اهریمن در متون اوستایی

اوستای گاهانی

در گاهان اهورامزدا آفریننده ی روشنایی و تاریکی، خواب و بیداری، بامداد و نیمروز و شبانگاه است(44. 5). او آفریدگار همه چیز( 44. 7) و فراهم کننده ی خوشی و ناخوشی است(45. 9). در این سرودها اهورامزدا آفریننده ی یگانه ای است که دوگانگی ها و اضداد را با هم آفریده است. او آفرینش های متضاد را به این دلیل آفریده تا در خدمت انسان باشند.
تاریکی و روشنی بازتابی از دوگانگی منش دومینوی نخستین؛ انگره مینو(angra.mainyu)و سپندمینو(spanta.mainyu) است که از اهورامزدا سرچشمه گرفته اند. این دو گوهر در منش، سخن، خواست، گروش، گفتار، کردار، دین و روان هم داستان نبوده و در برابر هم قرار دارند(45. 2). این دو مینوی آغازینِ همراه( توأمان)، دو نماینده ی کامل برای بهتری و بدتری در اندیشه، گفتار و کردار هستند(30. 3) و این آموزه را بیان می کنند که دوگانگی در دین زردشت « دوگانگی منشی است نه دو خدایی»(مقدم، 1363: 16).
با توجه به این بندهای گاهانی، انگره مینو( اهریمن) یکی از دو آفریده ی اهورامزداست که در برابر آفریده ی دیگر او؛ سپندمینو قرار دارد، اما در هفت ها زمینه ی دگرگونیِ یگانگی اهورامزدا به دوگانگی اهورامزدا و اهریمن نیز فراهم می گردد.
در هفت ها( 37. 1)اهورا مزدا تنها آفریننده ی راستی و روشنی است. او گیاهان نیک و همه ی چیزهای خوب را آفریده است. در این سرود، آفرینش تاریکی و بدی ها از اهورامزدا جدا شده و به اهریمن باز می گردد. این سرود نشانگر شکل گیری اندیشه ی دوگانه باوری است که تلاش می کند انگره مینو را از اهورامزدا جدا کرده و آفرینش نیک را از اندیشه، گفتار و کردار بد اهریمن دور نگاه دارد. به هر روی اندیشه ی دوگانگی منشِ نیک و بد به دوگانگی آفریننده و آفرینش دگرگون می شود و این اندیشه در سراسر اوستای نو و متون پهلوی وجود دارد.
اهریمن در گاهان(45. 2) با نام انگره مینو و همراه با صفاتی که کاربرد آنها در توصیف اهریمن است، شناخته می شود. اَکَه( aka)به معنای زشت و بد(30. 3)، صفتی است که به اهریمن اشاره دارد و در برابر سپندمینو قرار می گیرد. اَکَه با پندار، گفتار و کردار زشت به دیوان می آموزد که چگونه مردمان را فریب دهند و آنان را از زندگی جاودان بی بهره سازند( 32. 5).
صفت دیگر، دِبَئومَن(debaoma) به معنای فریفتار است( 30. 6). او دیوان را وامی دارد تا بدترین منش را برگزینند و آنگاه به یاری خشم، زندگی مردم را به تباهی بکشند.

اوستای نو

در اوستای نو دوگانگی منش سپندمینو و انگره مینوی گاهانی به دوگانگی اهورامزدا و اهریمن دگرگون می شود. در آغاز آفرینش اهورامزدا برای بالندگی آفرینش خود دعای اهونور(ahunawar)(1)را می سراید، با خواندن این سرود اهریمن به تنگنا می افتد. اهورامزدا به او یادآور می شود که اندیشه، گفتار و کردار آنها با یکدیگر همانند و سازگار نیست(یسنا: 19. 15). در این یسنا که برگرفته از گاهان(45. 2) است، سپندمینو با اهورامزدا یکی می شود و اهریمن در برابر اهورامزدا قرار می گیرد.
اهریمن سرکرده ی همه ی دیوان که به دیوان دیو نامبردار است(وندیداد: 19. 1، 42-43)، در دوزخ تیره( یشت: 19. 44)زیر زمین و جهان تاریکی به سر می برد و جایگاهش در اپاختر؛ شمال قرار دارد( وندیداد: 19. 1، 47). او دارای نیروی آفرینندگی است( یشت: 15. 3، 42-43) و آفرینش بد را در برابر آفرینش نیک اهورامزد به وجود می آورد(یسنا: 57. 17؛ یشت: 13. 76). آفرینش اهریمن آفرینشی پتیاره و پرگزند است( یسنا: 61. 2). او در برابر آفرینش نیک اهورامزدا، آفرینش اهریمنی خود را آشکار می کند و جهان بدی را می آفریند( وندیداد: 19. 6). اهریمن برای تباه کردن آفرینش نیک اهورامزدا و جهان راستی، اژی- دهاک؛ نیرومندترین دیو دروج را می آفریند( یسنا: 9. 8؛ یشت: 5. 34). او در سرزمین های نیک آفریده ی اهورامزدا، اژدها، زمستان، گرمای سخت، خرفستران، سست باوری، ناهنجاری های اخلاقی و انواع گناه را می آفریند (وندیداد: 1. 2-20). او با چشم بد دوختن بر آفریدگان نیک اهورامزدا آنها را تباه کرده و با هرزگی و ناپاکی هزاران بیماری پدید می آورد (وندیداد: 22. 2). علاوه بر این مرگ، درد، تب، پوسیدگی و گندیدگی را نیز برای گزند رساندن به مردم می آفریند( وندیداد: 20. 3).
اهریمن چیره و زبردست فریفتارترین دیوان است( یشت: 13. 13). همه ی هستی و تن او مرگ است( وندیداد: 1. 3). او که با ستایش نکردن ایزدان و پاس نداشتن آب و ‌آتش و آفریدگان نیک خشنود می گردد(هادخت نسک: 3. 29) در اندیشه ی آن است که آب ها را از جاری شدن و گیاهان را از روییدن بازدارد( یشت: 13. 77). پریان در این کردار یاریگر اهریمن هستند( یشت: 5. 39). آنها به دستور اهریمن تلاش می کنند تا با یاری جادوگران و دیوان، تیشتر؛ ستاره ی باران را از بارش بازدارند.(یشت: 8. 39).
اهورامزدا بزرگترین بر اندازنده ی اهریمن است(یسنا: 27. 1؛ یشت: 1. 32) جنگ ابزار اهورامزدا در مبارزه با اهریمن دعای اهونور است که او را به تنگنا می اندازد( یسنا: 19. 15). امشاسپندان، ایزدان و آفریدگان نیک یاوران اهورامزدا در مبارزه با اهریمن هستند.
اهورامزدا از اندروای، ایزدباد، یاری می خواهد تا آفرینش اهریمن را درهم کوبد و آفرینش خود را پاس دارد. ستایش اندروای، اهریمن را از چیرگی بر انسان باز می دارد( یشت: 15. 55، 3). اندروای در پی ستایش تهمورث از او، اهریمن را به پیکر اسبی درمی آورد تا تهمورث سی سال سوار بر او کرانه های آسمان و زمین را درنوردد(یشت: 25. 12-13؛ 19. 29). سپندمینو به یاری فرَوَشی های انسان های پیرو نیکی و راستی، اهریمن را شکست می دهد. این فروشی ها که در برابر اهریمن همانند رزم افزار و سپر هستند( یشت: 13. 13، 71)باعث شکست او و یارانش در به دست آوردن فرّه می شوند(یشت: 19. 47). بهمن و آذر، اهریمن را در بازداشتن جریان آب و روییدن گیاه ناکام می کنند(یشت: 13. 78). تیشتر نیز او را ناکام گذارده و از او آسیبی نمی بیند( یشت: 8. 44). آناهیتا از اهریمن دوری می گزیند( یشت: 5. 93) و با ستایش اهوراییان از او، خورشید نیز از گزند اهریمن آسوده می ماند( وندیداد: 21. 5-6).
اهریمن در برابر گرزِ صدگره و صدتیغه ی مهر به هراس می افتد و با ستایش مهر توسط اهوراییان ناکام می ماند(یشت: 10. 97، 134، 118). اهریمن از اردیبهشت نیز به ستوه می آید(یشت: 3. 14)و با شنیدن یسنا از آتش، آب، خاک، چارپایان، گیاه، ماه، خورشید و روشنی بیکران دور می شود(وندیداد: 11. 13). ستایش دین نیک، امشاسپندان، شهریاران هفت کشور، آسمان، زمان بیکرانه، وای، سپندارمذ، فَرَوشی و آفرینش اهورامزدا جهان را از گزند و آسیب اهریمن رهایی می بخشد( وندیداد: 19. 11-14).

زرتشت در نقاشی رافائل

زردشت نخستین آفریده ای است که اهورامزدا و امشاسپندان را می ستاید. با تولد و بالیدن او، آب ها و گیاهان خشنود شده و شروع به روان شدن و روییدن می کنند(یشت: 17. 18). اهریمن پیش از تولد زردشت تمام نیروهای دیوی خود را گرد می آورد تا او را به هنگام تولد بکشند، اما تولد زردشت شکست سنگینی بر اهریمن وارد می کند. اهریمن و دیوان درمی یابند که هستی زردشت رزم افزاری دیوافکن است. آنها با این دریافت، شکست خورده و از زمین پهناور می گریزند( یشت: 17. 19؛ وندیداد، 19. 46-47).
پس از این شکست اهریمن که در اندیشه ی فریفتن زردشت است، از او می خواهد که از دین مزدایی روی بگرداند تا فرمان روایی جهان را به او ببخشد. زردشت پاسخ می دهد که هرگز از دین نیک مزدایی دست برنمی دارد حتی اگر تن، جان و روان او از هم بگسلد. بدین ترتیب این کردار اهریمن نیز ناکام می ماند( وندیداد: 19. 6-7). او در نبرد نهایی پس از شکست تمام نیروهایش، با ناتوانی از جهان اهورایی می گریزد و دوباره به همان جایی رانده می شود که برای آسیب رساندن به جهان اهورایی از آنجا آمده بود(یشت: 19. 96، 12)؛ یعنی دوزخ تیره و جهان تاریکی در زیرزمین در اپاختر.

پی نوشت ها :

1.ýathâ ahû vairyô athâ ratush ashâtcît hacâ vanghêush dazdâ mananghô shyaothananãm angheush mazdâi xshathremcâ ahurâi a ýim
drigubyô dadat vâstarem(Geldner,1896: Y.27.13).
« چون بهترین خداوندگار، همچنان داور است از روی راستی، (زردشت) آورنده است کردارهای منش نیک را برای مزدا و شهریاری را برای اهورا. او را آفریدند شبان برای درویشان».(راشد محصل، 1382: 73-74).

منبع: اکبری مفاخر، آرش؛ (1389) درآمدی بر اهریمن شناسی ایرانی، تهران: ترفند