محمدباقر ولی زاده اوغانی(1)
اکبر ولی زاده اوغانی(2)
مورد مطالعه: تکریم مهمان
چکیده
بر طبق آیات و روایات اسلامی، تکریم مهمان به معنای گرامی داشتن، کریم گفتن، عزیز و ارجمند شمردن کسی که وارد خانه کس دیگری می شود. با نگاهی عمیق به ساختار فضایی خانه های سنتی در ایران، می توان توجه به تکریم و بزرگداشت مهمان را در آن به نحو ملموسی مشاهده کرد. این تحقیق به بررسی نقش اندیشه های اخلاقی در ساختار فضایی خانه های سنتی ایران با تاکید بر «تکریم مهمان»، پرداخته و هدف آن تحلیل نمود ابعاد مختلف تکریم مهمان در ساختار فضایی خانه ها می باشد. روش تحقیق از نوع توصیفی-تحلیلی بوده، که ابتدا از طریق شیوه های تحقیق کتابخانه ای، مفاهیم مرتبط با موضوع از کتب برخی صاحب نظران، اندیشمندان، آیات و روایات اسلامی استخراج شده، سپس نقش تکریم مهمان در ساختار فضایی خانه های سنتی مورد بحث و تفسیر قرار گرفته است. نتایج تحقیق نشان داد که، مهمان و مهمان نوازی در نزد ایرانیان بسیار حائز اهمیت بوده و مردم از آیات قرآنی و روایات اسلامی در این مورد الگو می گرفته اند. از طرف دیگر، تکریم مهمان در معماری فضای خانه های سنتی ایران نمود و تجلی خاصی یافته است که به وضوح می توان در ابعاد مختلف فضای خانه های سنتی ایران نمود و تجلی خاصی یافته است که به وضوع می توان در ابعاد مختلف ساختار فضایی از جمله، ساباط، سردر ورودی، هشتی، حیاط، اتاقهای پذیرایی و ... آنرا مشاهده نمود.کلمات کلیدی:
اخلاق و معماری، تکریم مهمان، خانه های سنتیمقدمه و بیان مسئله
«خانه مکانی است که در آن فرد، ضمن حفاظت از خود در برابر عوامل آب و هوایی، می تواند از فشارها و محدودیت های جامعه به دور باشد. خانه مکانی است برای استراحت آدمی و آرامش ذهن»(مرتضی، 1387: 133 و 134). این تعریف برای خانه، از بعد تاثیرات اخلاقی و انسانی، دارای ارزش است، همچنان که در قرآن در آیه 80 سوره نحل آمده است «خد خانه هایتان را برای شما مایه آرامش و سکون قرار داده است»(نحل:80)چنین تعریفی ساخت خانه را بسیار پیچیده می کند، چرا که خانه را مایه تکامل و تعالی و آرامش انسانی می داند و به این ترتیب تفاوت خانه با چهاردیواری خوابگاه و پناهگاه در وجود چنین تاثیرات انسان ساز و معنوی خلاصه می شود. خانه که جزء میراث معماری ایرانی است دارای ویژگی های خاصی است و طوری شکل گرفته که هم نیازهای مادی و هم معنوی انسانی را برطرف می سازد. روایات اسلامی حاوی اشاراتی به سکونتگاه های خرد همانند خانه ها است که علی رغم تاکید بر سطوح کالبدی بر ابعاد معنوی نیز اشاره دارد(وثیق و پشوتنی زاده، 1389: 53). خانه یکی از مباحث مهم در معماری سنتی ما می باشد که از آغاز تولد تا پایان زندگی تمام خاطرات انسان ها در آن شکل می گیرد. خانه یک شی یا ساختمان نیست بلکه گسترده و مجموعه ای از شرایط است که خاطرات و تصاویر، آرزوها و وحشت ها، گذشته و حال را یکجا سامان می دهد. یک خانه همچنین مجموعه ای از آیین ها، ضرب آهنگ های شخصی و روال عادی یک زندگی هر روزه است. خانه را نمی توان یک باره پدید آورد، خانه از بعد زمان و تداوم برخوردار است و محصول تدریجی تطبیقی خانوادگی و فردی با جهان است (پالاسما، 1389: 117). در شکل گیری خانه های سنتی ایران عوامل و عناصر زیادی نقش داشته است. در این میان یکی از عواملی که در شکل گیری آن نقش تعیین کننده ای داشته، عامل فرهنگ بوده است. به اعتقاد راپاپورت عامل فرهنگ و درک انسانها از جهان و حیات که شامل اعتقادات مذهبی، ساختار اجتماعی، قبیله، خانواده، روش زندگی و همچنین شیوه ارتباطات اجتماعی افراد می باشد، نقش مؤثری در مسکن و سازمان تقسیمات فضایی آن داشته است (راپاپورت، 1969: 47) (مسائلی، 1388: 29). اخلاق به عنوان یک عامل متاثر از فرهنگ حاکم بر جامعه، تاثیر زیادی در ساختار فضایی خانه های سنتی ایران داشته است. «اخلاق اسلامی مجموعه ای است از تمام مطالب مرتبط به اخلاق در حوزه های دیگر کمابیش دارای مشترکاتی باشد (نازی دیزجی و دیگران، 1389: 106). تکریم مهمان نیز یکی از مؤلفه های اخلاق اسلامی می باشد، به عنوان یک عامل متاثر از فرهنگ، تاثیر زیادی در ساختار فضایی خانه های سنتی ایران داشته است.اهمیت و ضرورت تحقیق
با نگاهی به معماری سنتی، یکی از باشکوه ترین مشخصه های معماری سنتی ایران را در طراحی خانه ها می توان کاملاً مشاهده کرد و آن پایبندی معمار به اصول و اعتقاداتش می باشد. یکی از این اصول تکریم مهمان است که در ساختار فضایی خانه های سنتی نمود یافته است. اما آیا در معماری حال حاضر ما نیز چنین قواعدی توجه می شود. بنظر می آید که در شهرهای امروزی، توجه چندانی به معماری و اخلاق اسلامی نمی شود و پایبندی به اصول اخلاقی در ساختار فضایی خانه ها کمرنگ تر از گذشته شده و با معیارهای درونی انسان چندان همخوانی ندارد. لذا بررسی تکریم مهمان و نمود آن در ساختار فضایی خانه های سنتی ایران امری ضروری تلقی می شود. آنچه در این پژوهش اهمیت یافته است، تحلیل و بررسی نمود تکریم مهمان و مهمان نوازی در ساختار فضایی خانه های سنتی ایران می باشد و در پی پاسخگویی به این سوال است که، در ساختار فضایی خانه های سنتی ایران توجه به تکریم و بزرگداشت مهمان به چه صورتی نمود یافته است؟روش تحقیق
روش تحقیق از نوع توصیفی-تحلیلی می باشد. برای انجام مطالعه از شیوه های مرسوم جمع آوری اطلاعات اعم از اسنادی و میدانی بهره گیری شده است. در بخش مطالعات کتابخانه ای به بررسی مبانی نظری موضوع مورد بحث پرداخته شده و مفهوم تکریم مهمان و مهمان نوازی از کتب اندیشمندان، صاحب نظران و آیات و روایات اسلامی استخراج شده، سپس نمود آن در ساختار فضایی خانه های سنتی ایران مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.نمودار(1): توضیح موارد مرتبط با روش کار در متن پژوهش
|
مرحله اول |
|
• مطالعات کتابخانه ای و بررسی مبانی نظری حول موضوع مورد بحث |
|
مرحله دوم |
|
• استخراج مفهوم تکریم مهمان از کتب صاحب نظران اندیشمندان و آیات و روایت |
|
مرحله سوم |
|
• تحلیل و بررسی نمود تکریم مهمان در ساختار فضایی خانه های سنتی ایران. |
اخلاق و معماری
اخلاق و مؤلفه های آن از واژه هایی به شمار می روند که در آموزه های دینی به صورت ویژه به آن ها پرداخته شده است. در فرهنگ های لغت، معانی متشابهی برای واژه اخلاق بیان شده است. بر همین اساس واژه اخلاق جمع خُلق و خُلُق است و در لغت به معنی مفاهیم خوی ها، طبیعت باطنی، سرشت درونی، طبع، مروت، خوش رفتاری (دهخدا، 1377: 1537). اخلاقیات ارتباط نزدیک و تنگاتنگی با ارزشها دارد و به عنوان ابزاری نگریسته می شود که ارزشها را به عمل تبدیل می کنند. اخلاق یعنی رعایت اصول معنوی و ارزشهایی که بر رفتار شخص یا گروه حاکم است. مبنی بر اینکه درست چیست؟ و نادرست کدام است؟ اخلاق مفاهیمی چون اعتماد، صداقت، درستی، وفای به عهد، عدالت و مساوات، فضائل شهروندی و خدمت به جامعه را در بر می گیرد(دفت، 1374: 638).در معماری سنتی و در میان بنایان مسلمان، شیوه نامه های معنوی و اخلاقی رایج بوده که به فتوت نامه مشهور است. این آیین جوانمردی که خصوصیات اخلاقی مشاغل مختلف را تشکیل می داده، برگرفته از آیات قرآن و سخنان پیامبر(ص) و امامان «علیه السلام» و دیگر بزرگان دینی بوده و بنایان از نظر اخلاقی ملزوم به رعایت آن بوده اند و با حفظ این گونه شئونات، حرمت شغلی خود را پاس می داشتند (خان محمدی، 1371: 14).
معمار سنتی که به فتوت نامه ها عمل می کرده و آراسته به اخلاق نیک بوده، با واردکردن پارامترهای خاص همچون ارزش های روانشناسانه و مفاهیم اخلاقی فضای معماری متفاوتی عرضه می داشته و معماری را به درجه بالایی از ارزش و غنا ارتقا می بخشید. آنچه در مورد معماری سنتی ایرانی قابل توجه است اینست که اطلاعات، دانش، خلاقیت و آگاهی وی برگرفته از حوزه های متفاوت علوم و فنون و شناخت مسائل روانشناختی استوار است (نایبی و همکاران، 1386: 68).
معماری سنتی ایران دارای مشخصه هایی است که با قدم زدن در میان بافت های قدیمی می توان استفاده از این مشخصه ها را در ساختار فضایی مشاهده کرد و آن پایبندی معمار به اصول و اعتقاداتش می باشد. یکی از این اصول که در معارف دینی ما مورد توجه قرار گرفته است و بسیاری از علما بر اهمیت آن تکیه دارند مقوله اخلاق است. اخلاق به عنوان یکی از معیارها و شاخصه های شناخت ابعاد انسانی در بسیاری از علوم و شاخه های هنری گسترش یافته و به نحوی که صاحب نظران بر این باورند که اخلاق و یا به عبارتی پایبندی به اصول رمز جاودانگی یک اثر، علم و ... می باشد. پیروی از اصول اخلاقی و انسانی و یا به عبارتی پایبندی به اصول رمز جاودانگی یک اثر، علم و ... می باشد. پیروی از اصول اخلاقی و انسانی و ایجاد فضایل در انسان ها در تمامی فرهنگ ها از اهداف ایده آل تلقی می شود و بسیاری از حکیمان، عارفان و متألهان در ایجاد نظام ارزشی و اصول اخلاقی آن کوشیده اند؛ به طوری که در پاره ای از فرهنگ ها، شکل گیری روحیه جوانمردی، فتوت و مردانگی گونه هایی از آیین ها، مرام نامه ها و اصول مدوّن را در حکمت عملی دامن زده است (موسوی، 1390: 22). معماری از اخلاق به دور نیست و رعایت موازین عمومی اخلاق اسلامی از قبیل عدالت، صداقت، تعهد، ارزشها، حق همسایه، مهمان نوازی و غیره از دیرباز در ساختار فضایی معماری سنتی ایران مورد توجه بوده است.
تکریم مهمان و مهمان نوازی
مهمان نوازی یکی از مؤلفه های برجسته اخلاقی می باشد که در کتب اندیشمندان، صاحب نظران و آیات و روایات اسلامی بر آن تاکید شده است. یکی از روش های گسترش دوستی در جامعه اسلامی، دیدار با یکدیگر در خانه و مهمان نوازی صاحبخانه است. از آنجا که در دین مبین اسلام تاکید بسیاری به مهمان نوازی شده است و روایات و احادیث فراوانی از حضرت رسول(ص) و ائمه راجع به مهمان و مهمان نوازی در دست است، لذا ایرانیان توجه ویژه ای به این مقوله دارند. از طرفی دیگر آنچه در یک جامعه بشری از ارزش و اهمیت والایی برخوردار است، اندیشه ای است که ریشه در اعتقادات، سنت ها و باورهای مردم دارد و در بین سایر جوامع زبانزد خاص و عام است (خلعتبری لیماکی، 1388: 3)جمله مهمان حبیب خداست جاری و پذیرفته شده در بین مسلمانان است، زیرا او برای رضای خدا به ملاقات دوستش رفته است، پس خدا او را دوست دارد و در نتیجه، باید به گرمی پذیرایی شود (معماریان و دیگران، 1389: 8).
مهمانداری و مهمان نوازی یکی از صفات برجسته هر خانواده، شهر یا کشور است، وقتی کسی می خواهد از خوبی های شخصی یاد کند، می گوید: آدم مهمان نوازی است و یا می گوید: مردم فلان شهر، آدمهای مهمان دوستی هستند و از مهمان، خوب پذیرایی می کنند. ایرانیان که در مهمان نوازی زبانزد خاص و عام بوده اند و یکی از الگوهای رفتاری آنها در طول چند هزار ساله شان مهمان نوازی بوده و احترام به مهمان را امری مهم و تا حدی واجب می شمردند، در سفرنامه های سیاحان بازتاب خوبی پیدا کرده اند. شاردن، تاجر، سیاح و سفرنامه نویسی که در عصر صفویه به ایران آمده و مدت طولانی در ایران اقامت داشته است، در مورد ایرانیان می نویسد: مهمان نوازی نکته ای که به نظر من در زندگی ایرانیان غیر از کم خوری بیشتر قابل تحسین است، مهمان نوازی آنهاست (شاردن، 1350: 174)(خلعتبری لیماکی، 1388: 95). خداوند در قرآن کریم می فرماید: هَلْ اتاکَ حَدیثُ ضَیْفٍ اِبراهیمَ الْمُکْرَمینَ، اِذْ دَخَلُوا عَلَیْهِ فَقَالُوا سَلَاماً قالَ سَلامٌ قَوْمٌ مُنْکَرُونَ فَراغَ اِلَی اَهْلِهِ فَجَآأ بِعِحْلٍ سَمِینٍ فَقَرَّبَهُ اِلَیْهِمْ قالَ اَلا تَاْکُلُونَ (ذاریات/26): داستان مهمانان حضرت ابراهیم(ع)، آنگاه که نزد او آمدند و گفتند سلام، گفت: سلام، شما مردمی ناشناخته اید، در نهان و شتابان نزد کسان خود رفت و گوساله فربهی آورد و طعام را به نزدشان گذاشت و گفت: چرا نمی خورید. با توجه به مطالب فوق، تکریم مهمان و مهمان نوازی به قدری موردتوجه است که در منابع مختلف از جمله، کتب اندیشمندان اسلامی، آیات و روایات، سفرنامه های سیاحان، شعر و ادب فارسی و غیره مورد تاکید قرار گرفته است، که در جدول(1) برخی از آنها آورده شده است.
جدول(1) تکریم مهمان و مهمان نوازی و مفهوم آن از نظر برخی از اندیشمندان، صاحب نظران و آیات و روایات اسلامی
|
|
مهمان نوازی از نظر... |
تکریم مهمان و مهمان نوازی |
منبع |
|
لغت نامه ها |
علی اکبر دهخدا |
مهمان: مهمان کسی است که بر دیگری وارد شود واز او با طعام و دیگر وسایل پذیرایی کنند. |
دهخدا، 1377، جلد 14: 21914 |
|
تکریم: گرامی داشتن، نیک گرامی داشتن، کریم گفتن کسی را. |
دهخدا، 1377، جلد5: 6906 |
||
|
حسن عمید |
مهمان: کسی که بر خانه کس دیگری برود و در آنجا از او پذیرایی کنند. میهمان هم گفته می شود. |
عمید، 1361: 1157 |
|
|
تکریم: گرامی داشتن، عزیر و ارجمند شمردن . |
عمید، 1361: 407 |
||
|
آیات و روایات |
قرآن کریم |
هَل اتاکَ حدیثُ ضَیْفِ ابراهیمَ المُکْرَمینَ. اِذْ دَخَلُوا عَلَیْهِ فَقَالُوا سَلاماً قالَ سَلامٌ قَوْمٌ مُنْکَرونَ فَراغَ اِلَی اهْلِهِ فَجاءَ بِعِحْلٍ سَمینٍ فَقَرَّبَهُ اِلَیْهِمْ قالَ اَلا تاْکُلُونَ. |
سوره ذاریات، آیه 26 |
|
پیامبر اکرم(ص) |
یکی از وصیت نامه های پیامبرگرامی اسلام(ص) به حضرت علی(ع) این بود: تو را وصیت می کنم به خوب همسایه داری و اکرم کردن مهمان و پذیرایی از آنها. |
بحارالانوار، جلد 74: 411 |
|
|
پیامبر اکرم(ص) |
هر خانه ای که مهمان در آن وارد نمی شود ملائکه نیز داخل نمی شوند. |
جامع الاخبار: 378(حدیث 1058) |
|
|
حضرت علی(ع) |
هیچ مومنی نیست که مهمان را دوست داشته باشد، مگر این که در روز قیامت وقتی از قبر بیرون می آید صورتش مانند شب ماه چهارده بدرخشد. کسانی که او را می بینند می گویند: آیا پیغمبر مرسلی است که این قدر نورانی است اما در جواب آنها گفته می شود او پیغمبر و نبی نیست، بلکه مؤمنی است که مهمان را دوست می داشته و او را اکرام کرده است و راهی برای او نیست جز این که داخل بهشت شود. |
مستدرک الوسائل، جلد 16، باب 33: 257 |
|
|
پیامبر اکرم(ص) |
یکی از حقوق مهمان بر میزبان این است که همراه او برود تا از منزل خارج گردد. |
وسائل الشیعه، جلد16: 433(حدیث4) |
|
|
پیامبر اکرم(ص) |
برای هرچیز زکاتی وجود دارد و زکات خانه (ساختن و آماده کردن) اتاق مهمان است. |
نهج الفصاحه، حدیث 1357: 239. |
|
|
امام جعفر صادق(ع) |
یکی از نشانه های ایمان، خوش خلقی و مهمانی دادن است. |
بحارالانوار، جلد71: 382(حدیث 56) |
|
|
اندیشمندان اسلامی |
حسین انصاریان |
مهمانداری از اخلاق انبیاء و ائمه و از نشانه های اولیاء الهی و مردان راه حق است |
انصاریان، 1386: 526. |
|
نورمراد محمدی |
مهمان نوازی از سجایای برجسته اخلاقی است و ملت هایی که بهره بیشتری از این سجیه اخلاقی دارند، این مباهات و افتخار می کنند. محمدی، 1378: 18. |
محمدی، 1378: 18. |
|
|
شعر و ادب |
فردوسی |
که مهمان کندمان نیارد نوید به نیکی مدارید از وی امید. |
خلعتبری لیماکی، 1388: 3 |
|
صائب تبریزی |
خانه من چون کمان پاک است از اسباب عیش |
محمدی، 1378: 20 |
|
|
صائب تبریزی |
خانه ای از خانه آیینه دارم پاک تر |
محمدی، 1378: 19. |
|
|
سفرنامه های سیاحان |
ژان شاردن |
مهمان نوازی نکته ای است که به نظر من در زندگانی ایرانیان غیر از کم خوری بسیار شایان تحسین است، مهمان نوازی آنهاست. |
شاردن، جلد 4، 1350: 174) (خلعتبری لیماکی، 1388: 95). |
|
ادوارد براون |
یکی دیگر از رسوم ایرانیان پیشباز و به بدرقه مهمان رفتن است. |
(براون، 1360: 156)(خلعتبری لیماکی، 1388: 96) |
|
|
کنت دوگوبینو |
هرگاه ایرانیان در جایی به مهمانی بروند، صاحبخانه یا پسرش به استقبال می رود... |
|
مأخذ: بر اساس بررسی و پردازش تحقیق از نگارنده.
بررسی نمود تکریم مهمان و مهمان نوازی در ساختار فضایی خانه های سنتی
1.ساباط
ساباط در فرهنگ لغت به معنای دالان، راهرو روپوشیده، سقفی که در زیر آن راه ورود به خانه باشد (عمید، 1361: 680)، می باشد. یکی از ویژگی های بارز شهرسازی و معماری سنتی ایران، کوچه ها و گذرهای سرپوشیده آن هستند که به آنها ساباط گفته می شود. هدف از طراحی و اجرای ساباط این است که انسان گرمازاده را دمی در زیر سایه خود، از تابش خورشید در امان نگه می دارد. نحوه استقرار ساباط ها به گونه ای است که انسان پیاده در مسیر حرکت خود در یک توالی مناسب در فضای سایه قرار می گیرد. در خیلی از ساباط ها ورودی چند خانه مجتمع شده است که از نظر افزایش حس همسایگی و همبستگی محله ای نیز حائز اهمیت است. همچنین می توان گفت ساباط ها، سایه اندازهایی بودند که در مقابل در ورودی ساخته می شد تا از این طریق مهمانان از گزند آفتاب و گرما در امان باشند و در فاصله رسیدن صاحب خانه و گشودن در، آزاری به آنها نرسد (پیرنیا، 1384: 159).2.سردر
استقبال یا بدرقه از مهمان، که از سنت های دیرینه ایرانیان است، در حدوده فضای ورودی اتفاق می افتاد (برزگر، 1386: 27). لذا ساختار آن به شکلی بود که در خور استقبال و بدرقه مهمان باشد. هلال تزیینی روی در و تنها قسمت خارج از خانه که اغلب کاشی کاری دارد و معمولاً طوری ساخته می شد که در زمستان مانع از ریزش برف و باران بود و در تابستان ها نیز مانعی برای تابش مستقیم آفتاب به شمار می رفت (کاتب، 1384). سر در منازل مجلل و تورفتگی مقابل آن بود، که هر مهمانی را به داخل دعوت می کرد. در بالای سردر، آیاتی از قرآن کریم یا عبارات مذهبی که معمولاً آیه شریفه بسم الله الرحمن الرحیم بود، نوشته می شد تا مهمانان و ساکنین هنگام ورود و خروج از زیر آیات قرآنی یا روایات و عبارات دینی عبور کنند. بر سطح سردر، کتیبه های کاشی یا مرمری به شکل های مختلف و با مضامین آیات قرآنی و احادیث، نام پنج تن(ع)، نام بانی، تاریخ ساخت خانه و عدد 7 تعبیه می گردید تا هنگام خروج از خانه، ساکنان را از شر شیطان و چشم بد در امان نگاه دارد(رمضان جماعت و نیستانی، 1389: 68). خود درها نیز به گونه ای طراحی می شدند که فرد برای ورود خم می شد که این نشان از تکریم و احترام مهمان نسبت به صاحب خانه بود (پیرنیا، 1384: 160). بر تمامی درب های ورودی فضاهای مسکونی، کوبه ای برای مردان (با صدای بم) و حلقه ای (با صدای زیر) برای زنان تعبیه می گردید که یکی از راه حل های ایجاد حریم و اعلان آمادگی به میزبان جهت رعایت دستورات شرع مقدس می باشد (معماریان، 1389: 394). بنابراین با به صدا درآمدن هر یک از این کوبه ها صاحبخانه مطلع می گردید که آیا زن پشت در است یا مرد، اگر زن بود، زن می رفت در را باز کند و اگر مرد بود، مرد می رفت و این چنین مهمان آزرده نمی شد. یکی دیگر از نشانه های احترام به مهمان، آب و جاروب کردن جلو درب خانه و تمیز بودن آن بود.3. سکوهای مقابل در
سکوهای کناری سردر که پاخوره نام داشتند، برای نشستن مهمانانی که با صاحبخانه کار داشتند و لازم نبود وارد خانه شوند استفاده می شد (پیرنیا، 1384: 159). ایجاد سکوهایی در ورودی بناهای مسکونی نشانه ای از احترام به سنت مهمان نوازی در فرهنگ ایرانی بوده است (نقی زاده و دیگران، 1389: 69). سکوهای آجری یا سنگی دو سوی پیشطاق، حالتی نیمه خصوصی داشت، زیرا هم هنگام گفتگوی صاحبخانه با همسایه ها یا مراجعین با اهالی خانه، از آن استفاده می شود و هم هنگام انتظار و رفع خستگی، بدون کسب اجازه از صاحبخانه، مورد استفاده مراجعان یا عابران قرار می گرفت و این کار، یکی از الگوهای رفتاری و عادات بارز مردم آن زمان محسوب می شد (میرزایی و همکاران، 1385: 190).4. هشتی
هشتی قسمت بیرون هشت خانه که به شکل های مختلف ساخته می شده، فضای سرپوشیده متصل به کوچه و حیاط خانه، فضایی بعد از ورودی که اغلب بلافاصله پس از درگاه قرار می گیرد(در معماری اسلامی)، تنها جایی از منطقه بسته خانه بیرون می آید و ارتباط آن با خارج تأمین می کند. مهم ترین کارکرد هشتی، تقسیم مسیر ورودی به دو یا چند جهت و حفظ قسمتی از حریم خانه است» (نیک بخت و سید صدر، 1381 :589).«از عناصر مهم نظام ورودی، فضای هشتی است که گاهی از آن برای پذیرایی موقت از مراجعه کننده ای استفاده می شود که به اتاق پذیرایی دعوت نشده است. مسیر دسترسی به ناحیه خصوصی و پذیرایی برای خانه هایی که دو حیاط دارند نیز هشتی است. بنابراین، هشتی هم عملکرد معماری دارد و هم با ظرایف زندگی اجتماعی هماهنگ شده است»(معماریان، هاشمی طغری الجردی و کمالی پور 1389: 10). داخل هشتی عناصر مختلف مثل سکوه، چراغدان و ... در نظر گرفته می شد و معمولاً با کاربندی زیبایی پوشانده می شد. بعضی اوقات بالای هشتی اتاقی در نظر گرفته می شد که مهمانان می توانستند از آن استفاده کنند (پیرنیا، 1384: 163).
در این فضا با ایجاد سکوهایی در بدنه هشتی، میهمانان غریبه و نامحرم پذیرایی اولیه می گردند و در صورت تمایل دعوت به بخش بیرونی از طریق راهروی شکسته، با حفظ حریم اندرونی، می شوند. در این فضا، معمار سنتی با توجه به خواست دینی ساکنان اقدام به خلق و ابداع فضا با مفهوم جدید می نماید (مسائلی، 1388: 32).
5. میانسرا یا حیاط (اندرونی و بیرونی)
حیاط، از اجزای مهم خانه است که علاوه بر سازماندهی اتاق ها و فضای اطراف آن، تحت تاثیر فرهنگ و جوامع مختلف، عملکرد گوناگونی را به خود گرفته است (معماریان و دیگران: 1389: 5).خانه های سنتی اکثراً دارای دو حیاط به نام اندرونی و بیرونی بوده اند. اندرونی خانه و حیاطی که عقب حیاط بیرونی ساخته شده و مخصوص سکونت زن و فرزند و سایر افراد خانواده و صاحبخانه، می باشد و بیرونی عمارت و حیاطی را گویند که وصل به عمارت اندرونی و مخصوص پذیرایی مهمانان مرد است (عمید، 1361: 194).
ارتباط حیاط بیرونی و اندرونی، به گونه ای انجام می شد که ارتباط حیاط بیرونی از مسیر شاه کوچه، بازار و یا خیابان فراهم شود و قسمت اندرونی از کوچه دیگری راهی جداگانه داشته باشد. در قسمت بیرونی افراد و فامیل غیرمحرم (مانند مهمانان) زندگی می کردند و اهل حرم بدون ارتباط با آنها می توانستند از در دیگری از حیاط خارج شوند (زمرشیدی، 1390 :2) که این هم باعث حفظ حرمت اهل حرم و هم حفظ حرمت مهمان می شد.
تحقق مفهوم اندرونی و بیرونی، که با آداب زندگی یک خانواده مسلمان هماهنگی دارد، پاسخی معمارانه به خواست فطری ساکنان، که همان حجاب داشتن و محفوظ ماندن از دید نامحرمان می باشد، است و در عین حجاب داشتن، حرمت و احترام میهمان باقی می ماند (مسائلی، 1388 :32). اندرونی و بیرونی، دلیل فرهنگی عامل شکل گیری دو حیاط برای یک خانه ایرانی است. یک حیاط برای زندگی خصوصی و یک حیاط برای مهمان(معماریان، 1389: 155). در واقع، وجود دومین حیاط عموماً، ناشی از ضرورت نیاز به مهمان نوازی در کنار رعایت حریم خصوصی یا جدایی خدمه از اهل خانه است (معماریان و دیگران، 1389 :12). هر حیاط معمولاً یک حوض و چند باغچه داشت که ایجاد محیط خودمانی و دلکش برای مهمانان و اهل خانه می کرد.
6. پذیرایی (تالار، اتاق مهمان و ...)
از جمله موارد تطابق معماری خانه با فرهنگ اسلامی را می توان در اهمیت معماری اتاق پذیرایی مشاهده کرد، زیرا بهترین فضای خانه و زیباترین جای آن به این اتاق اختصاص یافته است تا به دستور اسلام در تکریم مهمان و اختصاص بهترین مکان خانه به او عمل شود (همان منبع، 1389: 8).یکی از فضاهای خانه که برای پذیرایی مهمانان محترم و مخصوص مورد استفاده قرار می گرفت تالار بود. تالار، عموماً فضائی بود که با تزئینات بسیار زیبا و پرکار که در کنار اتاق های ساده زندگی در خانه های سنتی کاملاً مشهود بود. تالار با گچبری، نقاشی روی گچ، مقرنس و با نقاشی روی چوب تزئین می شدند. جبهه رو به حیاط تالار با ارسی های 5 دری و 7 دری به حیاط خانه مربوط می شدند (کاتب، 1384). این فضا به دلیل کاربری آن در محور اصلی خانه و شاخص بود. اتاق پنج دری نیز به عنوان اتاق مهمانی بوده که در خانه های بزرگ عملکرد اتاق نشیمن را داشته است. در داخل آن تورفتگی کمی بالاتر از سطح زمین به نام شاه نشین قرار داشته در آن مهمان های بزرگ یا بزرگ خانه می نشسته اند (معماریان، 1389: 147).
در بعضی خانه ها که توانایی صاحبخانه کم بوده بالا خانه ای به نام فروار با عملکرد اتاق مهمان روی سر در کوچه می ساختند (پیرنیا، 1384: 163). احترام به مهمان، پذیرایی و فضای خاص او در خانه های گوناگون قابل تعمق و بررسی است. در هر خانه هر چند کوچک یک مهمانخانه و اتاقی برای مهمان وجود داشته است (معماریان، 189: 156) و این نشان از توجه ایرانیان به تکریم و بزرگداشت مهمان است. آشپزخانه نیز در محلی قرار می گرفته است که به اتاق مهمان نزدیک باشد (همان منبع: 164).
نتیجه گیری
در ساختار فضایی خانه های سنتی ایران، توجه به تکریم مهمان به نحو ملموسی نمایان می شود. احترام به مهمان، پذیرایی و فضای مخصوصی برای او در خانه های ایرانی قابل تعمیق و بررسی است. این مقاله به بررسی نمود تکریم مهمان در ساختار خانه های سنتی پرداخته و هدف آن تحلیل جایگاه تکریم مهمان به عنوان یکی از مؤلفه های اخلاق اسلامی در ساختار فضایی خانه های سنتی ایران می باشد. تطبیق ارزشهای تکریم مهمان از منظر عقاید اندیشمندان، صاحب نظران و آیات و روایات اسلامی با فضای خانه های سنتی ایران از دیگر اهداف تحقیق است. یافته های تحقیق نشان می دهد که، مهمان و مهمان نوازی از دیرباز در نزد ایرانیان جایگاه ویژه ای داشته و مردمان ایران زمین در این خصوص از آیات قرآنی، روایات اسلامی و دیگر منابع موجود بهره گرفته اند. از طرف دیگر، تکریم مهمان در معماری فضای خانه های سنتی ایران نمود و تجلی خاصی یافته است که به وضوح می توان در ابعاد مختلف ساختار فضایی از جمله، ساباط، سردر ورودی، هشتی، حیاط، اتاقهای پذیرایی و ... آنرا مشاهده نمود. لذا می توان نمود تجلی مفهوم تکریم مهمان را در ساختار فضایی خانه های سنتی، به طور خلاصه به صورت جدول(2) ارائه کرد.جدول (2) نمود و تجلی مفهوم تکریم مهمان در ساختار فضایی خانه های سنتی ایران
|
ساختار فضایی |
نمود و تجلی مفهوم تکریم مهمان |
|
ساباط |
ساباط ها، سایه اندازهایی بودند که در مقابل در ورودی ساخته می شد تا از این طریق مهمانان از گزند آفتاب و گرما در امان باشند و در فاصله رسیدن صاحب خانه و گشودن در آزاری به آن ها نرسد. |
|
سردر |
- استقبال و بدرقه مهمان در فضای ورودی. |
|
هشتی |
- پذیرایی موقت از مراجعه کننده ای که به اتاق پذیرایی دعوت نشده است. |
|
میانسرا(حیاط) |
- حفظ حرمت مهمان در کنار حفظ حرمت اهل خانه از طریق تفکیک حیاط به بیرونی و اندرونی (یک حیاط برای زندگی خصوصی و یک حیاط برای مهمان). |
|
پذیرایی(اتاق مهمان و ...) |
- اختصاص بهترین و زیباترین فضای خانه به اتاق پذیرایی از مهمان. |
مأخذ: بر اساس بررسی و پردازش تحقیق از نگارنده.
پی نوشت ها:
1. مدرس و هنر آموز آموزش و پرورش سراب mbvalizadeh@yahoo.com
2. عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سراب valizadeh_a@yahoo.com
منابع تحقیق:
- قرآن کریم
- السبزواری، محمدبن محمد، 1414ق. جامع الاخبار، قم: مؤسسه آل البیت (ع) لاحیاء التراث.
- برزگر، ماریا. 1386. معماری ورودی در خانه های قدیم ساری، نشریه مسکن و انقلاب (120): 22-32.
- پالاسما، یوهانی. (1389). هویت، حریم خصوصی و ماوا، ترجمه امیر مجد، نشریه صنعت سینما (97): 117
- پیرنیا، محمدکریم. 1384. آشنایی با معماری اسلامی ایران، تهران: سروش دانش.
- حر عاملی، محمدبن حسن. 1409ق. وسائل الشیعه(جلد16). قم: موسسه ال البیت.
- خان محمدی، علی اکبر. 1371. فتوت نامه بنایان. مجله صفه، سال دوم(5): 10-15.
- خلعتبری لیماکی. مصطفی.1388. جایگاه مهمان و مهمان نوازی در فرهنگ مردم ایران. تهران: طرح آینده.
- دفت، ریچارد ال. 1374. تئوری سازمان طراحی ساختار. ترجمه علی پارسائیان و سیدمحمداعرابی. تهران: مطالعات پژوهشهای بازرگانی.
- دهخدا، علی اکبر. 1377. لغت نامه دهخدا. تهران. روزنه.
- رمضان جماعت، مینا، و جواد نیستانی، 1389. جلوه های سنت و تجدد در فضاهای ورودی خانه های تهران دوره قاجار. نشریه هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی (44): 65-75.
- زمرشیدی، حسین. 1390. "آموزه های معماری ایرانی و ساختمان سازی مسکونی از دوره قاجار تا امروز". فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی (3): 1-10.
- عمید، حسن. 1361. فرهنگ فارسی عمید. تهران: انتشارات سینا.
- کاتب، فاطمه. 1384. معماری خانه های ایرانی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- مجلسی، محمدباقر. 1405ق. بحارالانوار(جلد 74). تهران: انتشارات مطبعه الاسلامیه.
- مجلسی، محمدباقر. 1403ق. بحارالانوار(جلد 71). بیروت: نشر موسسه الوفا.
- محمدی، نورمراد. 1378. مهمانداری در اسلام. قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
- مرتضی، هشام. 1387. اصول سنتی ساخت و ساز در اسلام. ترجمه ابوالفضل مشکینی و کیومرث حبیبی. تهران: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی معماری و شهرسازی.
- مسائلی، صدیقه. 1388. نقشه پنهان به مثابه دست آورد باورهای دینی در مسکن سنتی کویری ایران. نشریه هنرهای زیبا(37): 27-38.
- معماریان، غلامحسین. 1389. معماری ایرانی. تهران: سروش دانش.
- معماریان، غلامحسین. 1389. سیری در مبانی نظری معماری. تهران: سروش دانش.
- معماریان، غلامحسین، سیدمجید هاشمی طغرالجردی و حسام کمالی پور. 1389. تاثیر فرهنگ دینی بر شکل گیری خانه: مقایسه تطبیقی خانه در محله مسلمانان، زرتشتیان و یهودیان کرمان، فصلنامه تحقیقات فرهنگی، دوره سوم (2): 1-25.
- موسوی، سیدرضی. 1390. هنر اسلامی در آیینه فتوت نامه ها با تاکید بر فتوت نامه چیت سازان. دو فصلنامه علمی-پژوهشی مطالعات هنر اسلامی (15): 21-34.
- میرزایی، علی اکبر، 1387. نهج الفصاحه (کلمات قصار حضرت رسول اعظم(ص). قم: انتشارات صالحان.
- میرزایی، رضا، و دیگران. 1385. بررسی مصالح بافت و رنگ در طراحی فضاهای توقف و استراحت در دوره معماری و شهرسازی مدرن ایران، مجموعه مقالات سومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران(جلد3): 190.
- نازی دیزجی، سجاد، محسن وفامهر و احمدرضا کشتکار قلاتی. 1389. اخلاق در معماری. فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال پنجم (3 و 4): 105-114.
- نایبی، بتول (فرشته)، فاطمه کاتب، مهرانگیز مظاهری و بهروز بیر شک. 1386. تاثیر نور فضاهای داخلی بر کیفیت زندگی و رفتارهای اخلاقی انسان. فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال دوم (3 و 4): 65-72.
- نقی زاده، محمد، بهادر زمانی و اسلام کرمی، 1389. ملاحظات فرهنگی در شکل دهی به نماهای شهری با تکیه بر ساختار نماهای شهری ایرانی در دوران اسلامی. نشریه هویت شهر، سال پنجم (7): 61-47
- نیک بخت، محسن و سید ابوالقاسم سیدصدر. 1381.دایره المعارف معماری و شهرسازی. مصور. تهران: آزاده.
- وثیق، بهزاد و پشوتنی زاده، آزاده. 1388. مفهوم سکونت در آیات و روایات اسلامی فصلنامه مسکن و محیط روستا (129): 50-65.
منبع:عرضه شده به همایش اخلاق سهروردی، زنجان، 1391
/ج
