نقش ایرانیان در تمدن اسلامی

احمد امین از دانشمندان معاصر مصر است که در زمان حیاتش آوازه بسیاری یافت. او چندین کتاب نوشته و از زوایای گوناگون به بررسی تاریخ اسلام پرداخته است. آنچه در پی می آید، بخشی تلخیص شده از کتاب «ضحی الاسلام» است که تحت عنوان «پرتو اسلام» به فارسی ترجمه شده است. از آنجا که مدتهای مدیدی از این ترجمه می گذرد، اکنون تا اندازه ای قدیمی به نظر می رسد. با این حال همچنان ارزشمند و قابل استفاده است.
استقلال ایران به واسطه هجوم اعراب از بین رفته و به یک ولایت اسلامی تبدیل شد و بسیاری از ایرانیان اسیر و بنده شدند و عده ای از آنها بر اعراب تقسیم گردیدند و جمعی هم اسلام را پذیرفتند. گروهی زبان تازی را آموختند، به طوری که نسل دوم به عربی مانند خود اعراب تکلم می نمودند. با تمام اینها، ایرانیان احساسات خود را از دست ندادند و از اخلاق و عادات و احوال عرب دور بودند. آنها طمع و رغبت و میل و آرزوی عرب را نداشتند، عقل و خردشان نسبت به اعراب امتیاز و مزیت داشت و اسلام را هم به رنگ ایرانی درآورده، آن را به صورت یک کیش پارسی پذیرفتند. آنها اسلام را یک دین جدید تصور نمی کردند، بلکه یک کیش دیرین که روزگارها بر آن گذشته است، دانسته بودند. بسیاری از ایرانیان زبان تازی را آموختند، ولی اندیشه ایرانی و فکر و خیال خود را تبدیل نکرده، به حال خود مانده بودند. حکمت پارسی یا شعر و ادب و مثل مبادی و تعالیم خود را داخل اسلام نموده، دین اسلام را تحت تاثیر خود درآوردند. از جمله مبادی پارسی مذهبی تشیع و تصوف است [!] ادب عرب نیز بالطبع مشمول و تحت تاثیر ادب پارسی واقع شده بود؛ زیرا حکمت و داستان و تخیل و فکر ایرانی ادب عرب را به صورت خود درآورده بود. بنابراین ایرانیان دارای دو چیز موثر و کارگر بودند: یکی دین و دیگری ادب.

کیش پارسی

ایرانیان به عبادت مظاهر طبیعت مشهور و معروف شده اند، آسمان صاف و زیبا، روشنایی و آتش و نسیم و آب گوارا و باران چشم ایرانیان را خیره کرده، آنها را مجذوب نموده، به طوری که این کائنات را موجودات الهی دانسته، به پرستش آن موجودات پرداختند. آفتاب را چشم خدا نامیده و نور را فرزند خدا می خواندند [!] ظلمت و قحط و سختی را کائنات زشت و مستوجب نفرینش می دانستند. از ابتدا هم انسان را بر این وادار کردند که رو به خداوندگاران نیکی آورده، از آنها یاری بخواهد و به نام آنان نماز خوانده، بر ایشان قربانی کند. آنها معتقد بودند که خداوندگاران خیر همواره با خدایان شر در جنگ و ستیزند. برای کمک و یاری خداوندان خیر که بتواند بر خدایان شر غالب شوند، باید همیشه نماز بخواند.
زردشت ایرانیان را به آموختن و پذیرفتن مبادی نوین و آیین تازه دعوت نمود. کیش او نیز بر اساس قدیم بنا شده بود، ولی دین قدیم را اصلاح و تهذیب نمود. ایرانیان قبل از ظهور او، دین خود را بر دو اساس بنا کرده بودند: اول، عالم دارای یک قانون طبیعی می باشد که به موجب آن سیر و گردش و جنبش خود را ادامه می دهد، عالم دارای مظاهر طبیعی و ثابت می باشد. د وم، میان قوای مختلف عالم نبرد و اصطکاک است. جنگ و ستیز مابین تاریکی و روشنایی و زیبایی و زشتی همیشه برپاست. دین زردشت هم بر همین دو اساس بنا شده است؛ ولی قبل از زردشت مردم برای خیر به چندین خدا قائل بودند و آنها را می پرستیدند. همچنین قوای شر متعدد بود. زردشت توحید را قائل شده، «هرمزد» را خداوند نیکی دانسته و ارواح پلید یا قوای شر را به یکی منحصر نموده که «اهریمن» باشد؛ بنابراین دو قوه موجود است: قوه خیر و قوه شر. از زردشت کتاب مقدسی هست که نام آن «اوستا» می باشد. شرح آن هم «زند» نام دارد که «زند اوستا» خوانده می شود. گویند اوستا در زمان دولت ساسانی از بیست و یک سوره تالیف شده که به جز یک سوره کامل و چند آیه از سوره های مختلف چیزی نمانده است. آنچه مانده، متضمن بعضی دستورهای دینی و قوانین معبدداری می باشد.
مسلمین هنگام فتح و ظفر، زردشتی ها را مانند سایر «اهل کتاب» دانسته، کتاب آنها را مقدس و آسمانی می خواندند. نزد عمر هم مسلم شده بود که اینها اهل کتاب هستند؛ زیرا از حدیث پیغمبر (ص) مفهوم می شود باید با آنها معامله اهل کتاب نمود. دین زردشت یگانه کیشی بود که در سراسر ایران و اطراف آن غلبه و تفوق داشت، تا هنگام فتح اسلام که بسیاری از آنها مسلمان شده و گروهی به جزایر خلیج فارس و از آنجا به هندوستان گریخته، در آن سامان زیست نمودند که آنها را «پارسی» می نامند. عده ای هم پس از فتح اسلام در ایران مانده، دین خود را از دست ندادند. از این بیان می توانید بر اندازه تاثیر کیش زردشت در مسلمین آگاه شوید. مجملاً بگوییم که عوا مسلمین در مساله صراط (پل) عقیده زردشت را دارا هستند؛ همچنین مساله روح که در اطرا پیکر مرده پرواز می کند و بایستی در مدت سه روز شعائر دینی را به جا آورند. عقیده معتزلی ها در جبر و اختیار و اعتقاد صوفیان در مساله نفس، تمام اینها از دین زردشت اخذ شده است.

مانی و کیش او

مانی در 215 یا 216 م. تولد یافت. آیین او با تحمل فشار بسیار تا قرن سیزدهم میلادی برقرار بود. پیروان او در اروپا و آسیا بسیار معنوی و مذهبی آن مهم بود. مبادی دین مانی از دین مسیح و کیش زردشت اخذ و اقتباس شده است. براون می گوید: «در وصف و تعریف کیش مانی باید چنین گفت: دین زردشت است که به صورت مسیحی درآمده، نه دین مسیح که به شکل زردشتی مصور شده باشد.»
مانی عالم را ناشی از دو اصل می داند: نور و ظلمت. خیر و نکوکاری از نور پدید می آید و شر و سیاهکاری از ظلمت ناشی می شود. نور قادر بر فنای شر نمی باشد، همچنین ظلمت نمی تواند خیر را نابود کند. هر عمل خوبی را که انسان به جا می آورد، ناشی از خداوند نور است و هر کردار زشتی را که مرتکب می شود، ناشی از خداوند ظلمت است. تمام حواس انسان در نیکی و بدی چنین است. خیر با شر کاملاً آمیخته شده و منفک نمی شود. مانی و پیروان او در خصوص خیر و شر و امتزاج این دو بی اندازه بحث نموده اند. با تمام اینها مانی از تعالیم و مبادی زردشت چندان دور نشده، ولی در یک امر حیاتی با او مخالف می باشد. زردشت عالم را با نظر خوب نگریسته، مقدمات پیروزی خیر و غلبه نیکویی بر شر و زشتی را مسلم می دانست؛ ولی مانی خیر و شر را با هم مختلط و متساوی می داند. زردشت معتقد است که انسان باید خوب زندگی کند، به کشت و کار و تربیت مواشی و تقویت جسم و پرورش بدن مشغول شود، دارای زن و فرزند باشد؛ روزه نگیرد تا مبادا ضعیف و ناتوان شود، با این احوال می تواند خداوند خیر را یاری و خدای شر را مغلوب کند. مانی زندگانی را طور دیگری تصور کرده، به گوشه نشینی و رهبانیت دعوت می کند. ازدواج را حرام نمود تا عالم زودتر نابود شود، به زهد و گوشه نشینی و عبادت دعوت نمود و روزه را ر هر ماه هفت روز مقرر و نماز را افزون کرده که انسان باید با آب خود را شست و شو بدهد، از کشتن حیوانات منع نموده، زیرا کشتن جانور موجب آزاری و باعث درد است.
گویند هرمز پادشاه ایران دین مانی را پذیرفت؛ اما چون بهرام جانشین هرمز شد، مانی را کشت و پیروان او را ریشه کن نمود. با وجود این جانشینان مانی یکی بعد از دیگری مبادی او را منتشر و آیین وی را نگاه داشتند. ابن الندیم می گوید: «چون اعراب بر ایرانیان چیره شدند، پیروان مانی به این سرزمین برگشته، هنگام قیام و شورش ایرانیان (ابومسلم) در زمان بنی امیه اظهار حیات نمودند. در زمان المقتدر (خلیفه عباسی) سوی خراسان مهاجرت نمودند و هر که هم از آنها مانده بود، کیش خود را نهان می کرد.»

مزدک

در سال 487 م. مزدک در ایران ظهور نمود. آیین او اشتراکی بود و می گفت مردم از روز تولد یکسان بوده و بایستی یکسان زیست نمایند؛ مال و زن مابین مردم بالتساوی باید تقسیم شود؛ همه در زن و دارایی شریک یکدیگرند. شهرستانی گوید: «او مردم را از جنگ و ستیز و کین و دشمنی نهی می کرده و چون غالباً جنگ و خصومت به سبب زن و مال حاصل می شود، بایستی زنها همه برای مردها آزاد و مورد تمتع باشند. مال هم برای همه مباح باشد.» به نوشته طبری مزدک می گفت: «خداوند روزی را میان مردم بالتساوی تقسیم نموده، ولی آنها نسبت به همدیگر ستم نموده اند. پس بایستی حق فقیر را از متمول گرفته، به او پس بدهیم. هر که هم مال و زن بیش از اندازه احتیاج اشته باشد، باید آن را میان سایرین قسمت کند.» چون مزدکیان این آیین را به میان آوردند، اوباش عقیده آنها را مغتنم شمرده مزدک را تایید نموده هیجان آنها به حدی رسیده بود که داخل خانه متمولین شده زن و مال آنها را می ربودند.
از این معلوم می شود که دستور مزدک یکی از قدیمی ترین مبادی اشتراکی عالم بوده، نولد که می گوید: «چیزی که مابین عقیده اشتراکی مزدک و عقیده اشتراکی کنونی تفاوت می گذارد، همانا مذهبی بودن دستور است.» مزدک مبادی دیگری هم داشت که از جمله آنها خودداری از اذیت و آزار حیوان و خوردن گوشت است. همچنین زهد و قناعت. هزاران نفر از او پیروی نمودند؛ ولی «قباد» در 523 م. آنها را کشت و نزدیک بود ریشه آنان را بکند، با وجود این پیروان او کیش خود را تا زمان اسلام و بعد از اسلام محافظت نموند. استخری می گوید: «در بعضی از قرای کرمان گروهی از پیروان مزدک تا پایان روزگار بنی امیه زیست می نمودند.»
این است عقاید و مبادی مذهبی ایران که پس از فتح اسلامی گداخته و در قابل اسلام ریخته و با عقاید اسلامی آمیخته شد؛ زیرا بسیاری از ایرانیان مسلمان شده بودند؛ ولی مبادی و عقایدخود را بدرود نگفته بودند و اندک اندک عقاید خود را به صورت اسلامی در آوردند.

ادب پارسی

زوال دولت ایران و فنای دین و زبان پهلوی و انحلال حکومت پارسی و تبدیل مملکت مستقل، به ایالت و ولایت اسلامی و دخول ایرانیان در دین اسلام و توجه آنان به زبان عربی و دشمنی مسلمانان با آتشکده ها موجب فنای دیانت پارسی و زوال لغت پهلوی گردید. با وجود این برخی از لغات پهلوی محفوظ ماند. برخی از کتب ایرانی هم نزد پارسیانی که فرار کردند، محفوظ ماند. بیشتر این کتب مذهبی بود. علاوه بر این بعضی از قوانین ایران که در زمان ساسانیان جاری و متداول بود، اثرت مسلمین شده که بیشتر آنها احوال شخصی مانند قانون ازدواج و بندگی را متضمن بود، همچنین کتاب انشا و صنعت ادبی و شیوه نگارش و اصول آغاز و انجام نامه نگاری و آداب ترسل و طرز نگارش نامه های رسمی. و نیز قاموس لغت پهلوی به ترتیب حروف تهجی و... با تمام اینها و با عظمت خسروان ساسانی، اثری از شعر به دست ما نرسیده است. آیا در آن زمان ادب پارسی از شعر محروم بود؟ یا آنکه شعر پارسی بود و شعر عرب بر آن غالب شده، آن را از بین برد؟ ما به این شق دوم معتقد هستیم. با کمی آثار پارسی که به دست ما افتاده، ظاهراً فزونی آن در دست مسلمانان مسلم بوده؛ زیرا این قتیبه در کتاب «عیون الاخبار» غالباً چنین نقل می کند: در «کتاب عجم» یا «در کتاب پرویز» یا «در نامه پرویز به فرزند خویش» چنین خوانده ام. صاحب کتاب «التاج» نیز بسیاری از اخبار و احوال پادشاهان را از کتب پارسی نقل کرده است. ادب پارسی از چندین طریق در ادب عرب تاثیر مهمی نمود:
اول: بسیاری از ایرانیانی که اسلام را قبول نمودند، زبان تازی را آموختند، خود و فرزندانشان شعر عربی هم می سرودند و در زمان بنی امیه عده زیادی از شعرای ایرانی که به عربی نظم می کردند؛ ظاهر شدند. یکی از مشاهیر آن طبقه زیاد الاعجم است که در اصفهان متولد شد و در خراسان اقامت گزید و در همان سامان زندگی را بدرود گفت. صاحب الاغانی گوید: «علت اینکه او را اعجم می گفتند، این بود که زبان او یارای تکلم به عربی نداشت و او مانند ایرانیان دیگر حروف تازی را از مخرج ادا نمی کرد. ولی شعرش بسیار نیکو و روان و محکم بود. مثلاً او که می خواست بگوید «ما کنت تصنع» چنین می گفت: «ما کنت تسنا» س را به جای ص و همزه را عوض ع تلفظ می کرد. چون شعر از روی سلیقه نمی گفت، لحن (غلط) او بسیار بود، مانند این بیت:

 

اذا قلت قد اقبلت ادبرت
کم لیس غادی و الارائح

 

صحیح آن «غادیاً و لارائحاً» می باشد. خاندان یسار نیز از بزرگترین و مشهورترین طبقه شعرای ایرانی تازی گوی بودند. سه نفر از فرزندان یسار نسائی، یعنی اسماعیل، محمد و ابراهیم ایرانی و پارسی نژاد بودند؛ ولی شعر عربی می سرودند و ایران پرست و برای ایرانیان سخت متعصب و نسبت به عرب دشمن و بدخواه و انتقام جو بودند. یکی از شعرای ایرانی تازی زبان، ابوالعباس اعمی از اهل آذربایجان بود؛ همچنین موسی شهوات ایرانی آذربایجانی بود. عده بسیاری هم بودند که مجملاً نام بعضی را برده ایم. آنها و کسانی که در صف آنها زیست می نمودند، ارای تربیت ایرانی و تهذیب پارسی بودند؛ زیرا میان قوم خود پرورش یافته و به مایه ادبی پارسی تمتع کرده بودند، سپس زبان تازی را آموخته، ادب پارسی را در قالب عربی می ریختند و اشعار نغز و محکم و روان می سرودند. ترکیب و لفظ و وزن عربی بود، ولی فکر و خیال و مایه ادبی فارسی. روح ایرانی و قوه ایان پرستی در کالبد آنها جنبیده، به صورت شعر عربی ظاهر می شد. اگر می توانستیم نمونه ای از شعر پارسی که در زمان ساسانی سروده شده، به دست بیاوریم و میان آن و اشعار پارسیان تازی گو مقایسه کنیم، چگونگی اقتباس و اخذ مایه ادبی را شرح می دادیم با اینکه مایه اولی از بین رفته می توان گفت شعر کسانی که نام برده شد، دارای معانی پارسی و تخیلات ایرانی بود؛ مثلا این ابیات را وارد می کنیم. مرغی نزدیک «زیاد» ترنم نمود و او چنین گفت:

 

تغنی انت فی ذممی و عهدی
و ذمه و الذی ان لم تطاری

 

و بیتک اصلحیه و لا تخافی
علی صفر مزغبة صغاری

 

فانک کلما غنیت صوتاً
ذکرت احبتی و ذکرت داری

 

فاما یقتلوک طلبت ثاراً
له نبا لانک فی جواری

 

یعنی: «ای مرغ، ترنم کن؛ تو در حمایت من و رعایت پدرم هستی. آشیانه خود را آباد کن. بر جوجه های کوچک زرد رنگ تازه بال خود مترس، هرگاه که تو ترنم می کنی، سامان و یاران خود را به یاد می آورم. اگر تو را بکشند، انتقامت را خواهم کشید؛ زیرا تو همسایه و در حمایت من هستی.» گویند حبیب بن مهلب چون این شعر را شنید، مرغ او را کشت، زیاد هم نزد مهلب تظلم کرد و مهلب حکم دیه مرغ را داد! آیا چنین شعور و احساسی که میان اعراب سابقه نداشت، جدید نمی باشد؟ شاید عقیده مانی که نسبت به حیوانات رفاق نموده، در این شعر هم اثر داشته باشد.
گفتیم که «ابن یسار» و برادرانش شعوبی بودند. ابوالفرج درباره اسماعیل بن یسار چنین گوید: «او به تعصب و ایران پرستی و تفاخر و مباهات به ایرانیان مشهور بود. تعصب او موجب بدبختی و در بدری و ضرب و طردش شده بود.» چون خاندان او ایران دوست و متعصب بودند، بالطبع برای ادب پارسی هم تعصب داشتند. از جمله اشعار اسماعیل که نسبت به ایران مباهات و بر اعراب تفاخر دارد، این است:

 

ربّ خال متوج لی و عم
ماجد مجتهدی کریم النصاب

 

انما سمّی الفوارس بالفر
س مضاهات رفعة الانساب

 

فاترکی الفخر یا امام علینا
واترکی الجور و انطقی بالصواب

 

و اسالی ان جهلت عنا و عنکم
کیف کنا فی سالف الاحقاب

 

اذنرّبی بنا تنا و تدسو
ن سفاها بناتکم فی التراب

 

یعنی: «من چندین دایی تاجدار و عموی بزرگوار پاک نژاد دارم. فوارس (=جمع فارس) برای این به نام فارسی منتسب شده اند که شاید به نژاد ارجمند ما منسوب و از انتساب ما نام نیک ببرند. اینک ای امام (نام معشوقه) تفاخر خود را (عرب) نسبت به ما از خود دور کن، ستم را هم روا مدار، راست بگو. اگر هم نادان باشی، از گذشته ما (ایرانیان) و شما (اعراب) در روزگارهای پیش بپرس تا بدانی ما و شما چه بودیم. ما دختران خود را تربیت می کردیم، شما دختران خود را زنده در گور نهان می کردید!» اسماعیل یک قصیده بسیار نغز و دراز نیز سروده که داستان سرایی پارسی از آن محسوس می شود. از این گذشته نظم او (برخلاف عرب) از روی منطق به هم پیوسته و مربوط می باشد. اول آن این است.

 

کلثم انت الهم یا کلثم
و انتم دائی الذی اکتم

 

ابراهیم برادر اسماعیل نیز مانند این اشعار بسیار سروده که ایرانیان را بر اعراب ترجیح داده و به نسب و عظمت ایرانیان تفاخر و مباهات می کرد. بسیاری از اعراب نیز در ایران یا عراق می زیسته و با ایرانیان مختلط شده بودند و آثار تمدن و عظمت ایران را مشاهده می نمودند و نتیجه مشاهدات خود را به شعر می آوردند. طرماح، کمیت، ابوالنجم راجز (رجزگو)، جریر و فرزدق در عراق زندگانی می کردند. نهاربن توسعه، ثابت بن قطنه، ابن مفرغ حمیری، مغیره بن حیناء و دیگر کسان در خراسان زیست می نمودند. معلوم است محیط در آنها تاثیر مهمی داشت که اثر آن در شعر و فکر و خیال آن کاملا هویداست.
دوم: طریق دیگری برای تاثیر ادب پارسی بوده و آن عبارت از لغت است. عرب در جاهلیت از حیث لغتی که به زندگانی بدوی اختصاص دارد، مستغنی بودند. هنگامی که ایران و کشور روم را گشوده، آثار و اسباب عظمت و تمدن و زیب و تنعم و فنون ظریفه و هزار چیز دیگر را مشاهده نمودند، همچنین اصول حکومت و قوانین و نظامات و اصطلاحات کشورداری و لکشرکشی را دیدند و شنیدند که هیچ یک از آنها به فکر و عقل بدوی خطور نمی کرد، ناگزیر از عالم متمدن الفاظی اقتباس و استعمال نمودند. مسلم است لغت پارسی بهترین منبعی بود که می توانستند از آن اخذ کنند؛ بنابراین بسیاری از الفاظ را اقتباس و داخل لغت خود نمودند از جمله آنها این است: «کوز، جرة، ابریق، طشت، خوان، طبق، قصعه، خز، دیباج، سندس، یاقوت، فیروز، بلور، فالوذج، لوزینج، فلفل، زنجبیل، قرفه، نرجس، نسرین، سوسن، مشک، عنبر، کافور، صندل، بستان، قرنفل، ارجوان، قرمز، سراویل، استبرق، تنور، جوز، لوز، دولاب، میزاب، زنبق، باشق، طیلسان، مغنطیس، مارستان، صک، صنجة المیزان، صولجان، کوسنج، نوافج المسک، فرسخ، بند (که درفش بزرگ باشد)، زمرد، آجر، جوهر، سکر، طنبور الی آخر.»
با یک نگاه عادی می توانید بدانید که اعراب در هر نقطه یا هر راهی که می رفتند، یا به هر ضروریاتی از ضروریات حیات بر می خوردند، ناگزیر کلمات پارسی را استعمال می نمودند. بنابراین یقین داریم که علاوه بر لغت، در اخذ جمله یا ترتیب عبارت هم ناچار شده بودند. تا چه رسد به تخیلات و معانی و مضامین و افکار ایرانی که به طور حتم از پارسی اقتباس شده، ولی نمی توانیم بگوییم فلان مضمون و معنی مستقیماً به عربی نقل شده یا نمی توانیم آنچه را که اعراب از ایرانیان اخذ نموده اند، جمع کنیم؛ زیرا معنی و مضمون میان هر ملتی قابل ضبط و تدوین نمی باشد:
سوم، حکمت و سخنهای حکمت آمیز: ایرانیان در نشر فضایل و تهذیب اخلاق مسلمین تاثیر بسیار مهمی داشتند. همچنین در ادب و تربیت دارای فضل معروف بودند. اخلاق اسلامی تحت تاثیر سه چیز واقع شده بود: اول مبادی دین و آیات قرآن، احادیث پیغمبر، مبادی و تعالیم تورات و انجیل یا امثال و سخنهای حکمت آمیز سلیمان (که در دین اسلام تأثیر داشت)؛ دوم فلسفه یونان است که به واسطه نقل و ترجمه در زمان بین العباس انتشار یافت و مثال آن شرح نظریات ارسطو در کتاب ابن مسکویه است که می گوید: «فضیلت میان دو رذیلت است:» همچنین عقیده افلاطون راجع به فضایل چهارگانه است که اساس فضایل محسوب می شود و آن عبارت از «حکمت، عفت، شجاعت و عدالت» است؛ سوم داستانهای کوچک که متضمن شرح حال پادشاهان ایران و حاکی تاریخ وزرا، حکما و بزرگان عصر آنان می باشد. همچنین عبارات حکمت آمیز و سخنهای نغز و امثال و حکایات این نوع حکمت کتب ادبی عرب را فرا گرفته و در اخلاق اسلامی بیشتر از فلسفه یونان تاثیر نموده؛ زیرا این قسم سخن کوتاه پرمایه با ذوق و فهم عرب بیشتر تناسب دارد، به علت اینکه اعراب از بحث و تحقیق مهم یا از تلقی یک علم مرتب و منظم عاجز می باشند.
عرب میل دارد که نتیجه چند سال در یک جمله یا یک عبارت بلیغ جمع شود. هر جمله یا عبارتی حاکی از یک موضوع مخصوص باشد؛ یک سخن برای شجاعت، یک کلمه برای کَرم و یک جمله برای وفاداری کافی می باشد. اگر در اصل شجاعت بحث و تحقیق و تمام معانی آن شرح داده شود، موافق ذوب و شعور عرب نخواهد بود؛ زیرا بحث و تحقیق و تفکر در علل و موجبات یکی از خصائص یونان است. چون اعراب حکمت و داستان و ادب پارسی را به دست آوردند، از آن مایه گران بسی خرسند شده، آن را زیب فضل و ادب خود نمودند. ایرانیها چنین حکمتی را به حد کمال دارا هستند. اغلب آن ابتکار شده و برخی هم از هندیها نقل شده است. بهترین دلیل بر انتشار فضل و ادب ایرانی، کتاب «الادب الصغیر» و «الادب الکبیر» است که آثار ابن مقفع ایرانی می باشد. قبل از ابن مقفع هم حکمت ایرانیان در عصر بنی امیه به طور غیرمستقیم نقل و تدوین می شد و مردم نیز آن را مایه علم و فضل خود می نمودند. حسن بصری ایرانی نیز بسیاری از سخنهای حکمت آمیز ایران را نقل کرده بود. بسیار از کلمات پارسی هم در کتاب «عیون الاخبار» ابن قتیبه و «سراج الملوک» تالیف طرطوش و کتاب «التاج» و «العقد الفرید» نقل شده است. چیزی که قابل مطالعه و ملاحظه می باشد، این است که ذوق عرب در این خصوص با ذوق ایرانی شباهت دارد. سخنهای حکمت آمیزی که به «اکثم بن صیفی» در جاهلیت و به «امام علی» در اسلام نسبت داده شده، همچنین کلمات «احنف بن قیس» و «روح بن زنباع» از حیث ترکیب و معنی با سخنهای بزرگمهر، پرویز و موبد موبدان شباهت دارد. ابن عبدربه در کتاب «العقد الفرید» یک فصل مخصوص برای حکمت اکثم بن صیفی و بزرگمهر تدوین نموده، هیچ سخنی را از سخن دیگر جدا نکرده که بتوان دانست کدام یک از آنها به اکثم به صیفی یا بزرگمهر منسوب است! اینک ما نمونه کوچکی از حکمت ایران نقل می نماییم:
1- بزرگمهر می گوید: «چون در دو چیز متحیر بمانی و ندانی کدام یک بهتر به کار آید، خوب کفر کن هر کدام که به هوای نفس نزدیکتر است، از آن بپرهیز.»
2- پرویز به فرزند خود شیرویه چنین نبشت: «مکافات خیانت کوچک را کوچک مگیر، زیرا اگر مردم به گناه کوچک عادت کنند، از گناه بزرگ بیم نخواهند داشت. هرگاه یک درهم از درآمد کسر آید، برای جبران آن از مخارج کمکی و ارسال قاصد و برید دریغ مدار. سخت ترین مکافاتی که باید بکنی، مکافات کسر عایدات باشد؛ بهترین پاداش هم پاداش فزونی آن باشد. کسانی که به فزونی درآمد می کوشند، همیشه مصون باشند. از ریختن خون آنها بپرهیز. مزد آنها را هم فزونتر کن و به حراست آنان بکوش.»
3- فهلیذ شاگرد یوشت بود و چون بر او برتری یافت، یوشت او را کشت. خسرو به او گفت: «چون از تو سیر می شدم، او را نمی پذیرفتم و چون از او خسته می شدم، تو را دوباره می خواستم. کینه و حسد تو موجب کشتن او شد. چون او را کشتی، نیمه از زندگانی شیرینم را تباه کردی.» سپس فرمان داد او را زیرپای فیل انداخته، هلاک کنند. یوشت گفت: «خسروا، اگر من نصف زندگانی شیرین تو را تباه کرده باشم، تو نصف دیگر را به کشتن من تباه خواهی کرد. آیا جنایت تو نسبت به زندگانی خویش بدتر از جنایت من نخواهد بود؟» خسرو فرمود: « او را رها کنید. این سخن را از معاشرت پادشاه آموخته است.»
4- خسرو می گوید: «بترسید از مرد کریم آزاده اگر گرسنه شود؛ و از مرد خسیس لئیم اگر سیر شود!»
5- اردشیر بن بابک می گوید: «گوش به ستوه می آید و دل ملول می شود. هان از خستگی این و آن بپرهیزید و برای هر یک از آن دو یک نحو حکمت اختیار کنید.»
چهارم: یک اثر ایرانی هم در کار بوده که در زندگانی عرب و حیات ادبی آنان کارگر و موثر بود و آن عبارت از آواز و طرب می باشد. چنین معلوم می شود که اعراب نغمه های خود را از ایران اقتباس و اشعار خود را بدان نغمه ها سروده اند. ابوالفرج اصفهانی در کتاب الاغانی می گوید: «سعید بن مسجح غلام بنی جمح سیاه و از اهل مکه و مغنی بود. وی یکی از بزرگترین ارباب فن به شمار می رفت و بر سایرین تقدم داشت و نخستین کسی بود که لحن و نغمه عربی را پرورانید. او فن خود را از ایرانیها نقل و به عربی شایع نمود به شام هم سفر کرد و الحان روم و نواختن بربط را آموخت. به ایران هم رفته، موسیقی و آواز را تکمیل کرد و نغمه های بسیاری آموخته و به حجاز برگشت و فن خود را اشاعه داد و نغمه هایی که با لحن عرب توافق داشت، داخل فن عرب نمود و الحانی که خارج از نغمه عرب بود، از فن خود دور کرد. او نخستین کسی بود که به چنین فنی مشهور گردید مردم هم از او تقلید نمودند.»
در جای دیگر می گوید: ابن مسجح بر گروهی ایرانی که مشغول ساختمان کعبه بودند، می گذشت و نغمه آنها را که هنگام کار به آن ترنم می کردند، شنید. آن را به عربی نقل نمود. گویند خواجه ابن مسجح آواز تازه ای از او شنید، پرسید: «این آواز را از که آموختی؟» پاسخ داد: «از ایرانیان نغمه پارسی را شنیده، آن را به عربی نقل نمودم.» خواجه گفت: «تو در راه خدا آزاد هستی.» او هم از خواجه خود جدا نشد و فن خویش را ترقی داده، در شهر مکه شهرتی بسزا یافت.
روایت سوم این است: صفوان جمحی از پدر خود نقل می کند که نخستین کسی که موسیقی را از ایرانیان اخذ و اقتباس نمود، سعیدبن مسجح بنده بنی مخزوم بود. چون معاویه کاخ خود را برپا نمود، بنّاهای ایرانی را به کار وادار کرد. آنها هم قصر او را با گچ و آجر ساختند و هنگام کار به نغمه پارسی ترنم می کردند. سعید بن مسجح برای آموختن نغمات ایرانی همه روزه نزد آنها رفته، لحن تازه ای می آموخت و هرچه را که می پسندید، به عربی نقل می کرد و موافق آن شعر می سرود. در جای دیگر می گوید: ابن محرز فرزند یکی از کلید داران کعبه بود. نژاد او ایرانی بود. گاهی در مکه و زمانی در مدینه زندگانی می کرد. در مدینه سالی سه ماهی گذرانیده که در آن مدت موسیقی را از عزة المیلاء می آموخت، سپس در مکه سه ماه زیسته و بعد به ایران مسافرت می کرد که نغمات پارسی را آموخته، به عربی نقل می نمود. او به شام هم رفته، لحن رومی را اخذ کرده بود. از تمام نغمات و الحانی که به دست آورده، الحان عربی را ایجاد نمود. نغماتی که او پدید آورده، بی مانند و نظیر آنها شنیده نشده بود؛ بدین جهت ملقب به «صناج العرب» گردید. او نخستین کسی بود که هر یک آواز را به دو بیت خوانده؛ زیرا به عقیده او یک بیت برای ادای صوت کامل کافی نمی باشد موسیقیدانها و آوازخوانان عرب همه به او اقتدا و از او تقلید و نغمات وی را تلقی و به دستورش عمل نمودند؛ زیرا ابن مسجح سر سلسله مغنیان عرب بود. ابن خرداذبه می گوید: عبدالله بن عامر کنیزی چند خریده، وارد شهر مدینه شد و نزد عبدالله بن جعفر رفت و نغمه خود را ادا نمود. «سائب خاثر» غلام عبدالله که او نیز ایرانی و اهل بلوک خسرو بود، به خواجه خود گفت: من مانند این شخص ایرانی نغمه های دلپذیر دارم. سپس آغاز آواز نموده این شعر را سرود: «لمن الدیار رسومها قفر» ابن الکلبی می گوید: او نخستین کسی بود که در عالم اسلام موسیقی و آواز را منتشر نمود.
از این معلوم می شود که ایرانیان در الحان عرب تاثیر بسیار مهمی داشتند. بزمهای ایرانی منحصر به موسیقی نبود، بلکه خود محافل ادبی و دانشگاههای مهم به نظر می آید. در آن محافل شعر سروده می شد و شعر را با موسیقی تطبیق می دادند. به علاوه این مجالس ادبی نتایج بسیاری داشت؛ زیرا متضمن داستانهای ادبی و حاوی نطقهای شیرین و بیانات بلیغ و نکات مهم و روایات فکاهی می باشد. شعرا و فضلا در آن محل با هم مسابقه داشتند، مایه های فضل و ادب را هر یکی به یک نحو و رنگ پدید آورده، قرب و منزلت بزرگان را احراز می نمودند. مجالس انس و بزمهای ایرانی در تهذیب شعر و ایجاد ادب و برانگیختن قریحه و انشا و سرود دارای اثر مهمی بود. دلیل ما بر این، روایت صاحب کتاب «التاج» است که بزمهای ایرانی را شرح داده، تقلید عرب از ایرانی را وصف و بیان نموده است. بیان او مفصل می باشد که مجملاً برخی از آن را نقل می نمائیم او در فصل مخصوص منادمه چنین گوید: «اینک ما بزم خسروان ایران را شرح می دهیم؛ زیرا ایرانیها از حیث تمدن بر دیگران مقدم هستند و ما آنچه در دست داریم، (اعم از قوانین کشورداری، لشکرکشی، نظامات رعیت پروری، ترتیبات خاصه و عامه، نشاندن هر طبقه به جای خود، تنظیم مقامات، آبادی مملکت و اصلاح شئون مردم) از ایرانیان اخذ و اقتباس و مطابق آن عمل نموده ایم.» سپس به وصف بزمهای ایرانی و چگونگی آنها پرداخته و ترتیب طبقات که هر یک طبقه یک نشیمن مخصوص داشتند و طرز رفتار پادشاهان نسبت به ندیمان خود را ذکر نموده است. امرا، ولات و رجال دولت نیز به خلفای وقت اقتدا می کردند. آنها هم محافل ادب و بزمهای طرب داشتند.
پنجم: چنین معلوم می شود که در آخر زمان بنی امیه، ایرانیان فن انشا و ترسل و نویسندگی را به یک طرز نوین درآورده بودند که نزد عرب معروف نبود و آن عبارت از نوع انشای عبدالحمید نویسنده مشهور است که عده ای را نیز به استادی خود تربیت کرده بود.عبدالحمید، دبیر مروان بن محمد - آخرین خلیفه بنی امیه - بود.
ابن خلکان می گوید: «او در فن نویسندگی و هر فنی از فنون و علوم امام و مقتدای خاص و عام بود. طریقت او را تقلید کرده و فن ترسل را از او آموختند. او نخستین کسی بود که مراسلات را مفصل نمود و حمد خداوند را در هر فصلی از نامه خود ذکر می کرد و مردم بعد از او حمد را در نامه های خود متداول نمودند.» شریشی در شرح مقامات می گوید: «او نخستین کسی بود که غنچه های بلاغت را شکفت، طریق ترسل را آسان و شعر را از قید و تکلف آزاد کرد.»
چنانچه پند او که برای دبیران و نویسندگان نوشته است، مقرون به حقیقت باشد، شکی نخواهد ماند که او سرسلسله دبیران و بزرگترین قائد و راهنمای آنان بوده. دلیل ما به تاثیر فن و ادب پارسی در ادب عرب، روایت ابن خلکان است که می گوید: «عبدالحمید از موالی و اهل انبار بود.» و نیز می گوید: «او فن انشا و ترسل را از سالم بنده هشام بن عبدالملک آموخته بود.» یک دلیل روشنتری هم هست و آن عبارت از روایت ابی هلال عسکری در کتاب «دیوان المعانی» است که می گوید: «هر که علم بلاغت را به یک زبان آموخته و بعد زبان دیگری بیاموزد، میتواند همان علم را به زبان تازه به کار برد. عبدالحمید اصول علم انشا را که تدوین نموده، از پارسی به عربی نقل کرده بود.» یک دلیل دیگر نیز هست و آن عبارت از شباهت سخن پارسی به خطابه عرب می باشد. آنچه از پارسی نقل شده (اعم از خطابه، بیان و انشا) نظیر خطابه و ترسل عرب است. ایرانیها پند و اندرز و مثل حکمت آمیز دارند که مانند امثال عرب است، اگرچه سخن پارسی از سخن تازی بهتر و نغزتر می باشد. ابوهلال امثال پارسی را نقل و مابین امثال عرب مقایسه نموده است.
شاید شما هم مانند من معتقد شده اید که ادب پارسی، ادب عرب را به رنگ خود درآورده، صورت نوینی به آن بخشیده، یا اینکه می توان گفت یکی در دیگری تاثیر نموده است. این بود مختصری از شرح عوامل پارسی که در زندگانی ادبی عرب تاثیر مهمی داشته اند.

موالی و علم

سکنه ی مملکت اسلامی از نژاد عرب و ملل دیگر تشکیل یافته بود. در زمان اصحاب پیغمبر بیشتر علما عرب بودند؛ زیرا اغلب اصحاب عرب بودند. بعد از آن عجم حائز اکثریت شد و عرب در اقلیت واقع گردیدند. علمای عصر دوم از موالی و زادگان عجم بودند. ابن خلدون در سبب غلبه عجم می گوید: «علت این است که ملت عرب در بدو امر ساده و بدوی و از علم و هنر و صنعت بی بهره بود. احکام شریعت که عبارت از امر و نهی است، غالباً در مغز اشخاص سپرده می شد و از دهان به گوش می رسید. آنها تفسیر قرآن و احکام اسلام را از خود پیغمبر تلقی می کردند و اعراب در آن زمان به تالیف و تصنیف و جمع و تدوین و تعلیم آشنا نبودند. چیزی هم در کار نبود که آنها را به این ضروریات وادار کند. در زمان اصحاب و تابعین هم حال بدین منوال بود.
بعد از آن تمام علوم در عداد ضروریات محسوب گردید. بدین سبب فضل و دانش یک هنر لازم شد و جزو صنایع به شمار می آمد. معلوم است صنایع به شهر نشینان اختصاص دارد و چون اعراب بیابانگرد و بدوی بوده و هستند، علوم و صنایع از آنها دور شد و خود هم از هنر و دانش گریزان می باشند. متمدنان آن روزگار هم ایرانی یا کسان دیگری از ملل متمدن بودند؛ زیرا ایرانیان دارای عظمت تاریخی و واجد دولت بودند. پس آنها در تلقی و نشر علوم از دیگران اولی و احق می باشند. بدین سبب سیبویه، ابوعلی فارسی وزجاج که بعد از آنها بودند، علم نحو را منتشر نمودند. آنها از نژاد ایرانی حقیقی بودند. همچنین علمای حدیث، علمای فق و اصول، مفسرین و علمای کلام همه ایرانی بودند، بلکه غیر از ایرانی کسی بر جمع و تدوین یا حفظ و نشر علوم قادر نبود. اعراب با اینکه از تمدن ایران بهره مند شده بودند، به جمع علوم نپرداختند؛ زیرا آنها در زمان بنی العباس مشغول کشاکش و جلب ریاست بودند.»
اگرچه ابن خلدون در عصر بنی العباس سخن رانده، ولی مسلماً شامل عصر بنی امیه هم می شود. ابن خلدون در عقیده خود افراط کرده و عرب را حتی از شرکت در علوم محروم دانسته است. در زمان بنی امیه گروهی از عرب به دانش و علم اشتهار داشتند؛ سعید بن مسیب، علقمه، شریح، مسروق و نخعی در صف آنها بودند؛ ولی اکثر علما از موالی یا مانند موالی بودند. در مدینه سلیمان ابن یسار داناترین و بهترین فقها و علما محسوب می شد. پدر او بنده میمون - زن پیغمبر - بود. نافع، بنده عبدالله ابن عمر هم در آن شهر زیست که بیشتر احادیث ابن عمر را او روایت و نقل نموده؛ او دیلمی بود. ربیعه الرای، استاد مالک که او نیز فرزند فرخ از موالی بود. از علمای مکه نیز مجاهدبن جبر بنده، بنی مخزوم که بهترین مفسران بود، از ابن عباس روایت می کرد. عکرمه، غلام ابن عباس بیشتر روایات او را نقل نموده بود. عطاء بن رباح، مولی بنی فهر از آزادگان ایرانی ساکن یمن بود. ابوالزبیر محمد بن مسلم بن تدرس، بنده بنی حزام که حدیث را به خوبی حفظ و روایت می نمود، از علمای کوفه سعیدبن جبیر غلام بنی والبه سیاه بود. در بصره هم حسن بن یسار، بنده زیدبن ثابت و محمد بن سیرین که پدر او از میسان اسیر شده و مادر او صفیه کنیز ابوبکر بود. همچنین حسن بصری که پدرش اهل میسان بود از اهل شام هم مکحول بن عبدالله معلم اوزاعی پدرش اهل هرات و مادرش دختر یکی از پادشاهان کابل بود. در مصر یزیدبن حبیب بنده زادمفتی اهل مصر بربری بود. بسیاری از علما، هم از دو نژاد عجم و عرب بودند که سالم بن عبدالله بن عمر، قاسم بن محمد ابی بکر، و علی بن الحسین معروف به زین العابدین از آنها بودند. زمخشری گوید: مادران آنها دختر یزدگرد خسرو ایران بودند. شعبی که علامه تابعین محسوب می شد، مادرش از بردگان جلولا بود.
اگر ما بخواهیم علمای عرب یا علمای موالی را ذکر کنیم، سخن منجر به تفصیل خواهد شد؛ ولی با یک نگاه عادی می توانیم بدانیم که اغلب علمای آن عصر موالی و ایرانی بودند. در کتاب «العقد الفرید» چنین آمده: ابن لیلی گوید: عیسی بن موسی که برای عرب سخت تعصب داشت، از من پرسید: «فقیه اهل بصره کیست؟» پاسخ دادم: «حسن بن حسن است.»
گفت: «دیگری هم هست؟» گفتم: «محمد بن سیرین». پرسید: «نژاد آنها چیست؟» گفتم: «مولی (ایرانی) هستند.» گفت: «فقیه اهل مکه کیست؟» گفتم: «عطاءبن رباح، مجاهد، سعیدبن جبیر و سلیمان بن یسار.» گفت: «آنها کیستند؟» گفتم: «مولی هستند.» گفت: «فقهای مدینه کدامند؟» گفتم: «زیدبن اسلم، محمد بن المنکدر و نافع بن ابی نجیح.» گفت: «آنها از چه ملتی هستند؟» گفتم: «از موالی.» گفت: «دانا ترین فقهای اهل قبا کیست؟» گفتم: «ربیعه الرای.» گفت: «او از کدام قوم است؟» گفتم: «مولی.»
بر اثر شنیدن این سخن چهره او تیره و سیاه شد و گفت: «فقیه اهل یمن کیست؟» گفتم: «ابن طاووس و ابن جند.» گفت: «آنها چه مردمی هستند؟» گفتم: «موالی». رگهای او پرخون شد و به خود تکان داد و خوب توجه کرد و نشست و پرسید: «دانشمند اهل خراسان کیست؟» جواب دادم: «عطاء بن عبدالله خراسانی.» گفت: «او چیست؟» گفتم: «مولی می باشد.» چهره او سیاه تر و بدتر شد و من از او هراسیدم. پرسید: «فقیه اهل شام کیست؟» گفتم: «مکحول.» آنگاه آهی کشید و آرام گرفت؛ سپس پرسید: «فقیه اهل کوفه کیست؟» به خدا سوگند اگر از او بیم نمی داشتم، می گفتم حکم بن عتبه و عمار بن ابی سلیمان است؛ ولی چون او را مستعد خشم و کین دیدم، گفتم: «ابراهیم نخعی و شعبی» پرسید: «نژاد آنها چیست؟» گفتم: «عرب است.» گفت: «الله اکبر!» سپس آرام گرفت.
مانند این داستان هم در «معجم البلدان» یاقوت در ماده خراسان آمده است: عبدالرحمن بن زید بن اسلم گوید: چون «عبادله» (که جمع عبدالله باشد و آنها عبدالله بن العباس، عبدالله بن الزبیر و عبدالله بن عمروبن العاص بودند) از بین رفتند، فقه آنها در تمام شهرها منحصر به موالی شد. فقیه اهل مکه عطاء بن ابی رباح، فقیه اهل یمن طاووس، فقیه اهل کوفه نخعی، دانشمند اهل شام مکحول و عالم خراسان عطای خراسانی بودند، مگر شهر مدینه که به قریش اختصاص داشت و فقیه آن سعید بن مسیب بود. در این موضوع داستانهای بسیاری هست. اگرچه تعصب ایرانی را در بر دارد، ولی در اساس و صحت آن هیچ گفتگویی نیست که علم و دانش در دست ایرانیان بود.
منبع مقاله: محمد حمید، یزدان پرست لاریجانی؛ (1385)، نامه ایران (مجموعه مقاله ها، سروده ها و مطالب ایران شناسی) جلد سوم، تهران: اطلاعات، چاپ اول.