (علیه السلام)، راسخ جلیل بن مرحوم شیخ ابراهیم. استاد تیمورخان سلطانیه ای، سنه 751».(11)
این بنا ابتدا بر روی سه ردیف سنگ تراشیده از آجر ساخته شده و ترکیب کلی آن از دو چهار طاقی چسبیده به هم تشکیل شده است. چهار طاقی نخست به عنوان هشتی با پوشش گنبدی ساخته شده که سقف آن بر چهار جِرز ساخته شده است. در حدّ فاصل دو جرز از سمت غرب، در ورودی بقعه قرار گرفته که این قسمت نیز به یک چهار طاقی دیگر متّصل است. در ارتفاع یک متری اطراف دیوار داخلی، کاشی هایی شش گوش، به رنگ فیروزه ای، سفید، سیاه، بنفش قرار گرفته اند. بر فراز بقعه، گنبدی دو جداره نشسته که جدار نخستین، سقف بقعه را تشکیل می دهد و از قسمت درون با گچبری زیبا پوشیده شده و اسماء الحسنی به خط نستعلیق بر آن نوشته شده و تصاویری از گُل و بوته و لَچَک و تُرنج و درخت و تصاویر خیالی فرشتگان همراه با پرندگان بسیار زیبا آن را زینت داده است. این گچبری ها که تاریخ آن متعلق به قرن 11ق است، در گذشته به رنگ آبی و طلایی بوده و به مرور از بین رفته است.(12) ضریح چوبی و مُشَبَّکی بر روی مزار حضرت قیدار (علیه السلام) قرار دارد. فضای داخل بقعه، کوچک است و می بایست برای توسعه ی آن تدبیری اتخاذ شود. در داخل صحن مبارکه، 38 حجره برای استفاده طلاب علوم دینی ساخته شده است. کاشی کوچکی بر بالای درب شرقی صحن، تاریخ بنای آن را سال 1319 ق نشان می دهد و قسمتی از دیوارهای اطراف نیز در سال 1380 مرمت گردیده است. در مجاورت ضلع شرقی حرم مطهر، مسجدی با ده ستون سنگی و طاق های جناقی شکل و دو مناره ی کوچک ساخته شده و بر سنگ بنای آن چنین نوشته است: «عمل استاد محمد باقر 1319».(13) عمارت حرم قیدار نبی (علیه السلام) در سال 1383 ش به علت اوضاع نامساعد جوّی و بارندگی های شدید، خسارت های فراوانی دید و در پی آن مقرّر شد که با مشارکت سازمان میراث فرهنگی و اداره ی اوقاف و امور خیریّه ی استان، این بقعه که با شماره 321 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، مرمت و حریم آن نیز توسعه داده شود. به همین منظور، تعدادی از اراضی و منازل مجاور خریداری و آماده ی الحاق به محدوده ی حرم مطهّر گردیده است.
پی نوشت ها :
1ــ تورات، سفر تکوین، 13/25ــ 16.
2ــ کتاب مقدس، کتاب اشعیاه، 11/42ــ 12.
3ــ همان، 16/21ــ 17.
4ــ کتاب مقدس، کتاب ارمیا، 28/49.
5ــ کتاب مقدس، مزامیر داوود، مزمور 5/120.
6ــ تاریخ یعقوبی، 321/2.
7ــ سفر تکوین، 13/25ــ 16.
8ــ مقاله «حضرت قیدار در سرزمین ایلخانان»، روزنامه ی همشهری، 80/7/4.
9ــ هوشنگ ثبوتی، بناهای آرامگاهی استان زنجان، 175.
10ــ همان، مقاله ی «حضرت قیدار در سرزمین ایلخانان».
11ــ هوشنگ ثبوتی، بناهای آرامگاهی استان زنجان، 178.
12ــ همان، مقاله ی «حضرت قیدار در سرزمین ایلخانان».
13ــ مشاهدات مؤلف در تاریخ 82/2/1.
