تجدید و بهبود روابط بختیاری‏ها با سندیکای امتیازات انگلیسی ها

کشمکش‏های موجود بین دو طرف (خوانین و سندیکا و مأموران سیاسی انگلیسی) باعث شد تا بیست نفر از افراد هنگ نیزه‏دار بنگال به فرماندهی ستوان آرنولد ویلسون به عنوان حافظ کنسولگری انگلیس در اهواز، و در واقع برای ایجاد آرامش و امنیت به مسجدسلیمان و منطقه اکتشاف نفت فرستاده شوند.
این امر نشان می‏داد که روابط بین سندیکای نفت و خوانین دوستانه نبوده و با این اقدام گام دیگری در دخالت روزافزون انگلیسی‏ها در امور داخلی ایران برداشته شد. لوریمر نسبت به خوانین بدبین و طرفدار سیاست مشت آهنین و مقاومت در برابر خوانین بود. به اعتقاد وی، اعطای هرگونه امتیاز به آنها، راه را برای باج‏خواهی بیشتر آنها باز می‏کرد. این دیدگاه و عملکرد لوریمر، خوانین بختیاری را آزرده و ناراحت کرده بود.
قبل از ورود گارد هندی به منطقه برای ایجاد امنیت در محل اکتشاف نفت، طرف انگلیسی ناراضی بود؛ زیرا انتظار داشت امنیت موردنظر توسط خوانین تأمین شود. از سوی دیگر، خوانین نیز از عملکرد و مواضع لوریمر و حضور گارد در منطقه نفتی ناراضی بودند. دیدگاه‏ها و مواضع دو طرف در دیدار بین سردار اسعد به همراه دو نفر دیگر از رؤسای بختیاری و سر چارلز هاردینگ در لندن به تاریخ 3 می 1908 مطرح شد.
هاردینگ در این دیدار از فرصت به وجود آمده برای بحث پیرامون روابط خوانین و دولت متبوع خویش استقبال کرد و طرف بختیاری نیز آن را برای طرح شکایات و گلایه‏های خوانین مغتنم شمرد.
هاردینگ که پس از چند مدت به بخش بختیاری وزارت خارجه انگلیس بازگشته بود، اذعان داشت که در بازگشت به وزارت خارجه نسبت به دو سال قبل، برای او یک مسئله تأسف‏انگیزتر وجود داشت و آن اینکه او متوجه شد خوانین بختیاری که او همیشه ایشان را به عنوان بهترین و وفادارترین دوستان انگلیس در ایران تلقی می‏کرده، اکنون به‏طور خصمانه علیه منافع بریتانیا عمل می‏کردند و این موضوع به نظر او عجیب بود که دولت متبوعش که دوست بختیاری‏ها بوده، ناچار شده است برای محافظت اجزای بریتانیایی از مخاطرات احتمالی، گاردی از هند بیاورد؛ در حالی که خوانین با سندیکای امتیازات توافق کرده بودند برای اجرای عملیات سندیکا، محافظان لازم را فراهم کنند و در ازای آن دو هزار لیره در سال دریافت کرده بودند. علاوه بر این، خوانین پانصد لیره مبلغ اضافی درخواست کرده و سندیکا نیز با این درخواست موافقت کرده بود. اما آنها محافظان لازم را فراهم نکرده و علاوه بر آن، سرقت‏هایی صورت گرفته که برای آن غرامتی پرداخت نشده بود.
در این بین سردار اسعد گفت که پانصد لیره اضافی پرداخت نشده است و هاردینگ پاسخ داد به محض اینکه غرامت دزدی‏هایی که از اموال سندیکا انجام شده، پرداخت شود، مبالغ مورد توافق که از پرداخت آن امتناع شده است، تحویل داده خواهد شد. سردار اسعد نیز علت دردسرها و مزاحمت‏های اخیر را ریاست دوساله خانواده رقیب (حاج ایلخانی) اعلام کرد و گفت که این خانواده با انگلستان دوست نبوده و همه قدرتشان را برای فشار و ایذاء سندیکای انگلیسی صرف می‏کردند. ولی اکنون با بازگشت قدرت به شاخه اصلی (ایلخانی) این اتفاقات رخ نخواهد داد و او ضمانت خواهد کرد که در یک زمان کوتاه سندیکا را کاملاً متقاعد سازد.
هاردینگ این قول را باعث آرامش خیال خود دانست و اضافه کرد که می‏داند قول خان تغییرناپذیر است و تا دو ماه دیگر شخصا امور جاری مربوط به سندیکا را مورد بررسی قرار خواهد داد و اظهار امیدواری کرد که در آن صورت مشاهده کند که هیچ‏گونه آسیبی از سوی افراد ایل به منافع دولت فخیمه و سندیکا وارد نشود.
سردار اسعد بار دیگر صادقانه قول داد که این خواسته را به علت دوستی قدیمی‏اش با هاردینگ انجام دهد و اطمینان داد که به محض بازگشت به ایران به گونه‏ای عمل خواهد شد که هیچ‏گونه نیازی به وجود گارد هندی نباشد و برای سرعت در کار نامه‏ای به برادرش ــ صمصام‏السلطنه ــ نوشت که طی آن ضمن گزارشی از ملاقات خود با هاردینگ، از او خواست گام‏های ضروری برای حمایت از اقدامات سندیکا برداشته شود.
در ادامه، سردار اسعد به طرز عمل و نگرش لوریمر اشاره کرد و افزود که بسیاری از کنسول‏های بریتانیا را می‏شناسد، کسانی که نسبت به بختیاری‏ها رفتار بسیار دوستانه‏ای داشته‏اند. اما اخیرا نایب کنسول بریتانیا در اهواز (لوریمر) نگرش و روش خصمانه‏ای را نسبت به خوانین اتخاذ کرده است... و بنابراین از هاردینگ درخواست کرد ترتیبی اتخاذ کند که این معضل حل شود.
هاردینگ بهترین راه‏حل حفظ روابط را انجام وفادارانه تعهدات بختیاری‏ها نسبت به سندیکا دانست و به سردار اسعد اطمینان داد که نظر سرگرد لوریمر نسبت به بختیاری‏ها تا آخرین حد ممکن دوستانه خواهد بود... طرفین در انتهای مذاکرات بر تعهدات و خواسته‏های خود تأکید کردند.1اما بر خلاف مذاکرات انجام شده در ملاقات بینسردار اسعد و هاردینگ در لندن، تصمیم به ماندن و ابقاء حضور گارد هندی در منطقه یا فراخواندن آنها مدت‏ها ادامه یافت.
در این مدت چندین نامه بین دارسی و وزارت امور خارجه، سر جرج بارکلی2 ــ وزیرمختار انگلیس در تهران ــ ، سر ادوارد گری ــ وزیر امورخارجه انگلیس ــ ، ستوان ویلسون ــ فرمانده گارد هندی ــ و سروان ترور3ــ نایب کنسول بریتانیا در بوشهر ــ رد وبدل شد.
در این نامه‏ها که در طول ماه‏های نوامبر و دسامبر 1908 و ژانویه 1909 نگاشته شده‏اند، طرفین سعی در دفاع و توجیه مواضع خود داشتند و طی آن لوریمر و ویلسون همچنان با دلایل خاص خود معتقد بودند که گارد همچنان در مناطق نفتی باقی بماند. ویلسون به عنوان فرمانده گارد هندی، معتقد بود گرچه به دلیل نظر نسبتا مساعد اهالی محل و خوانین برای همکاری با سندیکا، احتمال بروز مشکلی در میدان نفتون وجود نداشت، ولی مطلب را از زاویه دیگر باید نگریست:
من به صورت گسترده و وسیعی از دزفول تا بهبهان و از محمره تا هندیجان سفر کردم و اعتقاد دارم که اگر عملیات خسته‏کننده اکتشاف نفت باید در یک مکان جدید آغاز شود، موانعی شبیه به آنچه در ماماتین و غیره بروز خواهد کرد و به دلیل حرص و آز رؤسای محلی مخالفت‏های شایعی که رواج یافت، به وجود آمد و به همین دلیل حضور گارد نفتی هندی تقریبا ضروری است....
به ویژه آنکه رینولدز ــ سرمهندس انگلیسی ــ که دوباره به عنوان مدیر موقت عملیات نفتی انتخاب شده بود، تصمیم داشت عملیات اکتشاف را در جاهای دیگر شروع کند. پس باید تصمیم‏گیری درباره گارد را به تعویق می‏انداختند.
کار لوله‏گذاری برای انتقال نفت و مخالفت‏های احتمالی اهالی محلی در جاهایی که هنوز کار سندیکا شروع نشده بود، نیز از جمله دلایل ویلسون برای حفظ گارد هندی در منطقه نفتی به شمار می‏رفت. در واقع، در آن روزها افرادی از قبیله بنی‏طُرف در مناطق زیرنظر شیخ خزعل با تاخت و تاز خود، ارتباط در برخی نقاط خوزستان را قطع کرده و نامه‏های مربوط به ویلسون و سندیکای نفتی را ربوده بودند.
لوریمر نیز دلایل مشابهی داشت؛ به اعتقاد وی گارد هندی باید در منطقه می‏ماند؛ زیرا این گارد می‏توانست در آینده، هنگامی که سندیکا عملیات خود را در دهلران، بهبهان یا جای دیگر آغاز می‏کرد، مورد استفاده قرار بگیرد. اما عمده‏ترین دلیل لوریمر، همانا دیدگاه منفی و خصمانه وی نسبت به خوانین بود؛ زیرا او نسبت به اینکه خوانین در موضع خود باقی بمانند، مطمئن نبود و به نظر او، این موضع خوانین ظاهرا غیرطبیعی و موقتی بود.... ویلسون نیز در این زمینه با لوریمر موافقت داشت.4
اما با وجود این دیدگاه‏ها، هاردینگ احتمالاً با توجه به مذاکراتش با سردار اسعد، نامه‏ای به دارسی نوشت و در آن نامه استنباط خود را مطرح کرد که با توجه به آرامش حاکم و متداول در مناطق نفتی، حضور گارد هندی ضروری نیست. در این نامه هاردینگ اخطار کرد که اگر حضور گارد بیشتر از این ادامه یابد، هزینه‏های مربوط به نگهداری گارد نمی‏تواند از بودجه عمومی تأمین شود و در صورت باقی ماندن گارد در منطقه، این هزینه می‏بایست از سوی خود شرکت و سندیکا پرداخت می‏شد.5
دارسی برآشفت و به تکاپو افتاد و در نامه‏ای در 28 دسامبر 1908 به هاردینگ چنین نگاشت:
قبل از اینکه دولت تصمیمی در مخالفت با ابقای گارد با هزینه خود و حکومت هند بگیرد، من از شما تقاضا دارم به موارد زیر توجه کنید:
1. من می‏دانم که بین حکومت ایران و بریتانیا و هند، این وظیفه حکومت ایران است که برطبق امتیازی که به من اعطا شده، محافظین لازم را به هزینه خود تجهیز کند. اما این یک حقیقت است که وقتی ما با بختیاری‏ها برخورد کردیم، آنها از انجام امری که طبق قرارداد به آنها مربوط می‏شد، جلوگیری کردند و ما همه‏گونه حقی داشتیم تا دولت ایران را تحت تعقیب قانونی قرار دهیم. ولی شاه از اعمال قدرت بر بختیاری‏ها ناتوان بوده و هست.
2. برای حل موضوع، چون با توقف کارها در منطقه اکتشاف عده کثیری از اروپاییان در ایران بیکار می‏ماندند و این امر برای ما هزینه سنگینی در برداشت، ما آقای جان ریچارد پریس را [به منطقه بختیاری] فرستادیم و او در به دست آوردن توافق با خوانین بختیاری موفق شد و اکنون باج سبیلی به آنها می‏پردازیم برای انجام کاری که حق داشتیم بدون اجازه و یا دخالت (کسی) انجام دهیم.
3. ما اصرار داریم این موضوع درنظر گرفته شود که ما در حال تلاش برای پیشرفت کردن هستیم و به موفقیت‏های قابل ملاحظه‏ای در تعیین اصول یک صنعت جدید دست یافته‏ایم؛ صنعتی که کاملاً از قوه ابتکار و پیشقدمی بریتانیایی برخوردار است و... صنعتی که ما به هر دلیلی معتقدیم باید از طرف دولت بریتانیا با توجه و لطف به آن نگاه شود و اگر اغراق نباشد، در آینده نزدیک محصول آن به منبع باارزشی از سوخت برای نیروی دریایی تبدیل خواهد شد....
دارسی در ادامه نامه از دولت خواهش کرد که گارد هندی را با تأمین هزینه از بودجه عمومی ابقاء کند و بر این نکته که سرگرد لوریمر و ستوان ویلسون هم از این اقدام حمایت کرده‏اند، تأکید کرد. او به این نکته نیز اشاره کرد که با فراخوانی گارد امکان دارد اتفاق غیرمنتظره یا شورشی از طرف ایل بختیاری رخ دهد که در آن صورت بر اساس وظیفه دولت بریتانیا در قبال دفاع از اتباع بریتانیایی، از جمله افراد سندیکا که با مجوز دولت ایران مشغول انجام کار هستند، هزینه سنگین‏تری به دلیل لزوم اقدام جدی بر بودجه عمومی تحمیل خواهد شد.6
دارسی در نامه دیگری در 12 ژانویه 1909 به تصمیم احتمالی دولت در احضار گارد هندی منطقه نفتی اعتراض کرد و نوشت: «ضرورت حفظ منافع بریتانیا در جنوب ایران، اکنون در مقایسه با زمانی که برای اولین بار، تصمیم به استقرار گارد در آنجا گرفته شد، بیشتر از گذشته است که کمتر نیست....» وی آنگاه به تشکیل یک شرکت سهامی در آینده نزدیک که هزینه نگهداری گارد را متقبل شود، اشاره کرده و افزود: «ما جرأت نمی‏کنیم تحت شرایط کنونی مسئولیت نگهداری از یک گروه بزرگ از کارکنان انگلیسی در ایران را بدون یک گارد محافظ به دوش بگیریم....» و در پایان نامه، خواستار ادامه کار گارد هندی در منطقه نفتی تا سه ماه دیگر شد.7
دارسی با تکرار این مطلب در نامه بعدی خود که فردای آن روز به وزارت خارجه نوشت، درخواست کرد تا دولت هند نیز سهمی از هزینه نگه‏داری گارد هندی در جنوب ایران را که ماهیانه 174 لیره برابر با 616 روپیه بود، برعهده گیرد و تهدید کرد که اسهام اعضای هیئت دولت را باز خواهد گرداند: «... به ما اطلاع داده شده است که تنها اعضای هیئت دولت در مورد کل هزینه [مورد بحث] اعتراض دارند؛ در این صورت ما ناگزیر به بازگرداندن اسهام آنها [در سندیکا] هستیم....»8 بدین‏ترتیب مشخص شد که اختلاف بینطرفین برای تأمین هزینه‏ای برابر با 174 لیره در ماه بوده است.
بهبود روابط با خوانین، که در تسهیل فراخوانی گارد هندی نیز مؤثر بود، با وقوع حادثه‏ای غیرمنتظره و خوشایند به دست آمد. و آن هنگامی بود که غلامحسین‏خان شهاب‏السلطنه ــ سردار محتشم بعدی ــ برای رسیدگی و درمان فرزند بیمارش، دکتر یانگ ــ از اعضا و کارکنان انگلیسی سندیکا که امور پزشکی اجزای سندیکا نفتی را نیز برعهده داشت ــ را به طور ناگهانی فراخواند. دکتر یانگ بیماری فرزند شهاب‏السلطنه را مداوا کرد و این امر باعث شد تا خان بختیاری خود را به واسطه مداوای پسرش، عمیقا مدیون و سپاسگزار دکتر یانگ بداند و مشتاق و آماده همکاری با او باشد.
دکتر یانگ فرصت یافته بود تا با استفاده از این موقعیت خاص، مشکلات سندیکا و خوانین را مورد بحث و بررسی قرار دهد. وی در نتیجه ارتباط و مذاکره متوجه شد که عمده مشکلات موجود بین دو طرف می‏تواند مربوط به حضور گارد هندی در منطقه باشد؛ امری که لوریمر و ویلسون برروی آن تأکید و اصرار داشتند. بر مبنای نتیجه‏گیری او تا زمانی که گارد هندی در منطقه حضور داشت، روابط با خوانین بهبود نمی‏یافت. بنابراین دکتر یانگ پیشنهاد اصلاح مقررات نگهبانی و محافظان بختیاری را به غلامحسین‏خان ارائه داد. در این پیشنهاد، چارچوب معینی برای تعداد سربازان و نگهبانان مورد نیاز، ثبت اسامی آنها، انتصاب یک رئیس، تعیین حقوق ماهیانه و شرح وظایف آنها جزو اصلاحات مورد نظر یانگ بود.
غلامحسین‏خان سردار محتشم اذعان کرد که این یک تغییر خط‏مشی سیاسی و موضوعی کاملاً مشکل است9و در نامه فوریه 1909 برای لوریمر دیدگاه‏ها وخواسته‏هایش را مطرح کرد؛ خواسته‏هایی که از نظر لوریمر از اختلاف و بیزاری بین وی و صمصام‏السلطنه سرچشمه گرفته بود. این خواسته‏ها عبارت بودند از:
1. قسط مربوط به ماه فوریه می‏بایست به او و پسر ارشد سردار اسعد جعفرقلی‏خان سردار بهادر پرداخت شود.
2. نیمی از قسط، بدهی شخصی به خود اوست.
3. پول باید در عربستان [خوزستان] پرداخت شود، نه در اصفهان.
منبع :ایرانیانhttp://www.iichs.org