نویسنده: مجدالدین کیوانی
ولادیمیر بارتولد
واسیلی ولادیمیرویچ بارتولد (1286-1349 ق/1869-1930 م) دانشمندی خاورشناس و نویسنده مقالات و کتابهای متعدد در تاریخ و فرهنگ خاورمیانه به ویژه آسیای مرکزی بود. وی در سن پترزبورگ زاده شد. پدر و مادرش از آلمانیهای مهاجر بودند و گویا به این سبب واسیلی به ویلهلم نیز نامیده شد و بعدها این نام را در آثاری که به زبانهای اروپای غربی می نوشت، به کار می برد.وی خوب درس خواند و معلومات گسترده ای در علوم انسانی کسب کرد و با زبانهای لاتین و یونانی آشنا گردید و در سال 1900 درجه دکتری در تاریخ شرق را دریافت کرد و در 1906 م به استادی دانشگاه برگزیده شد و تا پایان عمر در این مقام باقی ماند. وی با استادان برجسته ای از قبیل ملیورانسکی و رادلف که هر دو ترک شناس بودند، آشنایی یافت و پس از چندی خواهر ایران شناس معروف، ژکوفسکی را به همسری گرفت و در 1912 م به عضویت فرهنگستان روسیه برگزیده شد.
بارتولد علاوه بر تدریس و تحقیق، سمتهای متعددی نیز بر عهده داشت که از مهمترین آنها، دبیری و ریاست «شعبه شرقی انجمن باستان شناسی روسیه»، دبیری «کمیته روسی برای مطالعه آسیای مرکزی و شرقی»، ریاست «هیات شرق شناسان وابسته به موزه آسیایی» سردبیری ارگان انتشاراتی دو مرکز نخستین از سه مرکز مذکور، و نیز سردبیری سه فصلنامه کم دوام دنیای اسلام، دنیای مسلمان و ایران را باید نام برد. وی مردمی بسیار جدی و سختکوش و در مسائل علمی کم گذشت و سختگیر بود.
حوزه مطالعات و تحقیقات بارتولد بسیار وسیع، و آثارش بسیار متنوع و متعدد است: تاریخ، باستان شناسی، سکه شناسی، جغرافیای تاریخی، فرهنگ و زبان، ادیان و غیره موضوعهایی بودند که وی بدانها پرداخت؛ اما محور اصلی علایق وی تاریخ بود، بارتولد 670 مقاله و کتاب از خود بر جای نهاد که از این مقدار، 247 مقاله تنها در «دایره المعارف اسلام» منتشر شده است. 14 اثر او پس از مرگش به چاپ رسید و بخشی از تالیفاتش هنوز به صورت دست نویس باقی است. بارتولد بود که تحقیقات مربوط به آسیای مرکزی را بر مبنایی علمی استوار کرد. با این همه، به لحاظ پیوستگی تاریخ اقوام و فرهنگهای آسیای مرکزی با سرزمینها مجاور، وی بخش قابل ملاحظه ای از پژوهشهای خویش را به عناصر فرهنگی مختلفی اختصاص داد که به عقیده او، تاریخ آسیای مرکزی را شکل بخشیده بود. در این میان، ایران با سابقه فرهنگی و نفوذ سیاسی - اجتماعی که قرنها در آسیای مرکزی داشته، برای بارتولد از اهمیت ویژه ای برخوردار بود و تحقیقات متعددی در زمینه تاریخی، فرهنگی و دینی قبل و بعد از اسلام ایران انجام داد.
حوزه تنبعات بارتولد را می توان به سه بخش ترک شناسی، ایران شناسی و اسلام شناسی تقسیم کرد. کانون علاقه بارتولد در آغاز، تاریخ آسیای مرکزی در آستانه حمله مغول بود؛ اما وی بعدها حوزه پژوهشهای خود را گسترش داد. از سویی چون بسیاری از مسائل اساسی تاریخ این سرزمین در آغاز قرون وسطی مورد مطالعه قرار نگرفته بود، وی به بررسی سیر تاریخی این منطقه پهناور از زمان فتح اعراب به بعد همت گمارد و پژوهشهای خود را در تاریخ مغول با بررسی عصر سلاطین تیموری تا حدود سال 900 ق تکمیل کرد. از سوی دیگر، بخشی از تحقیقات خود را به دوران قبل از اسلام آسیای مرکزی و ایران، و سپس دوره بعد از تیموریان تا عهد خانات، و بلافاصله پیش از سلطه روسها بر این منطقه تخصیص داد.
مجموعه تالیفات و کارهای علمی بارتولد در خلال سالهای 1960 و 1970 م با نظارت آکادمی علوم شوروی در 9 جلد انتشار یافت. بعضی از مهمترین آثار او اینهاست:
1. ترکستان در عهد هجوم مغول، که شامل دو بخش است : نخست گزیده هایی از متون تاریخی - جغرافیایی فارسی و عربی، و بخش دم شامل تحقیقات او درباه ترکستان است. بخش دوم را کریم کشاورز با عنوان ترکستان نامه به فارسی ترجمه کرده است.
2. اندیشه های مذهبی و حکومت اشرافی در کشورهای اسلامی که شامل بررسی اجمالی تاریخ تکامل دولت و مناسبت حکومت دنیوی با دین در خاور اسلامی است.
3. خلیفه و سلطان یکی از پژوهشهای درخشان بارتولد است که شامل سیر تحول فرمانروایی در سرزمین های اسلامی پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) تا روزگار خلفای عثمانی است.
4. پژوهش های جغرافیای - تاریخی درباره ایران. این اثر با عنوان «جغرافیای تاریخی ایران» به فارسی ترجمه شده است.
5. الغ بیک و زمان او که شامل بررسی شخصیت و فرمانروایی الغ بیگ و گزارش رویدادهای دوره ای از تاریخ تیموریان در آسیای مرکزی است.
6. زندگانی سیاسی امیر علیشیر نوایی، رساله ای است در شرح احوال وزیر دانشمند سلطان حسین بایقرا.
7. فرهنگ اسلام کتابی مختصر، ولی سودمند در تاریخ و فرهنگ اسلامی برای خوانندگان غیر متخصص.
8. جایگاه سرزمین های اطراف دریای خزر در تاریخ جهان اسلام.
9. تاریخ اقوام ترک - مغول.
10. تاریخ پژوهش شرق در اروپا و روسیه.
11. اطلاعات جدید مسلمانان درباره روسها.
12. اطلاعات اعراب درباره مردم روس.
افزون بر اینها شماری از آثار تاریخی فارسی به همت بارتولد به اهل تحقیق شناسانده شده که از آن جمله است: تاریخ جعفری(یا تاریخ کبیر) تالیف جعفر بن محمد حسینی؛ بحر الاسرار از محمد بن ولی ؛ تحفه التواریخ خانی، نوشته عوض محمد؛ ظفرنامه خدایارخان از عبد الغفور؛ و چند اثر تاریخی دیگر. هم چنین او متن حدود العالم (تالیف: 372 ق) را با مقدمه ای به صورت تصویری به چاپ رساند. این متن را مینورسکی به انضمام تعلیقاتی به انگلیسی در 1937 م منتشر کرد.
منبع مقاله: محمد حمید، یزدان پرست لاریجانی؛ (1385)، نامه ایران (مجموعه مقاله ها، سروده ها و مطالب ایران شناسی) جلد سوم، تهران: اطلاعات، چاپ اول.
