براساس معیارهای اسلامی، انسان در مقابل اعمالش مسؤول می باشد.(1) هر کدام از اعضا و جوارح او نیز به طور اختصاصی مسؤولیت دارند (2) و او بر اساس اعمالش مجازات یا پاداش خواهد یافت.(3) چنانچه تمایل به پاداش و قرب الهی دارد باید نسبت به انجام اعمال صالح اقدام نماید.(4) زیرا بهترین افراد کسانی هستند که با داشتن ایمان به خدا، به اعمال شایسته اقدام می نمایند.(5) البته نتیجه اعمال او اعم از خوب و بد از هر نوع مستقیماً به خود او خواهد رسید و جنبه های مثبت به نفع و جنبه های منفی به ضرر خود او خواهد بود.(6)
در صورت انجام اعمال صالح به قناعت راهنمایی و زندگی آسوده ای خواهد داشت (7) و در درجات تکاملی بالا خواهد رفت (8) و یقیناً هم در دنیا و هم در آخرت موقعیت متفاوتی از مردم فاسد که اقدام به اعمال زشت می نمایند دارا خواهد بود.(9) نتیجه ایمان به خدا و انجام اعمال صالح عملاً ایجاد محبوبیت در جامعه است (10) و خداوند پاداش اعمال نیک را حداقل ده برابر و در بعضی موارد بی نهایت خواهد داد، ولی جزای اعمال زشت تنها به اندازه خود آنها خواهد بود.(11)
در هر صورت انسان تنها به اندازه قدرت عملی که دارد مسؤول است (12) ولی حتی فساد جامعه نباید مانع ادای تکلیف او گردد (13) و خداوند تنها موقعی اقدام به تغییر وضع مردم می نماید که آنها ابتدا از خود شروع و نسبت به تغییر وضع نابهنجار اقدام نمایند.(14) نکته اساسی که در زندگی فردی و اجتماعی، در معیارهای اسلامی بر آن تکیه می شود، تشخیص تکلیف در هر مقطع زمانی و در هر موقعیت مکانی است. در حقیقت سئوالی که برای هر انسان معتقد به اسلام در هر لحظه مطرح است این است که تکلیف من در این مقطع از زمان و در این موقعیت مکانی نسبت به خودم، به خدا و مردم چیست؟ کلیه تکالیف به منظور انجام حرکت در مسیر تکامل و به اصطلاح قربة الی الله انجام می شوند و فرد موظف است در هر تکلیف خط مستقیم را دنبال نماید و باید توجه نماید که تکلیف در کدام یک از حوزه های زیر قرار دارد:
الف فقه
ب اخلاق
ج عرف و فرهنگ جامعه
در مورد امور فقهی فرد می تواند در صورتی که خود قادر به فهم وظیفه خویش از مبانی اسلامی نیست، از فردی که در این زمینه تخصص دارد متابعت و تقلید نماید و تکلیف خود را انجام دهد.
نتایج عملی مسئولیت پذیر بودن
نکات عملی که از این اصل در روان درمانی و گروهی می توان استفاده نمود به قرار زیر است:1ــ باید با القای این اصل به فرد، به او گوشزد نمود که او خود مسؤول تغییر وضع موجود است، و خود باید نقش اساسی و مثبتی را به عهده گیرد و نباید توقع داشته باشد که درمانگر، وضع او را بدون دخالت خود او تغییر بدهد.
2ــ باید امکانات فرد را از هر لحاظ مورد ارزیابی قرار داد و سعی نمود که او را با توجه به امکانات موجود و قدرت فکری و بدنی و اجتماعی که دارد نسبت به از بین بردن اشکالات موجود و حرکت در مسیر تکامل واداشت.
3ــ با تلفیق این اصل با دو اصل ذیل الذکر (15) باید مدارهای مختلف فرد را مورد ارزیابی قرار داد و بر اساس علم، تکلیف او را در هر لحظه در هر مدار کشف و نسبت به حرکت تکاملی واداشت. البته خود فرد باید سعی نماید تا با برخورداری از آموزش علمی نسبت به کشف موارد فوق در هر لحظه، قدرت کافی داشته باشد. زیرا مسائل و مشکلات زندگی، در بعضی موارد نیاز به تصمیم گیری فوری دارد. بر این اساس است که اصولاً پیامبر اسلام (ص) اعتقاد دارد که به جز دانشمندی که به اصول علمی زندگی آگاهی دارد و یا فردی که در حال آموزش آن است، بقیه مردم از هر گونه خیر و رشد دور خواهند بود.(16) به منظور کمک به فرد، اعم از موارد بیماری و یا در حالت عادی، باید اقدام به آموزش کرد و او را نسبت به ادامه راه تکاملی کمک نمود.
4ــ در روان درمانی گروهی و مسائل اجتماعی نیز بر اساس این اصل، باید اختیار و مسأله خودسازی و خودجوشی اجتماعی را آموزش داد و سعی نمود تا مشکلات جامعه را با ابتکار و قدرت خود آنها از بین برد.
5ــ بر اساس این اصل حتی با رسوخ فساد در جامعه، از فرد رفع مسؤولیت نمی گردد، او همواره در مقابل عمل کرد خویش مسؤول است و فساد اجتماعی نمی تواند به عنوان اجبار و عذر در مقابل انجام اعمال ضد اجتماعی و گناه مورد استفاده قرار گیرد.
6ــ به فرد و جامعه باید تفهیم گردد که نتایج هر نوع عمل نیک و بد آنها در دنیا و آخرت مستقیم به خود آنها برمی گردد، تا بر این اساس نسبت به اعمال خیر تشویق و از اعمال بد کناره گیری نمایند. تکرار این قبیل روان درمانی موجب بروز حالت یقین و پذیرش خواهد گردید و مخصوصاً ذکر شرح حال تکامل یافتگان و افراد ساقط شده در هلاکت، کمک اساسی به فهم این واقعیت خواهد نمود.
پی نوشت ها :
1- قال رسول الله (ص): الا کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته. فالامیر علی الناس راع و هو مسئول عن رعیته، و الرجل راع علی اهل بیته و هو مسئول عن رعیته، و المرأه راعیه علی اهل بیت بعلها و ولده و هی مسئوله عنهم الا فکلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته. مجموع ورام، جلد 1، ص 6. فانکم مسئولون حتی عن البقاع و البهائم. شما مسئول هستید حتی در مورد زمین‌ها و چهارپایان. نهج البلاغه فیض الاسلام خطبه 166، جلد 3، ص 535.
2- ان السمع و البصر و الفواد کل اولئک کان عنه مسئولا. گوش و چشم و دل، از همه پرسش خواهد شد. سورة اسراء (17) آیة 36.
3- لیس للانسان الا ما سعی (برای انسان جز آنچه خود فراهم آورده نخواهد بود). سورة نجم (53) آیة 39.
- کل امری‌ء بما کسب رهین. هر کس در گرو کارکرد خویش است. سورة طور (52) آیة 21.
- کل نفس بما کسبت رهینه. هر کس در گرو کارکرد خویش است. سورة مدّثر (74) آیة 38.
- فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره و من یعمل مثقال ذره شرا یره. هر کس به قدر ذره‌ای نیکی انجام داده پاداش آن را خواهد گرفت و هر کس به مقدار ذره‌ای بدی از او صادر گردیده کیفر آن را می‌بیند. سورة زلزال (99) آیة 7-8.
- لیس بامانیکم و لا امانی اهل الکتاب، من یعمل سوء یجزیه و لا یجدله من دون الله ولیا و لا نصیرا. به آرزوی شما و اهل کتاب نیست، هر کس کاری زشت انجام دهد، مجازات می‌شود و جز خدا دوست و کمک دهنده‌ای نمی‌یابد. سورة نساء (4) آیة 123.
4- فمن کان یرجوا لقاء ربه فلیعمل عملا صالحا. هر کس می‌خواهد به پاداش نیک پروردگار برسد باید عمل نیک به جای آورد. سورة کهف (18) آیة 110.
5- ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات اولئک هم خیر البریه. گروهی که ایمان آورده و کارهای شایسته به جای آوردند بهترین مردمند. سورة بیّنه (98) آیة 7.
6- من عمل صالحا فلنفسه و من اساء فعلیها. هر کس عمل صالحی انجام دهد به نفع او و هر کس عمل بدی انجام دهد به ضررش می‌باشد. سورة فصلت (41) آیة 46 و سورة جاثیه (45) آیة 15.
- و من شکر فانما یشکر لنفسه و من کفر فان ربک غنی کریم. یقیناً هر کس شکر نماید به نفع خود اوست و هر کس کفران نماید البته خداوند بی نیاز و کریم است. سورة نمل (27) آیة 30.
- فمن اهتدی فانما یهتدی لنفسه. هر کس هدایت یافت به نفع خویش هدایت یافته است. سورة نمل (27) آیة 92.
- فمن اهتدی فلنفسه و من ضل فانما یضل علیها. هر کس هدایت یافت به نفع خود او و هر کس گمراه شد یقیناً به ضرر خود اوست. سورة زمر (39) آیة 41.
- و من جاهد فانما یجاهد لنفسه، ان الله لغنی عن العالمین. هر کس مجاهده نماید به نفع خویش مجاهده کرده است و خداوند از جهانیان بی‌نیاز است. سورة عنکبوت (29) آیة 6.
- و من تزکی فانما یتزکی لنفسه. هر کس تزکیه یافت یقینا به نفع خویش تزکیه یافته است. سورة فاطر (35) آیة 18.
- و من یبخل فانما یبخل عن نفسه و الله الغنی و انتم الفقراء. هر کس بخل ورزد یقینا از نفع بردن نفس خویش بخل ورزیده و خداوند بی‌نیاز و شما فقیر هستید. سورة محمد (47) آیة 38.
- فمن نکث فانما ینکث علی نفسه. و هر کس بیعت با خدا و رسول را بشکند ضررش به خود اوست. سورة فتح (48) آیة 10.
7- من عمل صالحاً من ذکرا و انثی و هو مؤمن فلنحییننه حیاه طیبه. هر کس اعم از زن و مرد، با داشتن ایمان، عمل صالح انجام دهد، زندگی پاکیزه‌ای (قناعت) به او خواهیم داد. سورة نمل (27) آیة 97.
8- الیه یصعد الکلم الطیب و العمل الصالح یرفعه، سخن پاکیزه به سوی او بالا می‌رود و کردار شایسته آن را برتری می‌بخشد. سورة فاطر (35) آیة 10.
- و من یاته مؤمنا قد عمل الصالحات فاولئک لهم الدرجات العلی. و هر کس با ایمان و عمل صالح به نزد خدای آید پس برای آنها درجاتی بلند خواهد بود. سورة طه (20) آیة 75.
9- ام حسب الذین اجترحوا السیات ان نجعلهم کالذین آمنوا و عملوا الصالحات سواء محیاهم و مماتهم. آیا آنان که به بدی‌ها اقدام نمودند گمان می‌کنند که ما آنها را در زندگی و مرگ، مانند افرادی که ایمان آورده و اعمال صالح به جای می‌آورند قرار می‌دهیم؟ سورة جاثیه (45) آیة 21.
- ام نجعل الذین آمنوا و عملوا الصالحات کالمفسدین فی الارض ام نجعل المتقین کالفجار. آیا آنان را که ایمان آورده و عمل صالح به جای آوردند مانند تبهکاران روی زمین قرار می‌دهیم یا پرهیزکاران را مانند بدکاران؟ سورة ص (38) آیة 28.
10- ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات سیجعل لهم الرحمن ودا. افرادی که ایمان بیاورند و اعمال صالح به جای آورند به زودی خداوند دوستی آنها را در دل مردم قرار دهد. سورة مریم (19) آیة 96.
11- من جاء بالحسنه فله عشر امثالها و من جاء بالسیئه فلا یجزی الا مثلها و هم لایظلمون. و هر کس کاری نیک انجام دهد برای اوست ده مقابل نیکویی که انجام داده و هر کس کار بدی انجام دهد جزا داده نمی‌شود مگر مثل آن بدی که کرده است و ایشان ظلم نمی‌شوند. سورة انعام (6) آیة 160.
12- لایکلف الله نفسا الا وسعها. خداوند به هر کس جز به اندازه توانایی او تکلیف نمی‌نماید. سورة بقره (2) آیة 286.
- لانکلف نفسا الا وسعها. ما به هر کس جز به اندازه توانایی او تکلیف نمی‌کنیم. سورة انعام (6) آیة 152، سورة اعراف (7) آیة 42، سورة مؤمنون (23) آیة 62.
- لایکلف الله نفسا الا ما اتاها. خداوند کسی را جز به قدر آن چه به او عطا کرده تکلیف نمی‌نماید. سورة طلاق (65) آیة 7.
13- یا ایها الذین آمنوا علیکم انفسکم لایضرکم من ضل اذا اهتدیتم الی الله مرجعکم جمیعا فینبئکم بما کنتم تعملون. ای مردم با ایمان، هر کدام مسئول خود هستید در صورتی که هدایت یافته باشید آن کس که گمراه شده است به شما ضرری نمی‌رساند. همگی به سوی خدا برگردید و شما را به اعمالی که انجام می‌دادید آگاه می‌نماید. سورة مائده (5) آیة 105.
14- ان الله لایغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم. خداوند وضع مردمی را تغییر نمی‌دهد تا خود آنچه در آنها است تغییر دهند. سورة رعد (13) آیة 11.
15- اصل هدفدار بودن جهان هستی و اصل لزوم عمل بر اساس علم و آگاهی.
16- العالم و المتعلم شریکان فی الخیر و سائر الناس لاخیر فیهم. دانشمند و دانشجو در خیر شریک‌اند و در سایر مردم خیری نیست. پیامبر اسلام (ص)، درج گهر.
