اخلاق مجازی یا فضای مجازی اخلاقی؟

چکیده:

در این نوشتار ضمن تعریف جهان مجازی (2) و مقایسه ی آن با دنیای واقعی به بررسی تعامل میان اخلاق و جهان مجازی پرداخته و رویکردهای مختلف در قبال آن را مورد توجه قرار می دهیم عده ای معتقدند که میزان اخلاق، خود کاربران هستند و اخلاق در بطن فضای مجازی و با توجه به شرایط مقطعی حاصل می شود و برخی دیگر نیز معتقدند با توجه به تنوع آداب و رسوم و هنجارهای موجود در جوامع مختلف نمی توان یک قاعده اخلاقی عینی را تدوین نمود اما در دیدگاه ادیان و به خصوص اسلام رأی بر مطلق و جهان شمول بودن احکام اخلاقی است چون برگرفته از تعالیم دینی و الهی است.

کلید واژه ها:

جهان مجازی- اخلاق- اخلاق در فضای مجازی- معیار اخلاقی.

مقدمه

جهان آفرینش از دورترین نقطه کهکشان تا ذرات ریز اتمی که بشر قادر به کشف آن شده است نمونه بارزی از حرکت و پویایی بشر است. پویایی نیاز به خلاقیت دارد. روزگاری پدران ما این خلاقیت را در رادیوهای ترانزیستوری شاهد بودند و امروزه ما در دنیای مجازی. آنچه موجب تمایز میان عصر حاضر با زمان های گذشته بشر بوده همانا فناوری و تبادل اطلاعات است که توسعه خود را مدیون اینترنت می باشد.
در دنیای امروز که فناوری اطلاعات و ارتباطات جایگاه منحصر به فردی را در زندگی بشر پیدا کرده، نقش شبکه های اینترنت در انتقال و مبادله حجم عظیمی از اطلاعات به خوبی روشن تر و بارزتر شده است. مهم ترین تغییری که فناوری اینترنت در جهان بوجود آورده به خوبی در این سخن مارشال مک لومان خلاصه کرد:
"او(انسان) آنچه را خطی، پشت سرهم، یکنواخت، چاپی و قابل تکرار است به دور می اندازد، از جداسازی و تخصص می گریزد، و به جهانی کلی و همه جانبه قدم می گذارد. این جهان، الکترونیک است. در این جهان همه چیز می تواند با هم و در کنار هم اتفاق بیفتد و جهان به دهکده ای بزرگ تبدیل می شود."(مددپور، 1388، ص 181)
بدین معنا مردم نقاط مختلف در سراسر کره زمین به مشابه یک دهکده امکان برقراری ارتباط با یکدیگر و اطلاع از اخبار و رویدادهای جهانی در مدت زمان بسیار کوتاه را دارند.
در دسامبر 2003(ژنو) در اجلاس جهانی سران کشورهای عضو جامعه اطلاعاتی (3)، آقای کوفی عنان دبیر کل وقت سازمان ملل اظهار داشتند که:
"موضوعات مربوط به حاکمیت بر اینترنت بسیار زیاد و پیچیده است. اما علاقه مشترک همه جهانیان این است که امنیت اینترنت تضمین شود و قابل اعتماد باشد. این محیط ارتباطی باید در دسترس مردم جهان و نیازهای آنان باشد. کاربرد و توزیع کنونی آن بشدت ناعادلانه است و اکثریت عظیم مردم جهان هنوز از آن بی بهره اند."
اینجاست که نقش اینترنت در از میان برداشتن فواصل طبقاتی در جوامع محروم به عنوان عملی ترین و سریع ترین راه پیشنهاد می شود.
تأثیرات و پیامدهای مثبت و منفی دنیای مجازی به عنوان یک پدیده نوین در اجتماعات انسانی همانند سایر تکنولوژی ها، در حال گسترش است. هر روز از سوی صاحبنظران و کارشناسان مرتبط، از طریق رسانه ها نقش مثبت اینترنت در توسعه اقتصاد بشر و نقش منفی آن در برقراری روابط غلط اجتماعی و ارتباطات انسانی و فرهنگی برجسته سازی می شود و در جهت بهبود آثار مثبت و کاهش اثرات و پیامدهای منفی اینترنت نظرات و پیشنهادات فراوانی ارائه می گردد.
علاوه بر رسانه بودن اهمیت اینترنت در سایر جنبه های زندگی از قبیل کارهای روزمره بانکی، آموزش از راه دور در خصوص هر موضوعی که فکر کنید و استفاده از تحقیقات و نظرات استادان و دانشمندان و اعمال جراحی از راه دور و... بر کسی پوشیده نیست اما این یک سوی ماجرا است چرا که تکنولوژی ها پدیده های خنثی نیستند و در شاکله وجودی خود واجد جهت گیری ها و مقتضیات فراوانی اند که علاوه بر آثار مثبت، آثار منفی هم دارند و دنیای مجازی نیز از این امر مستثنی نیست. بنابراین برای حداقل رساندن زیان های ناشی از سوء استفاده های بعضی از افراد باید به ماطلعه آثار و پیامدهای آن بپردازیم. دو راه پیش روی ماست، یا باید آن را کنار زد که این یک امر غیرممکن و غیرمعقول است و یا باید با آن تعامل داشت. لازمه تعامل داشتن، یکسری مهارت های رفتاری و اخلاقی و فنی است که باید تحت کنترل و نظارت باشد آموزش و رعایت موازین اخلاقی تنها راه حل و معیار موجود برای تضمین سلامتی و جلوگیری از آسیب های اجتماعی حاصل از تکنولوژی ها به خصوص اینترنت می باشد.

جهان مجازی

پیشرفت های حاصله در فناوری های ارتباطی و تکنولوژی مخابراتی در تقاطع خود یک فرایند کلان آفرید که از دل آن پدیده ای محیرالعقول به نام اینترنت به وجود آمد. ظهور اینترنت به عنوان یک ابزار جدید سریع و ارزان ارتباطی، عرصه های مختلف زندگی بشر را دچار دگرگونی کرد و از بسیاری جهات، معنا و مفهوم جدیدی به ابعاد آن بخشید و با در نور دیدن فاصله های زمانی و مکانی، جهان را برای همه به عرصه حضور تبدیل کرده و روند ماشینی کردن زندگی انسان را تسریع بخشید به عبارت دیگر با رشد و توسعه گسترده تکنولوژی ارتباطات و اطلاعات زمینه برای ارتباط همزمان و نامحدود افراد، فارغ از هرجا و مکانی که در این دنیای واقعی هستند، فراهم شده و جهانی موازی با جهان واقعی ایجاد شد. جهانی که از آن به عنوان شاهراه اطلاعاتی، در حال گسترشند. وایتل (جامعه شناس معروف کانادایی) تعریف سه جزئی از فضای مجازی ارائه می کند
1- فضای روانی، خیالی که در آن افکار مجذوب توهمی رویا گونه می شود.
2- دنیای مفهومی تعاملات شبکه ای شده بین افراد و آفریده های معنویشان و هر چیز همراه با چنین شبکه ها و تعاملاتی.
3- حالتی از اندیشه که توسط افراد مرتبط با هم، و به وسیله ای بازنمایی های دیجیتال زبان و تجربه ی حسی به اشتراک گذاشته می شود. افرادی که از نظر مکان و زمان از یکدیگر جدا هستند ولی از طریق شبکه هایی از ابزار فیزیکی به یکدیگر متصل هستند. به طور کلی این فضا حاصل ارتباطات و تعاملات بین افراد در فضایی است که از مکانیت و جسمیت مکان سنتی برخوردار نیست و جنس آن کدهای اطلاعاتی است. (وایتل 1997 نقل از دوران 1382 ص 21)
شیوه ی ارتباط و زندگی انسان ها هرچند که متفاوت است در عین حال به همدیگر مرتبط است در واقع دنیای مجازی شکل دیگری از دنیای واقعی است که دارای عناصر اولیه ی مشترکی هستند و تنها چگونگی، جنس و نقش این عناصر با یکدیگر متفاوت می شود همانند واژه های: دولت الکترونیک (4)، تجارت الکترونیک (5)، جرم اینترنتی، خشونت اینترنتی، اعتیاد اینترنتی، شهروند مجازی (6)، دوستی مجازی که اشاره به دنیای مجازی دارد؛ رونوشتی مجازی از مفاهیم مشابه عینی در دنیای واقعی.
براساس استاندارد، شهروند مجازی کسی است که از حداقل دانش لازم درباره ی مفاهیم پایه فناوری اطلاعات و ارتباطات برخوردار باشند و توانایی برقراری ارتباط با اینترنت، ارسال و دریافت پیام های الکترونیکی، اطلاعات، خدمات، کالاها و نرم افزارهای مورد نیاز خود را از طریق اینترنت جستجو کند. در فضای مجازی جدید این شهروند الکترونیک در مقایسه با شهروند سنتی، زندگی مدرن تری را تجربه می کندو برای زندگی در عصر کنونی که عصر ارتباطات و اطلاعات نام دارد، شهروندان الکترونیکی اعتماد به نفس بیشتری دارند و با توانایی بیشتری از حقوق شهروندی خود دفاع می کنند. کاهش خطرات ناشی از ترددهای زاید درون شهری و برون شهری از قبیل تصادفات رانندگی، تخلفات و جرائم رانندگی، سرقت و کاهش ترافیک و به تبع آن آلودگی هوا و توانایی انجام خریدهای راحت تر و بهتر از دیگر تسهیلاتی است که با تحقق دولت الکترونیک و شهروند الکترونیک به آن دست خواهد یافت. از طرف دیگر دولت الکترونیکی، پیش نیاز تحقق تجارت الکترونیکی است و از سوی دیگر شرط تحقق دولت الکترونیک نیازمند مشارکت شهروندان الکترونیکی است. در دنیای امروز آدمی خسته از گشت و گذار عادّی و زندگی در کلان شهرهایی مملو از آلودگی، شلوغی ها، معطلی ها و خستگی ها به دنبال مجالی است که جلوه های نشاط و سرزندگی را بازیابد و این امر محقق نمی شود مگر توسط برقراری دولت الکترونیک که بتواند به وسیله ایجاد فضای مجازی، کارهای روزمره و کسل کننده و وقت گیر را از طریق اینترنت و بدون تردد در مراکز شلوغ شهر انجام دهد. از طرف دیگر رسیدن جوامع مختلف به نوعی همزیستی سالم جهانی یکی دیگر از دستاوردهای مهم گسترش وسایل ارتباطی و رسانه ای است: مبارزه با مواد مخدر در سطح جهانی، حفظ محیط زیست، برقراری کنفرانس های از راه دور در مباحث علمی، محترم دانستن حق حیات و بهره برداری از منابع طبیعی با از بین بردن فاصله های نژادی و فرهنگی با طرد رویکردهای نژادپرستانه و احیای حقوق مادران و کودکان، کمک رسانی ها به مردم قحطی زده و جنگ زده و آسیب دیده از بلایای طبیعی و مطرح شدن سایر فرهنگ ها از جمله مباحثی هستند که در بعد جهانی و بهره گیری از همین فضای مجازی موجود اطلاعاتی، سبب شکستن دیوار جدایی انسان ها و تعامل فرهنگی آنها و پیدایش هویتی جدید برای کاربران می گردد.

اجتماع مجازی(7): هنجارها (8) و ارزشها

میلیون ها کاربر در اینترنت در اقصی نقاط دنیا قرار دارند که سبب پیدایش یک اجتماع بزرگی از انسان ها شده که آن ها را در کنار یکدیگر قرار داده است به این اجتماع، اجتماع مجازی گفته میشود.
آن چیزی که در یک اجتماع مجازی یک مفهوم اساسی به شمار می آید، مفهوم هنجار است.
سوالی در اینجا مطرح می شود این است که آیا دنیای مجازی جهانی کاملاً جدید و مجزا و تابع قواعد خاص خود است یا جهانی جدید ولی تابع همان قوانین واقعی و عینی؟
با وجود این واقعیت که دنیای مجازی وابسته به دنیای عینی است، در انتقال از دنیای واقعی به دنیای مجازی فرهنگ مجازی ایجاد می شود که در آن کاربر بدلیل آزادی عمل بیشتر با ارزش هایی روبه رو می شود که در اثر ارتباط با خانواده و دوستان به دست نیامده است بنابراین در این حالت او پیوند میان جهان واقعی و مجازی را به دلیل فقدان ارتباطش در نظام کنش های متقابل با گروه های واقعی از دست داده و خود به بازتعریف هنجارها و ارزشها حتی نقد و مشروعیت زدایی هنجارهای اجتماعی از طریق گروه های اینترنتی می پردازد و بدین ترتیب ناهنجارهای اجتماعی در اجتماعات واقعی هستیم، چرا که در فضای اجتماعات مجازی، فشار اجتماعی که از دیدگاه جامعه شناسان برجسته ای مثل دورکیم (9) که مهم ترین عنصر پیروی و تبعیت از هنجارهای اجتماعی است، وجود ندارد و یا بسیار ضعیف است (دورکیم، 1368، ص 73) یعنی آن قدرت و کنترل کننده قواعد و هنجارهای اجتماع واقعی دیگر در فضای مجازی وجود ندارد و این سبب شده که افراد منحرف با راحتی خیال بیشتری در این فضای مجازی مبادرت به ساختن هنجارهای اجتماعی مطلوب خود شوند. البته این نکته را نیز باید در نظر داشت که همزمان با شکل گیری هنجارهای جدید اجتماعی در اجتماعات مجازی فرایند بازتولید هنجارهای اجتماعی واقعی نیز انجام می گیرد و علی رغم گمنامی و بدون جسم بودن در دنیای مجازی، این اجتماع نیز از همان قوائد اجتماعات واقعی پیروی می کند و این همان بیان ارتباط دائمی میان دو اجتماع واقعی و مجازی است.

جرم و آسیبهای اجتماعی در فضای مجازی

پیشتر گفتیم که اهرم فشار گروه های محافظ هنجارها و کنترل رفتار اجتماع به دلیل خاصیت ذاتی فضای مجازی و مشخص نبودن نام و نشانی کاربران و تا حدودی کارگزاران سبب وجود هنجارها و ارزشهایی می شود که قابلیت ظهور در جهان واقعی و اجتماع واقعی را ندارند. همین عامل باعث به وجود آمدن هنجارهای لحظه ای و فردی شده است که جرم و آسب های اجتماعی- روانی و تهدید امنیت از پیامد آن به شمار می رود. دسترس ناپذیربودن مجرم برای قانون گذار بر خلاف دنیای واقعی یکی از بزرگ ترین مشکلات کنترل رفتاری و هنجاری در دنیای مجازی است. در دنیای واقعی هم مجرم و هم قانون گذار محسوس و دسترس پذیر هستند اما در دنیای مجازی مجرم هیچ نام و نشانی از خود به جای نمی گذارد بنابراین اعمال قانون اجتماعی مربوط به دنیای واقعی مکفی نخواهد بود. از این رو آسیب های اجتماعی در چنین دنیای مجازی از پایداری و پویای بیشتری برخوردار است آنجا که حتی بعضی از جرائم اینترنتی فقط در حوضه مجازی ظهور می یابند همانند پخش ویروس های اینترنتی. وجود چنین جرمهایی نشان دهنده ی یک گسست بزرگ میان تکنولوژی و امنیت است بدین معنی که مولفه ی امنیت به اندازه ی خود تکنولوژی پیشرفت نکرده و این خود مشکلاتی را در سطح جامعه و جامعه ی جهانی ایجاد می کند. از این جهت است که عده ای همانند بوزان معتقدند که باید با مقابله با این خطرات، جدی تر مورد توجه قرار گیرد.
"تهدید جرائم اینترنتی یک مجموعه ی ناهمگون و متنوع است زیرا تعداد زیادی از افراد در بخش های مختلف از بخش نظامی گرفته تا بخش اجتماعی، کنش متقابل دارند از این رو برای حفظ سلامتی روان و امنیت افراد جامعه مقابله با چنین تهدیدهایی امری واقعی و ضروری به نظر می رسد."(Buzan et al,1998)
آسیبهای روانی کاربران به خصوص نوجوانان یکی از شایعترین و مهمترین آسیبهای اجتماعی ناشی از دنیای مجازی است. دنیای مجازی نه تنها سبب تغییر عادت رفتاری کودکان و نوجوانان شده بلکه به طور کلی سطح زندگی و حتی اصول و باورهای اخلاقی را نیز دچار دگرگونی کرده است از سوی دیگر دسترسی آسان به انواع و اقسام سایت ها تنها به اندازه زمان لازم برای تایپ www...// موجب شده که استفاده از اینترنت کم کم، رنگ و بوی اختلال به خود بگیرد. امروزه سایت هایی طراح شده اند که مسائل غیراخلاقی در قالب تبلیغات و فیلم و حتی بازی های رایانه ای برای کودکان رواج می دهند. کودکان و نوجوانانی که قدرت تشخیص و تمایز آن را ندارند که تشخیص دهند که آیا اینترنت به آنها خدمت می کند یا خیانت. از طرف دیگر سپری شدن اوقات بیشتر کودکان و نوجوانان در این فضا دوری از منابع پراهمیت آموزشی و پرورشی مانند کتاب سبب از بین رفتن استعدادها و به هدر رفتن خلاقیت در آنها می شود. نیل پستمن جامعه شناسی امریکایی با اشاره به این مطلب، بر بسته شدن زمینه های رشد و پرورش کودکان به واسطه وجود چنین فضایی تأکید می کند:
"زمانی که کودک را از جهان کودکی دور می سازیم و زمینه های رشد و پرورش را از او می گیریم و او را به انواع بازی ها و فیلم های رایانه ای و اینترنتی سرگرم می کنیم راه را بر روح لطیف و جسم با نشاط او بسته ایم و آینده هدف مند، خلاق و پربار و تعهد آور را بی چون و چرا از او و از جامعه انسانی گرفته ایم (طباطبایی، 1378، ص 12)."
هرچند به طور کلی آگاهی از اسیب های روانی ناشی از دنیای مجازی هنوز به بازپروری و رشد و گسترش نیاز دارد به یقین این طبقه بندی های اولیه دستخوش دگرگونی هایی شده و طبقات تشخیص فراوانی به آن اضافه خواهد شد و هر طبقه ای از اختلال های روانی هم نیازمند برنامه ریزی های درمانی خاص خود است. دو مورد از شایعترین این اختلال های روانی عبارتند از: اعتیاد اینترنتی- خشونت اینترنتی

اعتیاد اینترنتی

یکی از خاصیت های ویژه فضای مجازی، جاذبه و گرایش مستمر به سیر و گردش در آن توسط استفاده کنندگان از آن است که پس از مدتی افراد را به شدت به خود وابسته می کند تا حدی که برای برخی افراد اعتیاد اینترنتی می آورد و زندگی بدون اینترنت برای آنان غیرممکن می شود. بدین ترتیب فضای مجازی در کنار جنبه های مثبت آن سبب اتلاف وقت مفید کاربران بی هدف و بازداشتن آنها از فعالیتهای هدف داری است که سبب تکامل فردی و اجتماعی می شود. (هدررفتن وقت یک مورد نکوهیده در تمام جوامع است).
در تعالیم اسلامی نیز هدر رفتن وقت جز تباهی عمر و پشیمانی حاصل دیگری ندارد. امام علی علیه السلام می فرماید: "از تباه شدن عمرها در آنچه برای شما باقی نماند بپرهیزید که عمر رفته بازنمی گردد."(محدث، 1379، ص 199)

خشونت اینترنتی

خشونت مجازی یکی دیگر از نتایج مخرب حاصله از دنیای مجازی در کلیه کشورهای جهان است. در هر جامعه ای بیماران روحی و روانی وجود دارند که از آزار و اذیت دیگران لذت می برند و به راه اندازی سایت های غیراخلاقی و خشونت آمیز می پردازند که هدف اصلی این سایتها، جوانان و نوجوانانند. به عنوان مثال اخیراً شبکه نیوزویک (10) خبری را تحت عنوان وقتی کلمات کشنده می شوند به چاپ رساند که نشان از افزایش خودکشی ناشی از اتاق های گفتگو (11) در کشور کره جنوبی داشت. نزدیک به 200000 مورد خشونت مجازی در یک سال تنها از کشور کره جنوبی گزارش شده است. یونگ یانگ چول استاد ارتباطات دانشگاه سئول دراین باره می گوید:
"فرهنگ اینترنتی در کشور ما بسیار بیشتر از سایر کشورها به خشونت کشیده است، مردم در فضای مجازی به یکدیگر احترام نمی گذارند. از آنجایی که کره ای ها در وب سایت ها و شبکه های اجتماعی پیشرفته هستند، مهاجمین اینترنتی به جزئیات اطلاعات شخصی افراد نیز دسترسی می یابند و با ساختن و پخش شایعات در مورد آنها، باعث مختل شدن زندگی و حتی فروپاشی آن می گردند."(روزنامه همشهری، 1390 دی)
آسیب های روانی اینترنت در سال 2000 میلادی که در کتاب راهنمای تشخیص، آماری و اختلال های روانی به چاپ رسید، بحث پیرامون گنجاندن دسته ای از اختلال های روانی با نام اختلال های سایبر قوت یافت. پیش بینی های انجمن روان شناسان آمریکا به عنوان ناشر و گردآورنده این راهنمای معتبر، این است که در طی ده سال آینده با توجه به حجم بالای کاربرد اینترنت و رایانه ها می توان توسط علم روان شناسی به یافته ها و نتایج پژوهشی برای اعتبار بخشیدن به این رده بندی از اختلال ها دسترسی پیدا کرد. سایبر (12) واژه ای است که برگردان آن به فارسی کمی مبهمی است. سایبر یعنی علم فرمان. یعنی هوش مصنوعی و شاید از نظر اهل فن یعنی دنیای صفر و یک شاید کسانی را دیده باشید که همیشه در اینترنت در حال پرسه زدن هستند و گاهی دیگران را از آزار می دهند مثلاً با هک کردن یا چت کردن(13) پی در پی و یا با بررسی پیاپی صندوق پست الکترونیکی (14)و بررسی وسواس گونه سایت های غیراخلاقی
همچنان که گفته شد تکنولوژی که اینترنت نیز از زیر مجموعه های مهم و فراگیر آن محسوب می شود خنثی نیستند و می توانند پیامد و نتایج خوب و بدی را برای جامعه در برداشته باشند و این طلب می کند همچنان که برای کنار هم زیستن افراد در جامعه قواعدی جامع وضع شده که ضامن رعایت حقوق فردی و اجتماعی افراد می شود در فضای مجازی نیز رعایت حقوق فردی و محافظت در برابر سوء استفاده های الکترونیکی و اطمینان از سلامتی و ایمنی تعاملات موجود میان کاربران و کارگزاران در بهره برداری درست از زیرساخت های اطلاعاتی مناسب نیز باید مورد لحاظ قرار گیرد. بسیاری از اندیشمندان و متفکران علوم اجتماعی، عامل اخلاقی و ملاحظات اخلاقی را مهم ترین ملاک و چهارچوب هدایت تکنولوژی ها در جهت ارزش های انسانی دانسته و آن را یگانه ضامن بقای سلامتی روحی و روانی در عصر کنونی می دانند. چراکه روانشناسان و پژوهشگران علوم رفتاری امروزه بیش از پیش بر نقش تکنولوژی و ماشین ها بر کمرنگ شدن روابط عاطفی تأکید داشته و آنرا علت افزایش اضمحلال بنیان های خانواده و ارزش های انسانی در جوامع صنعتی و غربی می دانند همچنین آنها نقش مخرب اینترنت را بیشتر از نقش سازنده آن مورد توجه قرار داده و برگشت خانواده ها به کنترل رفتار بر پایه اخلاق و آموزش قواعد اخلاقی به فرزندان را توصیه می کنند تا کمتر در معرض آسیب های روانی حاصل از آن قرار گیرند.
آموزش نوجوانان در مدارس به عنوان یک نهاد فرهنگی می تواند یکی از بهترین راهکارها در پیش گیری از این آسیب های روانی باشد. نیل پستمن در این باره می گوید:
"یک محتوای نوین آموزشی با خصوصیات لازم خود بهترین امکانات را در اختیار یک فرهنگ می گذارد تا بتواند با مشکلات ناشی از تکنوپولی (تکنولوژی زدگی) برخیزد مدرسه مهم ترین ابزار در ایالات متحده است که می توان با آن به تصحیح مشکلات پرداخت، مشکلاتی که دیگر نهادها را گیج و فلج می کند. مهمترین کار و خدمتی که در مدارس در تعلیم و تربیت نوجوانان می توانند انجام دهند شاید در این امر مهم باشد که به آنان انسجام و هماهنگی ببخشند و به نحوی که بتوانند در آنچه می آموزند معنا و مفهوم و ارتباط را به خوبی احساس کنند. از طرفی به نظر می رسد برنامه کنونی به هر دلیلی فاقد مرکز ثقل اخلاقی، اجتماعی و عقلانی است."(طباطبایی، 1381، ص 256)
هزینه پیشگیری از این آسیبها در بعد کلان، اختصاص بودجه های پژوهشی دولتی و در بعد خرد آموزش و رعایت کردن نکات ایمنی و آگاهی خود فرد و خانواده هاست.

اخلاق

اخلاق جمع خُلق در لغت به معنای نیرو و سرشت باطنی انسان است که تنها با دیده ی بصیرت و غیر ظاهر قابل درک است در مقابل خَلق که به شکل محسوس و قابل درک با چشم ظاهر گفته می شود (الراغب، 1423، ص 15)
بدین ترتیب اخلاق مجموعه خصوصیات روحی و باطنی انسان است، از مفهوم اخلاق معمولاً برای مشخص کردن ملاک های رفتاری نیز استفاده می شود. ملاک هایی که برای رفتارهای موجود در جامعه، هنجارهای مشترک و مناسب را مورد ارجاع و استناد قرار می دهد. اما واژه اخلاق دراصطلاح به علمی گفته می شود که از سرشت ها، صفات خوب و بد، ریشه ها و آثار آنها هم درحوزه فردی و هم در حوزه اجتماعی خبر می دهد. علم اخلاق، فنی است که درباره ملکات انسانی بحث می کند با این هدف که فضائل را از رذائل جدا کرده تا انسان بتواند اعمال نیکی که مقتضی فضائل درونی است انجام داده و در اجتماع انسانی مورد تحسین عموم جامعه قرار گرفته و به سعادت و کمال برسد. ابن مسکویه با الهام از تعالیم قرآنی و احادیث، علم اخلاق را چنین تعریف می کند:
"علم اخلاق علمی است که صفات نفسانی خوب وبد و اعمال و رفتار اختیاری متناسب با آنها را معرفی می کند و به شیوه تحصیل صفات نفسانی خوب و انجام اعمال پسندیده و دوری از سفات نفسانی بد و اعمال ناپسند را نشان می دهد."(ابن مسکویه، 1371، ص 27)
در نهایت می توان گفت که اخلاق شامل ملکات نفسانی، حالات روحی، آداب فردی، آداب اجتماعی و کلیه ی افعال اختیاری شامل جوارح و جوانحی که متصف به خوب و بد می شوند و دارای بار ارزشی هستند و انسان را در نیل به کمال نهایی یعنی قرب الهی و عبودیت و بندگی کمک می کنند. دو سوال اصلی که در این جا مطرح می شود عبارتند از:
1- ملاک و معیار کلی برای خوبی یا بدی یک صفت یا رفتار کدام است؟
2- آیا قضایای اخلاقی مطلق و جاودانه اند یا نسبی و موقت؟

اخلاق و فضای مجازی

اینترنت جز یک فضای مجازی چیز دیگری نیست اما همین دنیای مجازی آنقدر توانمند و انعطاف پذیر است که تحولات گسترده ای را در زندگی ما ایفا می کند. اینترنت به لحاظ خصوصیت بالقوه اش علاوه بر اینکه یک مفهوم تکنولوژی به معنای عام ابزاری است به عنوان یک رسانه جمعی، فضایی مجازی برای کاربران خود به وجود آورده که هم باعث تقویت و هم باعث تخریب اخلاق و روابط انسانی اجتماعی افراد می شود و تا آنجا به پیش می رود که حتی می تواند به تغییر اخلاق فردی و اجتماعی نیز بیانجامد از این رو در ده های اخیر به یک موضوع چالش برانگیز برای محققان علوم رفتاری و روانشناسی و جامعه شناسان تبدیل شده است. اینکه چه معیار اخلاقی برای کنترل پیامدهای منفی آن وضع شود چیزی نیست که مورد توافق همگان باشد.
اخلاق اینترنتی (مجازی) به عنوان یک نوع اخلاق حرفه ای محسوب می شود و این اخلاق حرفه ای نیز به نوبه ی خود زیرمجموعه ی اخلاق اجتماعی قرار می گیرد که موضوع علم اخلاق است. اخلاق حرفه ای نقطه تلاقی علم اخلاق و تکنولوژی محسوب می شود. با این بیان همانطوری که اخلاق دارای بار ارزشی است، اخلاق جهان مجازی نیز به تبع آن چنین ویژگی خواهد داشت یعنی قواعد و اصول اخلاقی باید توسط کاربران و کارگزاران در فضای مجازی با توجه به منافع، فرهنگ و ارزش ها و اعتقادات مورد پذیرش جمع در جامعه وضع گردد بدین ترتیب اخلاق فردی تابع جامعه خواهد بود تا تناقضی ایجاد نشود.
در این راستا اخلاق حرفه ای مربوط به دنیای مجازی نیز باید طوری باشد که هم اخلاق فردی را مورد توجه قرار دهد و هم فرهنگ کلی جامعه را. البته این نکته را نیز باید در نظر داشت که اخلاق در رسانه ای مانند اینترنت به سبب حساسیت های خاص خود همواره تحت تأثیر سیاست و اقتصاد و آموزش های برگرفته از ایدئولوژی های آن جامعه است.
نقش و تأثیر اخلاق اغلب در مواردی که قدرت تصمیم گیری پیرامون خوب و بد بودن وجود ندارد بیشتر خود را نمایان می سازد. مواردی که وزنه های استدلالی طرفداران دو سوی تصمیم گیری های یکسان است مواردی که ممکن است یک تصمیم گیری نادرست پیامد فاجعه آمیز اخلاقی را در جامعه به بار آورد چیزی که از آن به عنوان ابهام در ارزشها یاد می شود همانند آزادی بیان و حفظ حریم خصوصی افراد و مسائل خصوصی خانوادگی، سرگرمی نوجوانان با بازی های کامپیوتری و پیامدهای نکوهیده و غیرقابل جبران آن همانند اعتیاد کامپیوتری و خشونت های ناشی از آن، برحق بودن آگاهی مردم از مسائل روز و حفظ امنیت ملی و تحریف حقایق، ایجاد سود و منفعت بیشتر برای صاحبان و کارگزاران برنامه ها و اعمال هزینه های اقتصادی برای کاربران، که این ابهامات وقتی پای اخلاق و تعهد اجتماعی در کار نباشد هرکسی خود را مجاز می داند با هر بهانه ای به حریم ها نزدیک شده و مرزهای اخلاقی را زیر پا بگذارد. بنابراین اساس و بنیان تعامل میان اخلاق و دنیای مجازی را مبتنی بر پاسخگویی به پرسشهای زیر دانست:
آیا می توان یک قاعده و اصول اخلاقی برای همه شرایط و فرهنگ ها برای کلیه کاربران و کارگزاران تدوین نمود؟ در صورت تدوین چنین معیاری، منبع و سرچشمه این معیارها و هنجارها چیست؟ کاربران؟ کارگزاران؟ روانشناسان علوم اجتماعی و یا هنجار اجتماعی و قاعده پذیرش عمومی جامعه؟ دیدگاه های متفاوت و گاه متناقضی در این زمینه وجود دارد:
الف) عده ای ضمن جداکردن حیطه اخلاق حرفه ای و مجازی از اخلاق اجتماعی در دنیای واقعی معتقدند که این خود کاربر کارگزار است که با توجه به نیازهایش تشخیص می دهد که چه چیزی پسندیده و خوب است و چه چیزی بد و ناپسند بوده و به ضررش تمام می شود مطابق با این دیدگاه اخلاق در دنیای مجازی جدا از اخلاق در دنیای واقعی یعنی تطابق اخلاق فردی و اجتماعی بر تکالیف اخلاقی موجود در جامعه، در نظر گرفته می شود که این خود زمینه ساز یک دیدگاه نسبی گرایانه در مبحث اخلاق است به عنوان مثال دروغ و توهین به افراد و یا ارائه مشخصات دروغین برای کسب موقعیت بهتر، در یک فضای مجازی مجاز شناخته می شود در صورتی که همان مورد در اخلاق واقعی حاکم بر جامعه جرم محسوب شده و مطابق با قانون با آن رفتار می شود. در اینجا معیار اخلاقی معیار خود محوری است که بر اساس مطلوب کاربر و کارگزار تعیین می گردد و بدین ترتیب ما به عدد استفاده کننده ها ملاک اخلاقی خواهیم داشت.
ب) اکثر صاحب نظران با دیدگاه اخلاق خود محوری در کاربران مخالفند و در عوض به یک قاعده و قانون کلی معتقدند و قبول دارند که اخلاق حاکم بر رسانه و اینترنت از حوزه های فرعی اخلاقی عملی است اما از آنجائی که اخلاق را مطابق با فرهنگ و اولویت ها و منافع ملی و سودمندی های همه افراد جامعه می دانند و همچنین بدلیل وجود تنوع فرهنگ و ارزش های موجود در جوامع مختلف، وضع چنین قانون کلی و جهان شمول اخلاقی را کاری بسیار مشکل می دانند چرا که ممکن است در سطح بین المللی، معیار اخلاقی در یک جامعه، مورد پذیرش در جامعه دیگر نباشد.
ج) گروهی دیگر نیز معتقدند که این منافع و اولویت ها هستند که اخلاق سازی می کنند. منطبق بر این دیدگاه حوزه های دیگر به جای اینکه تحت لوای حوزه اخلاق و تکالیف اخلاقی باشند، آنرا تحت الشعاع خود قرار می دهند همانند اولویت های اقتصادی در جوامع اقتصاد گرا که کاربران ملزم به پرداخت هزینه های غیرواقعی هستند بدین معنی که دارایی و ثروت، ارزش اخلاقی برتر محسوب شده و تمام روابط اجتماعی را تحت تأثیر خود قرار می دهند. طبق این سه رویکرد گفته شده که در سطوح مختلفی از نسبیت گرایی قرار دارند هر کدام به نوبه خود دارای ایراداتی هستند از جمله سلب مسئولیت از افراد، شکاکیت های اخلاقی که امکان داوری مطلق را از بین می برد، بی ثمری احکام اخلاقی، تناقض در میان امور همانند اصلاح و جنایت، خیرخواهی و شرارت، خدمت و خیانت و... که در نهایت به سست شدن پایه ها و شالوده های اخلاقی زندگی عمومی منجر می شود. منطبق بر چنین دیدگاه هایی، ارزش های انسانی در قبال سود بیشتر صاحبان تکنولوژی در محیط های رقابتی محکوم به فناست.
د) رویکرد دیگر، رویکردی حقیقت گرایانه و مطلق گرایانه به اخلاق است یعنی یک اخلاق حق مدارانه که شامل همه حیطه های فرعی اخلاق می شود در این دیدگاه اخلاق مفهومی مطلق، عام و جهان شمول بوده که گرانبار از مسئولیت پذیری افراد و همچنین حافظ همه شئونات و ارزش های انسانی، فرهنگی و دینی افراد است. دیدگاهی که مورد قبول اندیشمندان اسلامی است (15). پاسخ این رویکرد به این سوال که آیا بایدها و نبایدهای اخلاقی، ویژگی های نسبی داشته باشد و تنها در زمان و مکان خاص و جامعه ویژه و برای شرایط مشخص معنا پیدا می کنند؟ پاسخی منفی خواهد بود به عبارت دیگر ایجاد یک معیار اخلاقی بر طبق سلایق افراد، اوضاع متغیرهای اجتماعی و آداب و رسوم جامعه (چه در جهان واقعی و چه در جهان مجازی) که از ویژگی های رویکرد نسبی گرایانه پیرامون اخلاق است مورد قبول نخواهد بود.

اخلاق دینی و تکنولوژی

در دیدگاه اسلام مفهوم اخلاق از اتقان و ظرافت خاصی برخوردار است چرا که اخلاق ریشه در کتاب مقدس قرآن و احادیث دارد طبق این دیدگاه اولاً در اخلاق و ارزش های اخلاقی نمی توان قائل به نسبیت شد چرا که ارزش ها و معیارهای اخلاقی ثابت و همه زمانی و همه مکانی است و ایمان شرط ضروری برای احکام اخلاقی است که هیچ گاه نمی توان از آن تخطی کرد همانند تهمت به افراد حقیقی و حقوقی، تجاوز به حریم خصوصی، دروغ گویی، سوء استفاده از اعتماد دیگران و... که اموری غیراخلاقی به شمار می روند. ثانیاً دین امری فطری است که در نهاد همه انسان ها وجود دارد و انسان ها فطرتاً در جستجوی کمال و سعادتمندی اند که هدف اصلی و غایی ادیان الهی است. طبق این دیدگاه فرهنگ و اخلاق ضامن رستگاری و حفظ بقای ارزش های انسانی است که ریشه در دین داشته باشد و توسط آن ضمانت شود. مکتب اخلاقی اسلام تأکید فراوان بر انگیزه فاعل عمل اخلاقی دارد این انگیزه همان رضایت و خشنودی خداوند است یعنی هدف انسان در عمل خود تنها تحصیل رضایت خداوندی است. از آنجا که دین از جانب خداوند متعال بر انسان نازل شده و خداوند خیر محض است اصلاح دینی که از او سرچشمه می گیرد می تواند ریشه ی بدی را اول در قلب انسان و سپس در جامعه محدود سازد چیزی که اصلاح بشری صرف با محدودیت و نقص که همواره به همراه دارد چنین تأثیری نمی تواند بگذارد. به عبارت دیگر از آنجایی که معبود انسان جز رستگاری او را نمی خواهد ایمان عالی ترین صفت نفسانی هدایتگر انسانی است که بر تمام شئونات زندگی او احاطه داشته و او را از اعمال ناپسند برحذر می دارد و تنها با دین، معنویت، شریعت و اخلاق نشأت گرفته از آن است که انسان ها بدون تفاوت های قومی و نژادی به رشد و تعالی خواهد رسید و این مفهوم اخلاقی جدا از اخلاقی است که در اثر جبر جامعه، جبر روانشناختی و جبر فلسفی ایجاد می گردد.
با در نظر گرفتن این رویکرد الخاقی دینی، تکنولوژی ها در یک چهارچوب با یک جهان بینی الهی قرار می گیرند که حفظ منزلت انسان و کمال جویی در تمام شئونات زندگی از جمله حیطه اقتصادی، سیاسی، امنیت، تأمین نیازهای مادی، آموزشی و... هدف اصلی آنرا تشکیل می دهد چیزی که در جهان بینی غیرالهی دیده نمی شود:
"اگر کار علمی در پرتو جهان بینی الهی انجام شود، نتیجه اش در جهت تأمین نیازهای مادی و معنوی بشر خواهد بود ولی اگر در پرتو جهان بینی سکولار انجام شود تضمینی بر مخرب بودن آن نخواهد بود."(گلشنی، 1380،ص 166)
بسیاری از فلاسفه و جامعه شناسان غیرمسلمان نیز با اشاره به ارتباط میان مذهب و اخلاق و تکنولوژی بر نقش مؤثر دین در کنترل و نظارت بر تکنولوژی تأکید می کنند همانند کارل میچم، او در مقاله مذهب و تکنولوژی در مورد این ارتباط چنین بیان می کند:
"از آنجا که تکنولوژی خودش می تواند سبب روشی از زندگی شود، می تواند موضوعی برای ارزیابی های دینی و معنویت باشد. مذهب و تکنولوژی همانند اخلاق و تکنولوژی می تواند بر اساس نسبیت های تاریخی، نبیادی و یا مباحث ویژه مورد بررسی قرار گیرد... از یک طرف دین باید نقش بسزایی در مقابله با چالش های اخلاقی به وجود آمده از توسعه تکنولوژی داشته باشد همانند مسائل اخلاقی پیش آمده از سلاح های هسته ای و آلودگی های محیطی و از طرف دیگر یک تفکر مذهبی انتقادی در مورد تکنولوژی لحاظ شود که دارای چشم اندازهای اخلاقی گسترده تری نسبت به آن باشد به طوری که ما بین شور و شوق مذهبی و ملاحظات رشد و فناوری اعتدال ایجاد نماید."(Mithcam,2009,p466- 472)
نیل پستمن نیز در کتاب تکنوپولی ضمن هشدار درباره وضعیت کنونی جهان و اینکه تکنولوژی ها در عصر جدید حیطه های باورها و ارزش های انسانی را تحت سلطه خود درآورده اند، یگانه راه حل موجود را بازگشت انسان به ارزشهای انسانی در سایه ای از دیدگاه اخلاقی دینی و معنویت می داند:
"قرائن بسیار وجود دارد که خصوصاً با توجه به اوضاع و احوال کنونی ما، قرار دادن داستان ارتقای بشریت به عنوان ستون فقرات مجموعه ای که مواد درسی جدید را تشکیل می دهند امری ضروری است. زیرا داستان عروج بشریت مفهومی به تعلیم و تربیت می دهد که نه تکنیکی است و نه تجاری بلکه همچون آینه ای است که تابش و برداشت معینی را از اهداف زندگی آکادمیک به اطراف می گستراند و بهترین این داستانها نیز در متون دینی یافت می شود. تعلیم یافتن در چنین سیستمی عبارت می شود از دریافتن ریشه ها و ساقه ها و مراحل رشد دانش و سیستمهای آن."(طباطبایی، 1381،ص 257)
داستایوفسکی نویسنده معروف روسی نیز معتقد بود که"اگر خدا نباشد، همه چیز مجاز خواهد بود."

ملاحظات پایانی

از یک طرف جهان مجازی در سطح کلان در بعد اقتصادی به تجارت الکترونیک و در بعد سیاسی به کاهش اقتدار و سلطه ی دولت های مستبد و در بعد اجتماعی به کاهش هزینه های حمل و نقل و در بُعد فرهنگی به توسعه فهم و تنوع افکار و عقائد و رشد فکری منتهی می شود و از طرف دیگر سبب به وجود آمدن جرمهای اینترنتی و آسیب های روانی از جمله اعتیاد اینترنتی، خشونت های مجازی، سوء استفاده های اینترنتی و تجارت کثیف، تضییع حقوق افراد و وارد شدن به حریم خصوصی افراد، تهاجم فرهنگی نظام های سلطه گر و... منجر می گردد. از آنجایی که امروزه عجین شدن فضای مجازی با فضای حقیقی زندگی افراد، امری بدیهی به نظر می رسد رعایت تکالیف اخلاقی با یک جهان بینی الهی وروی آوردن به تفکر معنوی و‌آموزش و خودآگاهی در بین همه افراد جامعه به خصوص کودکان و نوجوان، تنها ضامن محافظت در برابر آسیب های روحی و روانی حاصل از این فضای مجازی به شمار می آید. با یک نگاه واقع گرایانه به بحث این نتیجه حاصل می شود که هدف از معیارهای اخلاقی، اصول اخلاقی و اجرای آن و همچنین رعایت موازین اخلاقی در پرتوی دین است که سبب اعتمادسازی و انجام بهتر فعالیت های حرفه ای میان شهروندان و کاربران از یک سو و حس مسئولیت پذیری کارگزاران از سوی دیگر می شود و این مبنای درست تعامل بین اخلاق و دنیای مجازی است.

پی‌نوشت‌ها:

1. دانشجوی دکترا فلسفه علم و فناوری دانشگاه شریف
2. virtual world
3. wsis
4. E-Gavernment
5. E- commerce
6. virtual citizen
7. virtual communities
8. هرگاه افراد در یک اجتماع قواعدی برای رفتار خود بپذیرند اصرار اجتماع برای حفظ این قواعد، ارام آرام به شکل گیری هنجارهای اجتماعی که فشار گروهی پشتیبان آن است منجر می شود.
9. Durkheim Emile
10. NEWSWEEK
11. Chatroom
12. syber
13. chat
14. Email
15. این نوع برداشت از اخلاق مورد توجه همه ادیان الهی است.

منابع
- الراغب اصفهای، ابوالقاسم حسنی(1423ق)، المفردات فی غریب الفاظ القرآن، قم، ذوی القربی، ط.الثانیه.
- ابن مسکویه(1371ش)، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، قم، بیدار.
- پستمن، نیل(1378)، زوال دوران کودکی، ترجمه صادق طباطبایی تهران، انتشارات اطلاعات، ص 12.
- ابن تمیمی، شرح و ترجمه غررالحکم و دررالکلم(موضوعی) ترجمه: سیدجلال الدین محدث. انتشارات دانشگاه تهران، جلد 2، ص 199.
- کوپر، برایان (1381)، اتصال به اینترنت، ترجمه سید محمدرضا رکن الدینی، تهران، مؤسسه انتشارات قلیانی.
- گلشنی، مهدی(1377). از علم سکولار تا علم دینی، تهران پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- دوران، بهزاد (1382). هویت ملی و تعامل در فضای سایبرنتیک، نامه ی پژوهش، سال هفتم، دوره ی جدید ش6.
- دورکیم، امیل (1368)، قوائد روش شناختی، ترجمه علی محمد کاردان، چاپ چهارم، تهران انتشارات دانشگاه تهران.
- روزنامه همشهری، ش 5597، سه شنبه 20 دی 1390
- Buzan,Barry,waever,ole,and de wilde jaap(1998).security Anew Framework for Analsis, Boulder,co lynne Reinner publishers
- carl,Mitcham,(2009), Religion and Technology in: A companion to the philosophy of Technology,Edited by J.K.B. olsen,S.A.pedersen and V.F.Hendricks,Blackwell publishing.
منبع مقاله : عرضه شده به همایش اخلاق سهروردی، زنجان، 1391