نویسنده: یان ریپکا
مترجم: عیسی شهابی
مترجم: عیسی شهابی
نثر دوره سلجوقی (سده ی 5-6هـ) بعضاً به همان سادگی دوره ی پیش از آن و بعضاً به تصنع، جمله های دراز، عرب مآبی و غیره ممتاز است که همه ی این ها؛ هر چه پیش تر، رویم؛ بیش تر می شود. اهمیت ادبیات محض بیش تر به ارزش تألیفات است تا تعداد آن ها و آثار چندی نیز وجود دارد که - لااقل به علت سبکشان - در مرز علم (و یا دست کم آموزندگی) و ادبیات محض قرار دارد. آثاری که در زمره ی این نثرهای دوجانبه به شمار است، در درجه ی اول، عبارت است از: الف) کتاب های عرفانی، ب) کتاب های اخلاقی، ج) رسایل.
الف) اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابی سعید که تقریباً به سال 80 -570هـ تألیف یافته و عبارت از گزارش پر ارزشی درباره ی زندگی عارف به نام ابی سعید بن ابوالخیر به قلم نواده اش، محمد بن المنور، است؛ کشف المحجوب، تألیف علی هجویری (وفات: 465هـ)، در احوال و اقوال صوفیان که ظاهراً یکی از منابع عطار بوده است؛ چند نوشته از شهاب الدین سهروردی (مقتول به سال 587هـ، بنیان گذار وحدت وجود اشراقی بدعت آمیز و، تا آن جا که من اطلاع دارم، نخستین کسی که در ادبیات فارسی داستان های تمثیلی آورده؛ وی به فارسی و عربی هر دو می نگاشت.) تذکره الاولیا عطار؛ سوانح احمد غزالی (وفات: 517هـ)، برادر مصلح مشهور، مشتمل بر کلمات قصار درباره ی عشق(1) «که ضمن آنها روان شناسی عشق با ریزه کاری های بسیار و بیش تر به وسیله ی استعارات (عاری از صنایع بدیعی) تشریح می شود تا با استفاده از مفاهیم».(2).
ب) مرآت الامرا(3)، نصیحت نامه ی معروف به قابوس نامه، از سال 3/475-1082، این کتاب را عنصرالمعالی کیکاوس زیاری (412-492هـ) برای پسرش، گیلان شاه (4) تألیف کرده است. مؤلف نواده ی امیر طبرستان، شمس المعالی قابوس بن وشمگیر، (مقتول به سال 403هـ) است که دارای منشآتی عالی به عربی بود و به این زبان نیکو شعر می سرود، ولی خودکامه ای تندخو بود. چه تفاوت فاحشی! هر چند هر دو در زمره ی شعوبیان بودند؛ ولی، در نسل سوم، فرهنگ تازی در برابر فارسی میدان تهی می کند. این کتاب اختلاطی از اخلاق اشرافی و فئودالی، دین داری سطحی در مسلمانی، حکمت ها یا تقید زیرکانه به اعمال ظاهری (5) و نیز چند مورد، به اقتضای موقعیت خاص مؤلف، شامل مطالبی متناقض یکدیگر است. نگارنده، با آن که از اعقاب یک خانواده ی اشرافی بسیار قدیمی ایران و منسوب به سلسله ی طبرستان است که از انقراض آن دیری نگذشته بود، به چرب زبانی نسبت به ترکان غزنوی می پردازد که مطلقاً اصل و نسبی عالی ندارند و انگیزه اش بی گمان ترس از استخفاف بیش تری است. کیکاوس، هر چند هنوز دست کم یک ملاک کوچک فئودال است، دون شأن خود نمی داند که پسرش بازرگانی پیشه کند، زیرا از واقعیات زندگی به خوبی آگاه است. برخورد علایق و ملاحظات گوناگون در شخصیتی که در گردباد حوادث به ناچار دست خوش دوگانگی گشته اصولاً موجد راه حل هایی شگفت برای مسائل شده است (کریمسکی(6) آن را اخلاق سالوس و خود خواهانه می خواند). مؤلف، که ریشه و تبارش در اعماق سنت های کهن و بومی فرو رفته است، فقط به خاطر یک نام نیک کوشاست که مسلمانی واقعی جلوه کند. آن جا که به دادگری و غم خواری زیردستان اندرز می دهد، مقاصدی صرفاً خود پرستانه دارد. این کتاب آینه ای است که اوضاع اجتماعی دوران خود را به خوبی منعکس می سازد، چنان که نظیرش در هیچ وقایع نامه ی بومی یافت نمی شود؛ یک «مجموعه ی تمدن اسلامی در دوران پیش از مغول»(7) است و این خود دلیلی بر این معنی است که هنر داستان سرایی، که استادان نثر دوران ساسانی بدان ممتاز بودند، در سده ی 11/5 شکوفا بود. خلاصه آن که کتابی از هر لحاظ فوق العاده با ارزش است. سیاست نامه اثری از وزیر معروف سلجوقی، نظام الملک، از سال 484هـ است؛ ولی، تمامی آن از او نیست، محمد مغربی دبیر درباری و یا کسی دیگر که بعدها، به سال 505-492هـ،(8) به انتشار این کتاب همت گماشته تکمله های بی شماربدان افزوده است. این کتاب از لحاظ سبک به ظرافت قابوس نامه نیست، لکن در اهمیت با آن برابر است و مانند آن نمایشگر ساختمان و نظریات جامعه ی زمان خویش است. مجموعه ای است که، بنا به مشهور، ملک شاه (85-455هـ) نظام الملک را، کمی پیش از سوءقصد حشاشیون به وی (10 رمضان 485هـ)، به نگارش آن واداشته تا از تجارب چندین ساله ی سیاست مداری عالی قدر، که مدت کوتاهی پیش از آن بر کنار ساخته بود، درباره ی طرز اداره ی یک کشور فئودال بهره مند گردد.
ج) چهار مقاله، از سال 2-551هـ، تألیف احمد بن عمر بن علی که معمولاً به چهار مقاله ی عروضی سمرقندی معروف است. کتابی است که از لحاظ آشنایی با نهضت های ادبی آن زمان و دوران پیش از آن دارای اهمیت اساسی است. البته نباید از نظر دور داشت که این کتاب در قلمرو سلسله ی غوریان تألیف شده و از این رو، به پیروی از منویات آنان، با هر چه وابسته به دشمنان ایشان و بالاخص غزنویان بوده(9) به مخالفت برخاسته است. همه ی این کتاب ها نمونه های با ارزشی از نثرهایی با سبک و محتویاتی ساده است.
آثار دیگری از این نوع پیش از این نام برده شد.
ادبیات محض
آثار زیر را باید در زمره ی ادبیات محض محسوب داشت:الف) کتاب سمک عیار، تألیفی از صدقه بن ابوالقاسم شیرزای(10) (در تحریر 585هـ)، قدیم ترین رمان فارسی و مشحون از ماجرای شگفت انگیزی است که شهسواران برای رسیدن به دختر فغفور چین آن درگیر شده اند. این سرگذشت ها محتملاً مآخذ رمان ها و داستان های دیگری هم بوده است.
ب) مجموعه هایی از حکایات در چارچوب عناوینی کلی: جوامع الحکایات و لوامع الروایات (2113حکایت!)، تألیف محمد عوفی، مؤلف لباب الالباب، از سال 618هـ. کتاب اخیر اولین تذکره در تاریخ ادبیات است که به دست مانده؛ فرج بعد از شدت که از روی سرمشق عربی، تألیف محسن التنوخی (وفات: 384هـ)، ابتدا توسط همان عوفی، حوالی سال 620هـ، و تقریباً چهل سال بعد به وسیله ی حسین وزیری (به گفته ی سعید نفیسی (11) نام خانوادگی المؤیدی مربوط به این شخص نیست) تألیف شده است.(12)
ج) مجموعه ای از تمثیلات یا حکایات اخلاقی ضمن یک چارچوب جامع: در رأس این دسته از کتاب ها کلیله و دمنه قرار دارد که از ازمن های که قدمت آن در وهم نیاید، طی قرون متمادی، یکی از پرارزش ترین کتاب های خاور و باختر بوده است. این کتاب به نام حکایات بید پای هندی نیز معروف است. اصیل و مبدأ این اثر از نظر ما ترجمه عربی آن است که عبدالله بن مقفع ایرانی استاد عالی قدر نثر عربی (مقتول تقریباً به سال 142هـ) از فارسی میانه به عمل آورده، متنی که خود، به وسیله ی برزویه، از اصل هندی برگردانده شده است. (بیرونی خرده بین از این ترجمه انتقاد کرده است!)(13). ترجمه ی ابن مقفع چند بار به فارسی برگردانده شده، ولی ابوالمعالی نصرالله، محتملاً متولد در شیراز، به دستور بهرام شاه غزنوی (52-511هـ)، به ترجمه ی جدیدی از این کتاب همت گماشت که همه ی ترجمه های دیگر را تحت الشعاع قرار داد. ترجمه ی منظوم رودکی از دست رفته، ولی ترجمه ی نصرالله از سال 9-538هـ نیز، که به علت سادگی نسبی خود شاه کاری از نثر فارسی است، با وجود آن که صنایع ادبی گوناگونش کاملاً مطابق سلیقه ی عصر خود بود، از تصحیف مصون نماند. در دوران های بعدی، که نویسندگان در تصنع و تکلف (که به مرور زمان معمول شده بود) بر یکدیگر پیشی می جستند، حتی این صنایع نیز کافی به نظر نمی رسید و این کیفیت طبعاً نمی توانست بر کتابی چنین محبوب و مورد توجه بی تأثیر بماند. سبک شیوای ابوالمعالی ظرافت خود را از دست داد. چنان بی پروا در این متن دست بردند که تصور صحیحی از صورت اصلی آن، پیش از انتشار یک متن تا حدی انتقادی، محال می نماید. در خلال این احوال، تحریرهای جدیدی از آن پدید آمد تا این که حسین واعظ کاشفی (وفات: 910هـ) با کتاب سراسر اطناب و ناهنجار خود به نام انوار سهیلی جواب گوی ذوق تکلف پسند دوره ی تیموری شد. این کتاب را مدت ها شیوارترین نثر فارسی می دانستند. یک نظریه ی پرارزش کلیله و دمنه مرزبان نامه ی اسپهبد مرزبان ابن رستم بن شهریار بن شروین است که مقارن پایان سده ی دهم و آغاز سده ی یازدهم نگارش یافته و تألیف اصلی آن به گویش طبری بوده است. آن چه از آن به دست ماند دو ترجمه ی فارسی مستقل از یک دیگر است: 1) مرزبان نامه ی سعد وراوینی آذربایجانی از سال 622هـ و 2) روضه العقول، از پایان سده ی سیزده، اثر وزیر سلاجقه ی رومی، محمد بن غازی ملطیوی. هر دو کتاب انشایی مصنوع و متکلف دارد. به علاوه سندبادنامه، کتاب هفت وزیر و نظیره ی آن بختیارنامه، کتاب ده وزیر و دیگر طوطی نامه را نیز باید نام برد(14). همه ی این ها مجموعه ی داستان هایی در چارچوب یک اندیشه ی معین «اخلاقی» است که روزگاری فوق العاده محبوب بوده است. برخلاف این ها، قصص چهار درویش، با خیال بافی های زیاد و صبغه ی شدید رمانتیک عشقی آن، متضمن هیچ گونه ایده ی اخلاقی نیست. منشأ تمام این کتاب ها ایران دوره ی ساسانی و هندوستان است؛ ولی، البته، تصرفات گوناگون و همه جانبه ای در متن های آن ها شده است. تعداد زیادی از آن ها، دیر یا زود، تهذیب و به دست عالی ترین تحریر شد، مانند طوطی نامه که به وسیله ی ضیاءالدین نخشبی (730هـ) و، در تدوین خلاصه ای، به وسیله ی محمد قادری، در سده ی یازده هجری نگارش یافت. بعضی دیگر را به سلک نظم کشیدند، مانند سندبادنامه ی: الف) به وسیله ی ازرقی شاعر، پیش از سال 465هـ، بر اساس نثر خواجه عمیدالدین ابوالفوارس قناریزی (15) (از سال 339هـ)، نه بر مبنای نثر محمد الظهیری الکاتب السمرقندی از سال 7-556هـ؛ ب) به وسیله ی یک شاعر ناشناخته (777هـ)، بختیار نامه، تألیف متشاعری به نام پناهی، در دربار قره قوینلو (581هـ) که هیچ نشان دیگری از او در دست نیست، و جز این ها.
مقامات محصول های صناعات بدیعی وسیع و عالی تری است (بروکلمان برای این لغت به معنای «معرکه گیری های گدایان»(16) شواهدی از سده ی 9/3 آورده است) و عبارت از نثری مسجع، آمیخته با ابیات، به معنای واقعی هنر برای هنر (17) و متضمن داستان های کوتاه پر از ماجرای معرکه گیرهایی آواره و با قریحه است - آواره هایی که بازپسین هنرپیشه های کم ارج کلاسیک به شمارند (18). مهم ترین آثار در این زمینه به زبان عربی است. هر چند که بدیع الزمان همدانی (وفات: 398هـ) را مبدع واقعی مقاماتی می دانند، که نمونه ی کامل این سبک نگارش است و بعدها به وسیله ی حریری (وفات: 516هـ) به اوج تکامل رسید؛ لکن، از لحاظ زمانی، تقدم از آن رقیب او ابوبکر خوارزمی (وفات: 383 یا 393هـ) است. قاضی حمید الدین (وفات: 559هـ) از این دو نماینده ی اصلی به زبان فارسی تقلید می کند و، بر خلاق حریری، اصطلاحاتی که به کار می برد چندان مهجور متصنع نیست. وی به هم شهری اش بدیع الزمان نزدیک تر است. سبکش نه از لحاظ سادگی به پای کلیله و دمنه ی نصرالله می رسد و نه از لحاظ شیوایی به پای گلستان.
آثار منثور تاریخی
از کتاب های منثور تاریخی این دوره، که هم از لحاظ محتوا و هم از لحاظ سبک حائز اهمیت است، لااقل به ذکر چند عنوان مبادرت می کنیم: تاریخ مسعودی، از سال 451هـ، مربوط به دوران سلطان مسعود که تاریخ بیهقی نامیده می شود و در حقیقت فقط یک سوم تاریخ سی جلدی غزنویان است که به قلم ابوالفضل محمد بیهقی (وفات: 470هـ) و محتملاً تحت عنوان تاریخ آل ناصر (یعنی تاریخ سلسله ی ناصرالدین سبکتکین، پدر سلطان محمود غزنوی) نگارش یافته است. کتاب تاریخ بیهق، از سال 563، تألیف ابوالحسن علی بن زید بیهقی معروف به ابن فندوق (وفات: 565هـ) را نباید با این کتاب اشتباه کرد. کتاب التوسل الی الترسل مجموعه ای از منشآت بهاءالدین محمد مؤید البغدادی (وفات بعد از 588هـ) است. راحه الصدور و آیه السرور، (از سال 599هـ، متضمن تاریخ سلجوقیان، تألیف نجم الدین ابوبکر محمد راوندی و در حقیقت چنان که اسماعیل افشار و پرتو بیضایی ثابت کرده اند سرقات ادبی جسورانه ای از سلجوق نامه ی ظهیری و اشعار شاعران مختلف است(19).ایرانیان تازی نویس (1200 -1000)
در پایان، باید، لااقل در نهایت اختصار، به تعداد بسیار زیاد دانشمندانی اشاره کرد که هر چند اصلاً ایرانی بودند، ولی مؤلفاتشان، منحصراً یا عمدتاً، به عربی است. مهم ترین اینان عبارتند از محمد طوسی (وفات: 459هـ)، متکلم شیعی مذهب؛ محمد غزالی (وفات: 505هـ)، بزرگ ترین متکلم اسلام و در عین حال مصلح اساسی شریعت؛ میدانی (وفات: 518هـ)، گرد آورنده ی امثال و حکم؛ زمخشری (وفات: 538هـ) نحوی؛ فرهنگ نویس و متکلم معتزلی، عبدالله البیضاوی (وفات: 685هـ) که بعداً به تهذیب تفسیر قرآن زمخشری از تعلیمات غلط معتزلی پرداخت؛ فخرالدین رازی (وفات: 606هـ) متکلم، فقیه و فیلسوف، و بسیاری دیگر.پی نوشت ها :
1.سوانح عشاق.
2. Ritter, Philol. 7. 93.
3.این اصطلاح در زبان فارسی وجود ندارد و کتاب نصیحت نامه هم دارای چنین عنوانی نیست، بلکه ترجمه ی تحت اللفظی است که به ناچار از Furstenspiegel (انگلیسی: Mirro for Princes) شده است و در غرب به کتاب هایی اطلاق می شود که در آیین کشورداری باشد. نظایر آن در ادبیات غربی من جمله II Principe تألیف ماکیاول و Goldener Spiegel تألیف ویلاند است.
4. نفیسی، منتخب قابوسنامه، ص 24. اظهارات فرای مبتنی بر دست نویسی است که بعد از سال 1942 جعل شده، س. مینوی ، کاپوس نامه ی فرای.
5. Gabrieli, Oriens 5, 337 درباره ی چاپ لوی؛
.Bertel's, Kabus-name (transl.), 245
6. A. Krimskij: Bertel's. ibid. 239
7. سبک شناسی، ج 2، ص 113.
8. Zachoder, Siaset-name (transl.) 249
سیاست نامه، چاپ عباس اقبال، ص «ب».
9. Cajkin, Ferdousi 82.
10.گردآورنده ی داستان، فرامرز بن خداداد بن عبدالله است که او روایت کننده ی داستانی است که صدقه بن ابوالقاسم شیرازی بیان کرده است. سمک عیار با مقدمه و تصحیح پرویز ناتل خانلری، ص چهار، انتشارات دانشگاه تهران، ش 838.
11.پیش گفتار نفیسی بر شاه کارها (کتاب نامه، ص 10؛ راجع به این اثر که به بهترین سبک نگارش یافته س .Oriens 7, 1954. 215(مأخذ از یادگار 7-5/6، 28-1327شمسی، 62-49).
12.در نسخه ی انگلیسی چنین آمده است:... تألیف محسن التنوخی (وفات: 384هـ) ابتدا توسط همان عوفی حوالی 620 هـ و تقریباً چهل سال بعد به وسیله ی حسین اسعد دهستانی مؤیدی تألیف شده است. ص 222.
13. س Denison Ross, JRAS 1926, 505
10.
14. کتاب نامه ی مفصل A. Krimskij 3, 85-91
15. بنابر یغما 8، 220 «قناریزیم صحیح است.
16. در متن اصلی اصطلاح Bettelsprache (زبان گدایان ) آمده.
17. l'art pour l'art-art for art's sake.
18. ؛V. Grunebaum. Med. Ist. 289
ذیل عنوان Brockelmann, EI' makama
19. کتاب نامه ذیل عنوان «بیضایی» که در مقاله ی افشار در یادگار 2، شماره ی 1 تا 3 شده است.
