پژوهشگر: احمد فضلی‌نژاد
مسئله پژوهش حاضر این است که چرا از میان روش های تاریخ نگاری حاکم بر حوزه های علوم انسانی در دو قرن پیش اروپا، مکتب آنال توانست جایگاهی استوار یافته و نزدیک به یک قرن به عنوان روش مسلط تاریخ نگاری فرانسه شناخته شود؟ این که مکتب آنال از چه امکانات بالقوه ای که پیش از آن در پژوهش های تاریخی غفلت شده بود، استفاده کرد و این رویکرد چه تأثیری بر میزان موفقیت آن داشت، پرسش هایی است که در این مقاله بدان پرداخته می شود. فرضیه های این تحقیق عبارت اند از:
۱) رشد و گسترش علوم اجتماعی در کنار علوم طبیعی در قرن نوزدهم، به ویژه در فرانسه، نقش اساسی در پیدایش مکتب تاریخ نگاری آنال داشت.
۲) شناخت ضرورت همگرایی میان تاریخ با سایر رشته های علوم اجتماعی و حتی بعضی رشته های علوم طبیعی، عامل اصلی موفقیت پژوهش گران این مکتب و گسترش آن در خارج از فرانسه و حتی اروپا بوده است.
نام این مکتب مدیون مجله ای است با عنوان آنال تاریخ اقتصادی و اجتماعی(۲) که اولین شماره آن در پانزدهم ژانویه سال ۱۹۲۹ انتشار یافت. بنیان گذاران این نشریه، لوسین فبور(۳) و مارک بلوخ(۴) بودند که نقش مؤثری در آینده تاریخ نگاری و روش شناسی تاریخی در فرانسه قرن بیستم ایفا کردند. این مجله علاوه بر دو مؤسس آن، یعنی لوسین فبور و مارک بلوخ، اعضای دیگری به عنوان هیأت تحریریه از رشته های دیگر داشت که عبارت اند از: چهار مورخ، یک جامعه شناس، یک متخصص علوم سیاسی، یک جغرافی دان و یک اقتصاد دان. چنین ترکیبی خود نشان دهنده یکی از اهداف مجله، یعنی لزوم توجه به نقش همه حوزه های پژوهش در نقد و نگارش روی داده های تاریخی بود.
مجله آنال طی سال های جنگ جهانی دوم دچار تحولاتی شد. در مدت اشغال فرانسه و در دوره ۱۹۴۲ ۱۹۴۵ نام مجله به جنگ تاریخ اجتماعی تغییر یافت، و به دلیل شرکت مؤسسان آن، به ویژه مارک بلوخ در گروه های مقاومت علیه نازی ها، مجله بدون نام آن ها منتشر شد. مارک بلوخ توسط ناز ی ها شکنجه و تیرباران شد و دو شماره از سال ۱۹۴۵م و پس از بیرون رفتن اشغالگران، به مارک بلوخ اختصاص یافت. وصیت نامه فکری وی نیز در همین دو شماره چاپ شد. در سال ۱۹۴۶م نام آنال بار دیگر تغییر یافت و به آنال، اقتصادها، جوامع و تمدن ها(۵) تبدیل شد.
لوسین فبول طی دوران پس از جنگ، به ادامه راه پیشین همت گماشت و مسیر تغییر و تحولات را در روش گروه، هموار ساخت. وی با تشکیل گروه تازه ای مرکب از فرناند برودل، ژ. فریدمن، ش. مورازه و پ. لولیو، هم چنان سیطره گروه آنال را بر حوزه اندیشه و تاریخ نگاری فرانسه حفظ کرد.(۶)
گروه آنال از دهه ۱۹۶۰م تغییرات و روش های گسترده تری وارد کار خود کردند، از جمله تحت پوشش قرار دادن تحلیل های روان شناسی، انسان شناسی، ریاضیات، نشانه شناسی، اسطوره شناسی تطبیقی، پارین گیاه شناسی، اقلیم شناسی و... در یک مجموعه ای فراگیر، و همچنین می توان توجه به شیوه هایی، نظیر استفاده از کربن ۱۴ در کشف نکات مبهم تاریخی را نام برد.(۷)
در این دهه، نقش موثر فرناند برودل(۸) که بعد از مرگ فبور در ۱۹۵۶م مدیریت نشریه را به عهده گرفته بود، سبب شد تا آنال در شمار معتبرترین نشریه های در حوزه تاریخ نگاری قرار گیرد. برودل مربوط به نسل دوم آنال بود؛ نسلی که با چرخشی کمیت گرا و با پژوهش در قلمرو پول و جمعیت، به تاریخی درازمدت(۹) بر اساس تحلیلی جدی از ساختارهای اجتماعی گرایش داشت.(۱۰)
طی سه دهه پایانی قرن بیستم، نسل سوم آنال به صحنه آمد. ژاک لوگوف(۱۱) و ایمانوئل له روی لادوری(۱۲) را می توان از سرآمدان این نسل دانست که به رویکرد انسان شناسانه در تاریخ پرداخته اند. این نسل، موضوعات تازه ای از قبیل تاریخ آب و هوا، طفولیت، جنون، مرگ، رؤیاها و... را وارد مطالعات تاریخی کرده است.(۱۳)
آخرین تغییری که در نام مجله صورت گرفت، در سال ۱۹۹۴م بود. در این سال، نشریه به نام آنال؛ تاریخ، علوم اجتماعی(۱۴) تغییر یافت.
مکتب آنال نتیجه تحولات قرن نوزدهم و ابتدای قرن بیستم در حوزه فرهنگ و علوم اجتماعی بود. پوزیتیویسم(۱۵) قرن نوزدهم به حوزه تاریخ نیز سرایت کرده و به گونه ای روش مسلط تاریخ نگاری در فرانسه و اروپا شده بود. از نظر مورخان آنال، پوزیتیویست ها یا اثبات گرایان، مجذوب رشد و افزایش قدرت و دستگاه دولت شده، از این رو تاریخ را در حد روایاتی از امور سیاسی و دیپلماسی فروکاسته بودند.(۱۶)
از زمانی که آگوست کنت،(۱۷) واضع اصطلاح پوزیتیویسم (اثبات گرایی)، اعلام داشت که جامعه شناسی نیز همانند فیزیک باید به قضایایی که مستقیماً قابل آزمایش می باشند توجه کند، این حرکت همواره رو به پیشروی بود.(۱۸)
به نظر می رسد یکی از پیامدهای جنبش اثبات گرایی، تلاش و پی گیری مداوم پژوهشگران اجتماعی برای اثبات علمی بودن حوزه مطالعاتی آن ها بود. بی جهت نیست که در حوزه تاریخ نیز مورخان صرفاً به ردیف کردن وقایع و رویدادها پرداخته و تفکر انتقادی و خلاق بر سنت تاریخ نگاری حاکم نشد.
با این حال، روش علمی از جهاتی به شکل گیری دیدگاه آنال نیز کمک کرد. بررسی اسناد و آرشیو ها که به نوعی اثبات رویدادهای تاریخی را در پی داشت و توجه مؤسسان آنال به روش های جامعه شناسی حاکم، به ویژه امیل دورکیم،(۱۹) بیان گر اهمیت و نقش روش علمی در نظر بنیان گذاران این مکتب بود.
در بررسی حوزه تاریخ نگاری فرانسه پیش از تأسیس آنال، سه تن از معروف ترین پژوهش گران فرانسوی، نقش اساسی بر عهده داشتند:
نخست، اهمیت و نقش امیل دورکیم که به ویژه لوسین فبور احترام فراوانی برای او قائل بود. پژوهش های عمیق دورکیم در حوزه مطالعات دین، و روش دقیق، آزمایشی و تطبیقی در مورد وقایع تاریخی و جامع شناختی برای مورخان آنال، میراث ارزشمندی بود. با این حال، فبور نگران بود که با پژوهش های کم نظیر دورکیم، حوزه مطالعات تاریخی نیز در زیر مجموعه بخشی از مکتب جامعه شناسی قرار گیرد. همچنین مارک بلوخ همواره دورکیم را یکی از استادان خود معرفی می کرد و می گفت:
او به من آموخت که برای فهم زمان خود باید چشمانم را از آن بردارم و به گذشته بدوزم.(۲۰)
مجله سالنامه جامعه شناسی که دورکیم آن را منتشر می کرد، پرنفوذترین مجله در صحنه روشنفکری فرانسه بود و بر ضرورت ارتباط بین رشته های مختلف علوم انسانی، به ویژه علوم اجتماعی، تاریخ و فلسفه تأکید فراوان داشت.
دومین کسی که در تاریخ نگاری فرانسه اهمیت اساسی داشت، هانری بر(۲۱) بود. وی مدیریت انتشار مجموعه ای چند جلدی به نام تطور بشر را به عهده داشت. در این مجموعه، جامعه و فرهنگ، جایگاه اصلی و محوری داشته، اما نویسندگان هر بخش، مجاز به انتخاب روش های خود بودند. با وجود این، بیشتر مورخان این مجموعه با روشی تحلیلی، بر جنبه های مختلف هر دوران ویژه در یک کل فراگیر، تأکید می کردند.
«هانری بر» در سال ۱۹۰۰م مجله هم نهاد تاریخی را منتشر ساخت و در آن نشریه بر ساده انگاری دیدگاه پوزیتیویسم در حوزه تاریخ به شدت انتقاد کرد. هانری بر از همکارانش می خواست که با «مسئله روان شناختی ظریف [رسیدن به] تصویری روشن از نقش عامل فکری در تاریخ» دست و پنجه نرم کنند؛(۲۲) موضوعی که مورخان آنال بعدها با آن به شدت درگیر شدند.
سومین شخص تأثیرگذار بر روند تاریخ نگاری فرانسه، ژول میشله(۲۳) بود. میشله (۱۷۹۸ ۱۸۷۴م) از دیدگاه مؤسسان آنال، مورخی به شمار می رفت که تاریخ را با تمام پیچیدگی هایش در نظر داشت. میشله، مبتکر واژه (رنسانس) برای دوران پس از قرون وسطای اروپاست که جلد هشتم کتاب تاریخ فرانسه خود را به این موضوع اختصاص داده و پس از آن، کاربرد کلمه رنسانس در میان مورخان عمومیت یافت.(۲۴) وی به عنوان پژوهشگر برجسته تاریخ و تمدن فرانسه، در تاریخ نگاری خویش نه فقط به رویدادهای پیرامون شاهان و دولتمردان، بلکه بیش از آن به تکاپوی مدام و آرام مردمان گذشته توجه وافر داشت و همه گونه شواهد تاریخی را شایسته کاوش تلقی کرده و وظیفه مورخ را فهم و تشریح بن مایه آنها می دانست.
میشله نقش موثری در توجه مورخان آنان به جغرافیا ایفا کرد. مثالی که وی در مورد اهمیت جغرافیا برای تاریخ نقل می کند این است که اگر محیط و جغرافیا در روش تاریخ نگاری مورد توجه قرار نگیرد، گویی همانند نقاشی های چینی است که زمین در آن وجود ندارد و مردم نیز در تاریخ، روی هوا گام می نهند.(۲۵)
در متن چنین تحولاتی بود که مؤسسان نشریه ادواری آنال در سال ۱۹۲۹م دیدگاه مشترک خود را به جامعه فرهنگی فرانسه ارائه داده و طی سا لیان دراز در قرن بیستم در جهت تحقق آنها تلاش نمودند:
۱) ضرورت مقابله با تاریخ نگاری روایی که با پذیرش اصول پوزیتیویسم، خلاقیت و تفکر انتقادی را از مورخ گرفته است.
۲) ضرورت مقابله با تاریخ سیاسی و تقلیل کار مورخان به ابزار شرح و توصیف اقدامات شاهان و دولتمردان.
۳) ضرورت مقابله با تخصص گرایی افراطی در تاریخ که مانع بهره گیری مورخان از سایر رشته های علوم اجتماعی و انسانی شده است.
۴) ضرورت غنا بخشیدن به تاریخ نگاری از طریق ایجاد ارتباط مورخ با حوزه های اقتصادی، جامعه شناسی، جمعیت شناسی، انسان شناسی، زبان شناسی و...
۵) اهمیت دادن به تدوین چارچوب نظری به عنوان نقطه شروع تولید شناخت تاریخی و به عنوان راهنمای گردآوری اطلاعات لازم و مناسب.
۶) ضرورت حفظ رابطه متقابل بین نظریه و روش و تصحیح دائمی این دو با شروع و ادامه فرایند پژوهش.
۷) ضرورت حفظ عینیت در پژوهش های تاریخی و استفاده به جا از اسناد و مدارک، آن هم در حجمی خیره کننده، و بر این اساس، مقابله با هر نوع دگماتیسم علمی و پرهیز از هرگونه تعمیم ناروا بدون تجزیه و تحلیل دقیق.(۲۶)
انتشار نشریه ادواری آنال که با این برنامه در سال ۱۹۲۹م آغاز شده بود، طی سالیان دراز در سراسر قرن بیستم ادامه یافت.
تحت تأثیر شاخه اول، متفکران مکتب آنال با تبعیت از امیل دورکیم و مکتب جامعه شناسی فرانسوی، ماهیت ارگانیک جامعه را که بر اساس تمثیلی زیست شناختی به موجودی زنده تشبیه می کند، پذیرفته و آن را به صورت مجموعه ای منسجم و یکتا با اجزای به هم پیوسته و مرتبط بررسی کرده اند. بر اساس این روش، وظیفه مورخ کشف واحدهای قابل مقایسه برای آزمودن فرضیه هاست. هنگامی که واحدهای مطالعاتی قابل مقایسه، مشخص گردید، آنها به عنوان کلی ارگانیک متشکل از اجزا در نظر گرفته شده و سپس بازسازی چنین «کلی» از طریق کنار هم گذاردن اجزاء صورت می گیرد. بازسازی با توجه به شرایط حال یا زمانی نزدیک به دوران معاصر انجام می شود و با روش «پس رونده» از حال به گذشته برده شده و مورد مقایسه قرار می گیرد.(۲۹) در آثار مارک بلوخ از جمله جامعه فئودالی(۳۰) که شاهکار وی شمرده می شود، از این روش استفاده شده است.
تحت تأثیر جامعه شناسی ساختاری، افراد و رویدادهای تاریخی، نتایج یا پیامدهای صوری و سطحی ساختارها و فرایندهای زیربنایی تر و اساسی تری هستند که تنها می توان در دوران های متفاوت زمانی به وجود آنها پی برد. مارک بلوخ نیز به تبعیت از دورکیم، استدلال می کرد که جامعه، نه افراد، نقطه شروع مطالعات مورخ است.
فرناند برودل نیز در نقد تاریخ روایی معتقد بود که رویدادها صرفاً بارقه ای بر همه حوادث به شمار می آیند و این که مورخان به تمرکز بر رویدادها تمایل فراوان دارند، تاریخ را به ویژه به نقل رویدادهای سیاسی تنزل داده اند، در حالی که باید به فهم بهتری از جهان دست یابیم. وی نیز مانند دیگر ساخت گرایان عقیده داشت که معنا و مفهوم واقعی رویدادها، کردارهای فردی و موضوعات به طور مجزا و ذاتی خود آنها نیست، بلکه در روابطی است که ما بین آنها به دست می آوریم. بنابراین، در جهان هیچ کس کاملاً در خود محصور نبوده و همه رفتارهای فردی در واقعیات مرکب و پیچیده، ریشه دارد.(۳۱)
کتاب معروف برودل مدیترانه و جهان مدیترانه ای در عصر فیلیپ دوم(۳۲) نمونه دیگری از توجه به ساختارها در نظر مورخان آنال است. دو سوم این اثر پرحجم به ساختارهای جغرافیایی، کشاورزی، اقتصادی و... حوزه مدیترانه در قرن شانزدهم اختصاص دارد و کاملاً آگاهانه و عامدانه، حکایت ها و روایت های تاریخی در آن متروک مانده است.(۳۳)
همچنین مورخان آنال تحت تأثیر روش پژوهش مارکسیستی قرار داشتند. در دهه های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰م نسلی از این مورخان، به ویژه ایمانوئل له روی لادوری، ترتیب استاندارد سلسله مراتبی را پی گرفتند که بر اساس آن، تحولات تاریخی به ترتیب اهمیت و موقعیت در سه حوزه یا طبقه بررسی می شد:
در ردیف نخست، عوامل اقتصادی و جمعیت شناختی، ردیف دوم، ساختارهای اجتماعی و در ردیف سوم، پیشرفت های فکری، فرهنگی، مذهبی و سیاسی. این سه ردیف، همانند طبقات یک ساختمان به طور عمومی قرار داشتند. از این رو زیربنای این روش پژوهش، عوامل اقتصادی و جمعیت شناختی بود. له روی لادوری معتقد است که طی قرن چهاردهم تا هجدهم در اروپای قاره ای به دلیل آن که جامعه در وضعیت اقتصادی جمعیت شناختی سنتی خود محصور باقی ماند، باید از تاریخ این دوران به عنوان «تاریخ بی حرکت» یاد کرد، زیرا مطلقاً هیچ چیز در این پنج قرن تغییری نکرد.(۳۴)
بر اساس این الگو به راحتی از حرکت هایی، نظیر رنسانس، اصلاح دینی، عصر روشنگری و ظهور دولت مدرن، غفلت شد. این پارادایم سه طبقه مکتب آنال(۳۵) شباهت فراوان به الگوی زیربنا روبنای مارکسیسم دارد.
در این روش، تلاش مورخ در جهت به چنگ آوردن کلیت و یک پارچگی ضروری از هر دوره یا جامعه تاریخی است. بدین ترتیب، تاریخ هر دوره را می توان با الهام از مفهوم افلاطونی، هم چون عالمی کوچک و البته یک پارچه از جهان بزرگ تلقی کرد.(۳۷) برای رسیدن به یک تاریخ تام و کامل، باید از سایر رشته ها در پژوهش های تاریخی بهره برد. از این رو مورخان نسل اول آنال (فبور و بلوخ) در بررسی های تاریخی و برنامه ای که برای حرکت خود ارائه دادند، برای این موضوع اهمیت فراوان قائل بودند. هر دو به زبان شناسی، مردم شناسی و جامعه شناسی علاقه مند بودند. فبور به ویژه رویکرد امکان گرایانه(۳۸) پدر مکتب جغرافیای فرانسه، یعنی ویدال دلا بلاشه(۳۹) را مدنظر داشت. این رویکرد (بر امکانات و توان مندیهایی که محیط در اختیار انسان قرار می داد، تأکید می ورزید، نه بر موانع و محظورات آن».(۴۰) در واقع، جغرافیاسازی از تاریخ توسط دلابلاشه الهام بخش تاریخ سازی از جغرافیا توسط فبور گردید.(۴۱)
بلوخ نیز همبستگی اجتماعی و نمایندگی جمعی و پیروی از روش های تطبیقی را که از امیل دورکیم گرفته بود، وارد مطالعات تاریخی کرد.
همچنین فرناندو برودل سرآمد مورخان نسل دوم آنان و نویسنده «مهم ترین اثر تاریخی قرن»،(۴۲) یعنی کتاب مدیترانه و جهان مدیترانه ای در عصر فیلیپ دوم، مطالعات فراوانی در جغرافیا و اقتصاد داشته و به «بازار مشترک علوم اجتماعی» معتقد بود. وی با اعتقاد به روش «ارگانیسم اجتماعی»، دو رشته تاریخ و جامعه شناسی را به واسطه این که هر دو سعی دارند تجربه انسان را به صورت یک کل ببینند، بسیار نزدیک به یکدیگر می دانست.
در ادامه این توجه به تاریخ تام و کامل، «ایمانوئل له روی کادوری» نامدارترین مورخ نسل سوم، نشان داد که چگونه اقلیم شناسی می تواند در خدمت تاریخ قرار گیرد. وی در کتاب دهقانان لانگدوک(۴۳) ثابت کرد که تا چه اندازه جغرافیای جانوری (جانور بوم شناسی)، هواشناسی و جغرافیای زیستی گیاهان(۴۴) می توانند در مطالعات تاریخی، تأثیرگذار باشند.(۴۵)
تنها اثر مستقلی که از مؤسسان آنال درباره روش شناسی این مکتب بر جای مانده، کتابی است ناقص و ناتمام از مارک بلوخ که در جهان انگلیسی زبان به پیشه مورخ(۴۶) معروف شده است. این کتاب، آمیزه ای است ناتمام از مباحث فنی درباره روش و برخی تأملات عمومی و روش هایی که بلوخ در آثار خویش از آن ها استفاده کرده است. با این حال، مرگ قهرمانانه و زودهنگام این مورخ نام دار باعث شد که وی نتواند به طور کامل آن را به انجام برساند. حتی نام این کتاب نیز در ترجمه به انگلیسی بر آن نهاده شد. پیشه مورخ در واقع، دفاعیه ای است بر روش «تاریخ تام و فراگیر»؛ روشی که مورخان بر اساس آن باید به تمام جنبه ها و ابعاد مسائل و امور انسانی و محیطی که این امور در آنها صورت وقوع می یابند، بپردازند. تمثیلی که بلوخ در این زمینه به کار می برد، این چنین است:
مورخ خوب مانند غول داستان پریان است؛ وی به خوبی می داند هر جا که بوی گوشت انسان به مشامش بخورد، لاشه اش هم در همان حوالی افتاده است.(۴۷)
بلوخ در این اثر چنین استنباط می کند که مورخان باید از مشغول ساختن خود به رهبران یا رویدادهای بزرگ در تاریخ اجتناب ورزند. آنان باید به همان اندازه به چوپانان و دهقانان بپردازند که به سیاستمداران؛ و از این طریق، چشم انداز کل جامعه را در اثر خود بگنجانند.
البته از نظر بلوخ در این کتاب، مفهوم تاریخ تام و کامل معنای دیگری نیز داشت و آن، اعتقاد راسخ به ارتباط و پیوستگی حال با گذشته بود؛ یعنی نتیجه گیری درباره گذشته بر اساس مشاهدات امروزی، چنان که وی در کتاب ویژگی های اصلی تاریخ روستایی فرانسه به کار برده است. بلوخ در تاریخ روستایی فرانسه برای نخستین بار به اصطلاح خودش از «روش پسروی»!(۴۸) در بررسی نواحی برون شهری اروپا استفاده کرد، زیرا معتقد بود در این مورد نمی توان از اسلوب معمول رعایت ترتیب زمانی بهره برد:
او عقیده داشت که تاریخ جوامع روستایی تا پیش از قرن هجدهم به صورت مکتوب ثبت نشده است و بنابراین در بررسی آن باید از امروز یا شاید از گذشته ای بسیار نزدیک به امروز آغاز کرد و کم کم عقب رفت تا به نخستین دوره ها رسید. بلوخ می گفت که منطق برون شهری بسیار کند تغییر می کند و ویژگی های برجسته آن، کمابیش همان است که در قرون وسطا بوده است. به این جهت، کار مورخ این است که بر پایه مشاهده مستقیم روزگار خودش وضع گذشته را به گمان و تقریب نتیجه بگیرد. آن چه او چگونگی این کار را می آموزد، تعمق در نام های مکان ها و قیافه مزارع و فرهنگ عامیانه و حتی عکس های هوایی است.(۴۹)
۱) تاریخ درازمدت(۶۲) یا ساختاری، که تاریخی تقریباً ساکن است و ر وابط انسان با محیط را مطالعه می کند. این سطح از تاریخ، جریان بسیار کندی دارد و به گونه ای می توان آن را «زمین تاریخ» یا «Geohistory» نامید. در این زمان به طور کلی بررسی و پژوهش، پیرامون تمدن ها، انسان ها و فناوری های پایدار جریان می یابد.
برودل، گویی در پاسخ به مفهوم چشم اندازگرایی(۶۳) نیچه، از تاریخی سخن می گوید که در آن واحد از بسیاری مواضع یا چشم اندازهای مختلف نگاشته شده باشد و نه تاریخی که از سر عمد یا غیرعمد، بر موضع یا چشم انداز واحدی مبتنی شده باشد. افزون بر این، تاریخ برودل، مانند تاریخ فوکو به جای کوشش برای تمیز درجات مختلف واقعیت معمولاً در لحظه یا لحظه های معین بر آن است تا چگونگی ساخته شدن الگوهای عمل و رشته های گفتمان را دریابد و می توان افزود الگوهای طبیعت و نیز الگوهای فعالیت انسان را بفهمد.(۶۴)
۲) تاریخ میان مدت(۶۵) یا ترکیبی، که به تاریخ اجتماعی، اقتصادی، گردش های جمعیتی و ناحیه ها، جوامع و ایدئولوژی ها می پردازد. این زمان، آهنگ آرامی دارد و به تحولات اجتماعی و اقتصادی وابسته است.
۳) تاریخ کوتاه مدت(۶۶) یا تاریخ رویدادها که تاریخی سنتی و بر مبنای وقایع نگاری است و تغییرات تند و سریعی را که در پی حوادث مختلف، به ویژه تحولات سیاسی پدیدار می شود، منعکس می کند.
در این تاریخ نگاری سنتی که در قرن نوزدهم مشهور شد، نه تنها تاریخ به نوعی نقاشی یا عینیت دهی تبدیل می شود که در آن بیننده حذف می گردد، به طوری که جایی برای اندیشه تاریخ به عنوان بازسازی باقی نمی ماند، بل این نگرش که مسئله تاریخ در منظره، در خور زندگی است، غیرقابل دسترسی می شود. برای برودل، بر عکس، تاریخ یک سویه وجود ندارد، همان گونه که افراد انتزاعی وجود ندارند. برای او تاریخ، منظره گذرایی است که همیشه در حرکت است؛ شبکه ای از مسائل که چنان به هم گره خورده اند که هر یک به نوبه خود می تواند صد جنبه مختلف و متناقض به خود بگیرد.(۶۷)
یکی از دشواری های مهم تاریخ کوتاه مدت، خطر تبدیل شدن به نوعی وقایع نامه است، حال آن که تاریخ درازمدت، سمت و سوی ساختاری دارد؛ یعنی از چگونگی سازمان یابی رویدادهای بسیاری در دوره های زمانی مختلف ناشی می شود.
پذیرش تاریخ درازمدت به معنای آمادگی تغییر هر چیز است، از اندیشیدن درباره سبک نوشتن و ارائه مطلب گرفته تا پذیرش زمانی که ممکن است آن قدر کند باشد که شانه به شانه بی حرکتی بساید. اگر چه برودل این نکته را چندان توضیح نمی دهد، اما پیداست که از طرفدار برداشتی یک سره باز از تاریخ است. تاریخ چون نظامی باز که در آن هر زیر نظامی، تا آن جا که قابل تمیز باشد، وابسته به محیط خود است.(۶۸)
این سه سطح زمانی چنان که پس از این بررسی خواهد شد در بزرگترین اثر برودل در مورد مدیترانه در عصر فیلیپ دوم مبنای کار قرار گرفته است.
نخست، خانواده وی که با آثار کلاسیک و فرهنگ ادبی انس فراوان داشتند؛
دوم، انبوه تحقیقات عالمانه نسبی از مورخان پیش از او که وی را در مسیر مطالعات آینده، یاری بخشیدند؛
سوم، تقارن ورود او به صحنه علمی و دانشگاهی فرانسه با «بهار» علوم اجتماعی که فرصت بهره گیری از آن علوم را در اختیار وی نهاد.(۷۰)
لوسین فبور طی سال های ۱۸۹۸ و ۱۹۰۲م در گردهمایی های پژوهش گران فلسفه (هنری برگسون و لوسین لوی برول)، جغرافیا (پل ویدال دلابلاشه)، تاریخ هنر (امیل میل)، منتقد ادبی (هنری برموند) و زبان شناسی (آنتونی میلت) شرکت می کرد و شکل گیری ذهن «کل نگر» در مطالعات تاریخی وی، بسیار به این مسئله مدیون بود.
در کنار آموختن ها، فبور به مطالعه عمیق در آثار زیادی از مورخان و اندیشمندان فلسفه سیاسی، نظیر ژول میشله، یاکوب بورکهارت، فوستل دکلانژ، لوئی کراژو و ژان ژورس پرداخت. علاقه مندی وی به سرزمین مادری اش، فرانس کنته(۷۱) ناحیه ای در جنوب شرقی فرانسه نزدیک به مرکز سوئیس و اهمیتی که وی برای جغرافیا قائل بود، باعث شد که تز دکترای خود را درباره این ناحیه بنویسد. این اثر پس از سالها تحقیق و پژوهش در سال ۱۹۱۱م منتشر شد. از این مسیر بود که مقدمات نوشتن یکی از مهم ترین آثارش، یعنی مقدمه ای جغرافیایی بر تاریخ فراهم گردید.(۷۲) فبور در این اثر بر نکته ای بدیع تأکید می کند: تأثیر جغرافیا بر انسان ها همیشه از طریق ساختارها و ایده های اجتماعی قابل تشخیص یا شناسایی است. بر این اساس، ممکن است رودخانه ای از نظر گروهی به عنوان یک مانع و از نظر گروهی دیگر به عنوان یک راه تجاری ارزشمند قلمداد شود. بدین گونه جامعه، نقش مهمی در شکل گیری دیدگاه های افراد از جهان پیرامون ایفا می کند.
فبور در مورد رودخانه راین(۷۳) معتقد است که آن چه مردم در مورد این رودخانه تصور می کنند به طور طبیعی دریافت نشده، بلکه نتیجه تجربه های انسانی است. بنابراین یک «مرز» هنگامی وجود خارجی می یابد که شما خود را در جهانی متفاوت، در میان مجموعه ای از ایده ها، احساسات و اشتیاقات شگفت انگیز و نگران کننده برای بیگانه بیابید. به عبارت دیگر، آن چه استحکام یک مرز را نشان می دهد، نه پاسداران یا تشکیلات گمرک یا توپ های تنظیم شده پشت خاکریزها، بلکه احساسات، شور و اشتیاق ها و نفرت های انسانی است.(۷۴)
پس از انتشار کتاب مقدمه ای جغرافیایی بر تاریخ، فبور به مطالعه در مورد رنسانس و اصلاح دینی پرداخت؛ موضوعی که مورخان بسیاری در فرانسه تحقیقات گسترده ای درباره آن انجام داده بودند. فبور طی مقاله ها و سخنرانی هایی مدعی شد که اصطلاح رنسانس یا نوزایی که به وسیله ژول میشله ابداع شد، مورخان را از پیوستگی و روابط بین قرون وسطا و رنسانس، غافل نساخت. فبور معتقد بود که به عنوان نمونه، ظهور بورژوازی را نمی توان صرفاً مشخصه عصر رنسانس تلقی کرد.
هم چنین فبور دیدگاه سنتی را در مورد اصلاح دینی به عنوان یک شورش هدایت شده به وسیله لوتر در مقابل سوءاستفاده های کلیسای کاتولیک، به چالش می کشد. از نظر او نباید تنها تاریخ نهادهای کلیسایی ویژه (کاتولیک) را درگیر با این موضوع کرد، بلکه همچنین ایده های مذهبی، احساسات، تمایلات و واکنش های مردم را نیز باید گزارش داد. به اعتقاد فبور، اصلاح دینی به طور وسیعی به دلیل جست و جوی بوژوازی برای یک کلیسای «پاک»، خردمندانه و انسانی و برادرانه بود که در آن فضا رابطه بی واسطه و گفت و گوی مستقیم بین انسان و خدا امکان پذیر باشد.(۷۵)
فبور در کتاب مارتین لوتر: یک سرنوشت، ادعا می کند هنگامی که لوتر با اراسموس، اصلاح طلب هلندی درافتاد، بخشی از بورژوازی از در مخالفت درآمده و ایده های وی را نپذیرفتند.(۷۶) وی در این کتاب تلاش کرده تا از طریق بررسی شخصیت مارتین لوتر، متن اجتماع محیط بر این شخصیت و مختصات زمان او را دقیقاً بررسی کند؛ در واقع، بحث قدیمی رابطه فرد و اجتماع از منظری تازه مورد توجه قرار گرفته و ابداعات آدمی و عمل انسانی در ارتباط با ضروریات اجتماعی نگریسته شده اند.(۷۷)
هنگام جنگ جهانی دوم، او که دیگر برای جنگیدن پیر شده بود، بیشتر زمان جنگ را به باغبانی و نویسندگی در کلبه ییلاقی اش در فرانس کنته گذراند. کتاب مسئلة بی ایمانی در قرن شانزدهم: مذهب رابله، مهم ترین و بحث انگیزترین اثر وی در همین سال های جنگ (۱۹۴۲م) به نگارش درآمد. در این کتاب، فبور به طرح دیدگاهی جدید در باب تاریخ اندیشه ها و زندگی نامه ها پرداخته است. کتاب درباره شخصیت فرانسوا رابله،(۷۸) نویسنده و متفکر قرن شانزدهم است. فکر نوشتن چنین کتابی نخست در سالهای پیش از جنگ برای او حاصل شده بود؛ یعنی پس از آن که در نوشته های آبل لوفران(۷۹) به این ادعا برخورد کرد که رابله، ملحد بوده است. چنین اتهامی به نظر فبور شگفت آور بود، زیرا می دانست که بی ایمانی تمام عیار در فضای فکری قرن شانزدهم اساساً قابل تصور نبوده است.
هدف او به طور اخص، رفع شبهه درباره رابله و به طور اعم، تعیین حدود خوش باوری و شکاکیتی بود که نظریات معاصران رابله محصور به مرزهای آن می شد.(۸۰)
در این اثر، افکار رابله برای فبور اهمیت چندانی نداشته، بلکه مهم رابطه تفکرات یک انسان و جو فکری و اعتقادی حاکم بر جامعه و زمان او بوده است. از نظر فبور اتهام بی دینی در قرن شانزدهم، مفهومی تحقیرآمیز و توهین آمیز برای همه کسانی بوده که به عقاید رسمی وقعی نمی نهادند و اساساً معنای لغوی آن موردنظر نبوده است. او ادعا می کند که «الحاد» یک عبارت معمول دشنام یا نوعی زشتی و وقاحت بود که به قصد تحریک و تنفر اهل ایمان به کار برده می شد.(۸۱)
فبور و بلوخ، بزرگ ترین گناه مورخ را افتادن در دام نگرش به یک عصر از دیدگاه عصری دیگر می دانستند. از این رو فبور معتقد بود که امکان نداشت مردم قرن شانزدهم که در فضای دین و متعلقات آن محصور و «فاقد هرگونه لوازم علمی برای توصیف عقلی از جهان»(۸۲) بودند، به معنایی که ما در قرن بیستم در نظر داریم، ملحد بوده باشند.
مارک بلوخ، یکی دیگر از مورخان نسل اول آنال، همانند فبور از خانواده باسابقه دانشوری بود. پدرش گوستاو بلوخ، یکی از استادان مشهور تاریخ باستان به شمار می رفت. از این رو علاقه مندی به تاریخ را از انبوه کتاب های که همیشه در کنارش بود، به دست آورد. هنگامی که بلوخ به هیأت یک مورخ، در متن جامعه و فرهنگ فرانسه قرار گرفت، تاریخ نگاری فرانسه بر گردآوری «فاکت »های تاریخی تأکید اساسی داشت. امور مشخص و تاریخ دار، مثل تغییر حکومت ها، انعقاد قراردادها و نبردها و... توجه مورخان را به خود جلب کرده بود. در واقع، بذر این مدل تاریخ نگاری فرانسه را پوزیتیویسم افشانده بود. مرجع معتبر مارک بلوخ برای مقابله با این نوع تاریخ نگاری تاریخ گرا، جامعه شناسی دورکیمی بود. بلوخ نیز مانند دورکیم هیچ شکافی میان کار مورخ و جامعه شناس نمی دید، چون هر دو درگیر مطالعه انسان ها در جامعه بودند.(۸۳)
بنابراین، نخستین مطالعات بلوخ، بررسی و پژوهش درباره مقایسه تاریخ با علم بود. او اعتقاد داشت که تاریخ و علم علاوه بر آن که در شیوه های استنتاج تفاوت دارند، در طرز عمل پدیده ها نیز با هم متفاوت اند. دانشمندان در علم با پدیده ساده که صرفاً از طریق ادراکشان دریافت می شود، سر و کار دارند، اما در تاریخ، مورخان با پدیده های روانی اجتماعی سر و کار دارند که هم از طریق ادراک خود و هم کارگزار تاریخی انتقال می یابد. بنابراین، هزاران تفسیر از رویدادهای گذشته امکان پذیر است.(۸۴)
بلوخ از همان ابتدا به عنوان متخصص قرون وسطا شناخته شد. طی مقاله هایی به روشن ساختن زوایای ناشناخته و اصلاح تحلیل های نادرست از این دوران مهم و طولانی در تاریخ اروپا همت گماشت. در یکی از مهم ترین آثار خود، تاریخ روستایی فرانسه، از روش «بازسازی تام و کامل زندگی اجتماعی در محدوده تاریخی مشخص» استفاده کرد. در این کتاب، رابطه انسان و زمین به خوبی تجزیه و تحلیل و نقش این رابطه در فعالیت های کشاورزی و تنوع زندگی روستایی بررسی شده است. بلوخ در این کتاب، روش پایه ای تاریخ نگاری را «روش مقایسه ای» معرفی می کند.(۸۵)
استفاده وسیع از مدارک و نقشه ها از ویژگی های این کتاب است. پیش از این، دو روش تطبیقی را در مقاله «زمین و کار در اروپای قرون وسطا» معرفی کرده بود. نخست، مقایسه پدیده های جهانی در فرهنگ ها و جوامع متفاوت از نظر زمان و مکان، دوم، مطالعه موازی از جوامع هم جوارو هم زمان. بلوخ معتقد بود که روش دوم، نتایج ارزشمند تر و دقیق تری به دست می دهد.(۸۶)
دیدگاه بلوخ در مورد بررسی فئودالیسم اروپا حد وسط دیدگاهی است که به یک سیستم یک پارچه فئودال طی قرن های دهم تا سیزدهم اعتقاد دارد و تفاوت های فراوانی برای یک مکان در مقایسه با مکان دیگر قائل است. از نظر او فئودالیسم یک رژیم سلسله مراتبی و قراردادی مبتنی بر علقه های دوجانبه وابستگی بود که در اشکال کمابیش مشابه در سرتاسر اروپا و بخش های دیگر از جهان وجود داشت. این سیستم اگر چه با ظهور شهرها و شهرک ها، اقتصاد پولی و پادشاهی های ملی، رو به ضعف نهاد، اما در مفهوم اقتصاد سیاسی هم چنان باقی ماند.(۸۷)
آخرین اثری که از بلوخ در زمان حیاتش منتشر شد و یکی از مهم ترین آثار درباره قرون وسطا به شمار می آید، کتاب جامعه فئودال است. بلوخ در این اثر، توصیفی استادانه از ساختار اجتماعی جامعه اروپای غربی و مرکزی بین قرن های نهم و سیزدهم ارائه می دهد. او دو دوره فئودالیسم را از هم متمایز می سازد: نخست، دوره ای که مشخصه اش ناامنی و تهدیدهای ناشی از هجوم مسلمانان و اسکاندیناوی هاست که در نتیجه، هیچ گونه ساختار اجتماعی متحدی در این شرایط شکل نگرفته و علایق منطقه ای و الزامات نظامی معمول می شود؛ یعنی زمینه های قدرتمندی برای گسترش فئودالیسم به دست می آید. در دوره دوم، پیشرفت های اقتصادی و تجدید حیات روشنفکری آغاز می شود. بلوخ نه تنها سیستم های فئودال «بومی» فرانسه، آلمان و ایتالیا را آزمایش می کند، بلکه اینها را با سیستم های فئودال «تحمیلی» نظیر انگلستان و سرزمین هایی که فئودالیسم در آنها مقبولیت نیافت، نظیر اسکاندیناوی، و سیستم های فئودال خارج از اروپا نظیر ژاپن، مقایسه می کند.(۸۸) بلوخ در این مطالعه گسترده، از دو روش استفاده می کند: یکی روش مشاهده مستقیم که به عقیده وی در نظام های فئودال هنوز آثار قدرت مند آن حفظ شده بود و پیش از این در مطالعات ارضی و زراعی از عهده آن به خوبی برآمده بود. روش دیگر، استفاده از منابع وسیع و متنوع، از مدارک و اسناد گرفته تا اشعار حماسی و آثار کلامی و مذهبی است.
با بررسی کتاب جامعه فئودال چنین به نظر می رسد که کاری بدیع و بی سابقه انجام داده بود:
تحقیقات شگفت انگیزی بود درباره اموری از قبیل اسامی جای ها، دشواری های مواصلات زمینی، تغییرها و تردیدها در مفهوم زمان، نقش حافظه جمعی در کژنمایی تصویر گذشته به اقتضای نیازهای کنونی و ایهام های ناشی از دو زبانی بودن با سوادان در بحث از ترتیبات فئودالی.(۸۹)
کتاب جامعه فئودال در ابتدا با اقبال عمومی روبه رو نشد، دلیل اصلی آن نیز زمان انتشار آن بود؛ یعنی در میانه جنگ جهانی دوم و بحران فراگیر اروپا و به ویژه فرانسه. اما بعدها به عنوان یکی از عظیم ترین آثار تاریخی قرن شناخته شد.
سرمایه داری و حیات مادی کتابی است حاکی از تمایل پایدار برودل به نگارش تاریخ جامع یا تام و تمام که دو بعد مادی و فکری را به گستردگی در نظر گرفته است. برودل در این اثر به طور جامع به تحولات اقتصادی و فکری طی چهار قرن ۱۴۰۰ ۱۸۰۰م می پردازد و تقریباً به همه صور زندگی توجه کافی می کند. در بخش نخست، تحت عنوان «اهمیت ارقام»، وضعیت جهان و پایان نظام زیست شناختی کهن را بررسی کرده است. او از فعالیت های پایه ای کشاورزی، تولید و مصرف غلات و اهلی کردن حیوانات سخن گفته و پس از آن به خانه، لباس و مد با همه جزئیاتی که از همه مدارک و اسناد موجود به دست آورده است، می پردازد. بحث درباره گسترش تکنولوژی و منابع نیرو، مسائل حمل و نقل و کاربرد پول و سایر اشکال مبادله، از جمله مباحث دیگر کتاب است. کتاب با تجزیه و تحلیل جایگاه شهرها و ارتباط آن با زندگی مادی در مناطق مختلف جهان پایان می یابد.(۹۰)
مدیترانه و جهان مدیترانه ای، از سال ۱۹۲۹م مطالعه آن را آغاز کرد، اما در ۱۹۴۲م بود که به صورت کتابی منسجم که «یادگار باشکوه تاریخ نگاری قرن بیستم»(۹۱) معرفی شده، انتشار یافت. در این کتاب به خوبی تفکرگروه آنال نمایان شده است. فیلیپ دوم شخصیت محوری کتاب نیست، بلکه دریای مدیترانه و سواحل آن به عنوان واحد مطالعاتی انتخاب و سپس محدوده زمانی مطالعه (قرن شانزدهم) مشخص شده است. برودل با این شیوه می تواند این واحد مطالعاتی را با واحدهای مشابه، نظیر اقیانوس هند، مقایسه کند.
به طور کلی کتاب، بر اساس سه مقیاس زمان، به سه بخش تقسیم می شود:
در بخش نخست، به «نقش محیط» جغرافیایی پرداخته و تاریخ روابط مردم با این محیط یا به قول وی زمین تاریخ(۹۲) بررسی می شود. این تاریخی است که در آن تغییرات به کندی صورت می گیرد و به قول خود وی تقریباً یک تاریخ بی زمان است. داستان روابط انسان با موضوعات بی جان، اما این روابط تا پایان کتاب حفظ می شود. برودل در این باره می نویسد:
من نمی توانستم خود را متقاعد کنم که مانند بسیاری از کتاب های تاریخی با معرفی جغرافیا و توضیحاتی از ذخایر معدنی، الگوهای کشاورزی و گیاهان نمونه و... آغاز کنم و تا پایان کتاب هرگز به آنها توجهی نداشته باشم. مثل این است که رویش گل ها را در بهاران، دیگر انتظار نداشته باشیم.(۹۳)
برودل این بخش را که بر اساس «تاریخ درازمدت» و با تکیه بر محیط است، تحت عنوان «ساخت»ها مطرح می سازد.
بخش دوم کتاب درباره «مقدرات جمعی و گرایش های عمومی» یا تاریخی با تحولات سریع و کوتاه مدت است که در آن به تاریخ ساختارهای اجتماعی پرداخته و روندهای اقتصادی و جمعیتی را بررسی کرده است. در واقع، تحولاتی که در مقیاس زمانی «میان مدت» روی می دهند، موضوع این بخش از کتاب است.
بخش سوم کتاب به «تاریخ رویدادها» یا تاریخی با تحولات سریع و کوتاه مدت مربوط است. نگاهی به تاریخ سنتی همراه با توجه به سیاست ها، آشوب ها و جنگ ها و تصاویری زنده از چهره های مطرح قرن شانزده، از جمله مباحث این بخش است.
به طور کلی برودل در کتاب مدیترانه و... الگوی واقعی، تاریخ نگاری آنال را طرح ریزی می کند. به همین دلیل نه تنها افراد، بلکه حتی به رویدادهای خاص نیز کمتر توجه می کند.
سرآمد مورخان نسل سوم، ایمانوئل له روی لادوری، یکی از تنها بازماندگان این مکتب و از جمله پرکارترین آنهاست. وی به عنوان ستاره متخصصان قرون وسطا در میان این نسل، نقش عمده ای در گسترش حوزه تاریخ داشته است. از ۱۹۷۰م او استاد جغرافیا و علوم اجتماعی در دانشگاه پاریس، و پس از فرناند برودل، استاد تاریخ تمدن جدید در کلژ دوفرانس شده است.
شهرت لادوری به عنوان یک مورخ پس از آن تثبیت شد که تز دکترایش تحت عنوان دهقانان لانگدوک(۹۴) انتشار یافت. وی در این کتاب با تکیه بر «تاریخ کمیت پذیر»، آمار و اطلاعاتی درباره مالیات، دستمزد، اجاره و ارقام سود فراهم آورده و از اندیشمندان و پژوهشگرانی، نظیر فرانسوا سیمیاند، دیوید ریکاردو، توماس مالتوس، زیگموند فروید، ماکس وبر، لوی استراوس، ارنست لابروس، میشل فوکو و فرناند برودل آگاهی های فراوان کسب کرد تا این ادعای خود را ثابت کند که تاریخ ناحیه لانگدوک از اواخر قرن پانزدهم تا اوایل قرن هجدهم، تاریخی بی حرکت و بدون تغییری بوده است.(۹۵)
له روی لادوری در دهقانان لانگدوک، تحت تأثیر برودل بیش از دو چیز بر مقیاس زمان «درازمدت» تأکید دارد. البته در این اثر و آثار بعدی اش، به نوعی به ترکیب تاریخ «رویدادها» و «ساختارها» اعتقاد دارد. چنان که در کتاب کارناوال در رومانس(۹۶) بر قتل عام بیست نفر از کارگران فنی و رهبرشان در شهرک رومانس هنگام کارناوال سال ۱۵۸۰ متمرکز می شود. وی در این اثر به همه مدارک موجود عطف توجه می کند. از لیست مالیات ها و مدارک مربوط به طاعون تا نظریه های مورخان و اندیشمندان اجتماعی، نتیجه می گیرد که شورش در رومانس بازتاب نارضایتی های اجتماعی، سیاسی و مذهبی اواخر قرن شانزدهم در جامعه روستایی فرانسه بوده است. محتوای این کتاب، علاقه مندی له روی لادوری را به ارزش ها، نگرش ها، آداب و رسوم، اعتقادات و دین ورزی های عموم مردم نشان می دهد.(۹۷)
علاقه له روی لادوری به زندگی روزانه مردم عادی، به ویژه گرفتاری های خاص زندگی روستایی در مهم ترین و محبوب ترین اثرش سرزمین گناه موعود(۹۸) انعکاس یافته است. این اثر، مبتنی بر مدارک مربوط به بازپرسی و مجازات افراد متهم به کاتاریسم(۹۹) از ۱۳۱۸ ۱۳۵۵م می باشد. کاتاریسم یکی از بدعت های دینی در جامعه مسیحی قرون وسطا بود که تا قرن چهاردهم در مناطقی، نظیر مونپلیه برقرار مانده بود.
بخش نخست این کتاب، گزارشی است مربوط به فرهنگ مادی این ناحیه: خانه ها، کاربست های کشاورزی، قدرت های کلیسایی و عرفی و روابط با دیگر روستاها، در بخش دوم، نویسنده به دنیای ذهنی روستاییان وارد شده و به موشکافی همه جنبه های درونی آنها از قبیل روابط گروهی و عشق بازیهایشان، درک و فهم از زمان و مکان، پیری، مرگ، جنسیت، خدا، گناه، ازدواج، سرنوشت، رستگاری و.. می پردازد. له روی لادوری خود ادعا می کند که این تاریخ واقعی مردم عادی است.(۱۰۰)
یکی از شیوه های تاریخ نگاری له روی لادوری، روش موسوم به «تاریخ خرد»(۱۰۱) است؛ یعنی مورخ با تمرکز پژوهش خود بر مطالعه یک خانواده، رویداد یا مکان جغرافیایی، امیدوار است تا نوری بر زوایای ساختارهای فکری و مادی یک جامعه انسانی بیفکند. له روی لادوری از این روش، در کتاب کارناوال در رومانس و مقاله های بسیاری دیگر استفاده می کند. به عنوان نمونه، وی بر اساس این روش (تاریخ خرد)، مصائب اقتصادی و اجتماعی نیمه دوم قرن هفدهم را ناشی از تغییرات آب و هوایی و شش سال باران خیز از ۱۶۴۶ ۱۶۵۱م می داند که به عقیده وی از سر ناآگاهی به شورش های فروند(۱۰۲) نسبت داده شده است.(۱۰۳)
لادوری در میان مورخان آنال به نویسنده مقالات پرشمار شهرت یافته که این مقالات، موضوعات وسیعی را دربر می گیرد، از جمله «اتحاد میکروبی جهان» که در مورد چگونگی شیوع بیماری طاعون از قرن چهاردهم تا هفدهم میلادی است. همچنین مقاله های «کاربرد کامپیوترها در پژوهش تاریخی»، «الگوهای غفلت و قصور در سربازان وظیفه فرانسوی قرن نوزدهم» و «کاربرد سحر و جادو در قرن شانزدهم برای درمان ضعف و سستی».(۱۰۴)
این مورخ نسل سوم به گونه ای سخن گوی نوعی از «تاریخ علمی» به شمار می آید که معتقد است کلید تغییرات در تاریخ، تغییر جهت ها در توازن بوم شناختی بین فرآورده های غذایی و جمعیت است؛ توازنی که لزوماً به واسطه مطالعات کمیتی بلندمدت از بازده محصولات کشاورزی، تغییرات جمعیت شناختی و قیمت فرآورده های غذایی تعیین می شود. این نوع «تاریخ علمی» در واقع، ترکیبی است از علاقه مکتب دیرپای فرانسوی به جغرافیای تاریخی و جمعیت شناسی تاریخی که با روش شناسی کمیتی درآمیخت و به همین دلیل، لادوری به عنوان نماینده این نگرش جدید در مکتب آنال صریحاً معتقد بود که «تاریخی که کمیت پذیر نیست، نمی تواند ادعای علمی بودن کند».(۱۰۵)
در نسل سوم آنال، تحول دیگری روی داد که گرچه زمینه های قدرت مندی در نسل اول، به ویژه آثار مارک بلوخ داشت، اما به طور گسترده و منسجم در مقاله ها و کتاب های یکی از مورخان بزرگ این نسل به ظهور رسید.
ژاک لوگوف،(۱۰۶) تصور ذهنیت(۱۰۷) را در روش تاریخ نگاری گسترش داد. وی معتقد است که ذهنیت هر فرد تاریخی دقیقاً چیزی است که او با دیگر انسان های هم دوره خود، در آن شریک و سهیم است.(۱۰۸) از نظر لوگوف، تاریخ ذهنیات (روحیات)، مورخ را به مطالعه پدیده های اساسی اطراف خود وادار می کند. وی در مقاله «تاریخ روحیات» به مسئله جنگ های صلیبی می پردازد و ضمن این که می پذیرد این جنگ ها دلایلی، نظیر رشد و ازدیاد جمعیت، طمع ورزی شهرهای تجاری ایتالیا و سیاست پاپ برای اتحاد مسیحیت(علیه السلام) را داشته، اما اساس این حرکت عظیم را چیز دیگری تلقی می کند:
در نظر مردم آن زمان، دستیابی به مزار حضرت مسیح در بیت المقدس، رسیدن به ملکوت بود و همین تصور، نیروی محرکه این نبرد گردید. جنگ های صلیبی بدون در نظر گرفتن روحیه دینی چه مفهومی می توانند داشته باشند؟(۱۰۹)
لوگوف معتقد است که مورخ در بررسی تاریخ روحیات، ناچار باید به مردم شناسی نزدیک شود و با استفاده از آن، راه به جامعه شناسی ببرد. وی که نویسنده کتاب روشنفکران در قرون وسطی است، به بررسی حیات فرهنگی این دوران پرداخته و به ویژه تحولات مربوط به دانشگاه ها و شورش های فکری، نظیر جنبش اهالی بوهم به رهبران ژان هوس(۱۱۰) را تجزیه و تحلیل کرده است.(۱۱۱)
اهمیت و نفوذ گسترده این دیدگاه تاریخ نگاری، نخست، ناشی از محیط فکری فرهنگی و آکادمیک فرانسه در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، و دیگری همکاری و مشارکت گروهی از برجسته ترین مورخان در تداوم راهی بود که با تأسیس نشریه ای تاریخی آغاز شده بود. ارائه فهرستی کوتاه از نام مورخان کافی است تا اهمیت این گروه را در تاریخ تاریخ نگاری قرن بیستم به خوبی روشن سازد. لوسین فبور، مارک بلوخ، ایمانوئل له روی لادوری و ژاک لوگوف چهره های برجسته ای هستند که هرکدام به تنهایی قادر به پیشگامی نسلی و هدایت مکتبی در حوزه اندیشه و تاریخ بوده اند.
نگاهی به آمار و مقالات منتشر شده موضوعات تاریخی طی دهه های نیمه دوم قرن بیستم و تعداد مورخان متخصص در دوره های مختلف تاریخی، نشان می دهد که فعالیت های گروه آنال در فرانسه تا چه میزان موفقیت آمیز بوده است. طبق آمار ارائه شده بین سال های ۱۹۶۰ ۱۹۷۵م تعداد مورخان حرفه ای در فرانسه از ۴۵۰ نفر به ۱۴۴۸ نفر افزایش یافت. انتشار فروش کتاب های دانشجویی با قطع شومیز رونق گرفته و کتاب ها و مقاله های دشوار و سنگین به همت له روی لادوری و پیر ژوبر(۱۱۳) به صورت خلاصه شده و ارزان در دسترس عموم قرار گرفت. طی یک نظرخواهی در ۱۹۷۷م بینندگان تلویزیون فرانسه، برنامه های تاریخی را محبو ب تر از سایر برنامه ها، حتی ورزشی و گوناگون دانستند.(۱۱۴)
یکی از دلایل گرایش دانش پژوهان فرانسوی به مکتب آنال پس از جنگ جهانی دوم، بحران جهانی ایدئولوژی ها و جنگ سرد ابرقدرت ها بود. با آغاز جنگ سرد به دلیل نفوذ و گسترش جهانی اندیشه و عمل استالینیسم از یک سو و انگلوساکسون از سوی دیگر، بسیاری از فرانسوی ها که نمی خواستند زیر سلطه هیچ کدام از این گرایش ها قرار گیرند، به سوی یک نیروی سوم روی آورده و حضور مکتب آنال را کانون مناسبی برای این نگرش خود قلمداد می کردند. در اوج آن سلطه پذیری های مکاتب فکری، آنال هم در برابر نفوذ انگلوساکسون مقاومت می کرد و هم آشکارا از حزب کمونیست فرانسه فاصله داشت.(۱۱۵)
به نظر می رسد مکتب آنال در آمریکا بیش از سایر کشورها راه خود را بازگشود. در این کشور به دلیل گسترش محافل فکری فرهنگی، به ویژه پس از جنگ جهانی دوم، و همچنین عدم نفوذ «ناسیونالیسم فکری» که در اروپا، به ویژه آلمان و انگلستان همواره قدرت مند جلوه می کرد، استقبال از دیدگاه های مکتب آنال به نوعی سهل تر و پذیرش آن، منطقی تر می نمود، چنان که روش آنال در مورد «تاریخ تام و جامع»، ایده آلی برای مورخان فمینیست محسوب می شد. آن ها به شناخت وضعیت زنان در درون یک محیط کامل تاریخی که مکتب آنال روش های آن را فراهم ساخته بود، تمایل داشتند. اگر زنان نیمی از جامعه به شمار می آیند، هیچ تاریخی بدون احتساب نقش و سهم آنها نمی توانست کامل شناخته شود.(۱۱۶) به رغم آن که تاریخ سنتی اهمیتی به زنان نمی داد، مکتب آنال رویکردهای نوینی بر علاقه مندان به مسائل زنان گشود، و از آن جا که گروه آنال برای دنیای خصوصی و درونی اهمیت زیادی قائل بودند، فمینیست ها فرصت یافتند تا جایگاه زنان را در تاریخ گذشته روشن سازند.
با این حال، مکتب آنال به دلیل بهره گیری از رشته ها و شاخه های متنوع و متعدد فکری و علمی توانست با انتشار مجله ای پرنفوذ و پایدار، هدایت بخش عظیمی از تاریخ نگاران و دانشوران فرانسوی را به عهده داشته، در خارج از فرانسه نیز به عنوان یکی از نحله های فکری مطرح در محافل دانشگاهی شناخته شود. بعضی از آثار مورخان این گروه در شمار ماندگارترین تجربه های تاریخ نگاری قرن بیستم قرار گرفته اند.
http://www.aftabir.com آفتاب
۱) رشد و گسترش علوم اجتماعی در کنار علوم طبیعی در قرن نوزدهم، به ویژه در فرانسه، نقش اساسی در پیدایش مکتب تاریخ نگاری آنال داشت.
۲) شناخت ضرورت همگرایی میان تاریخ با سایر رشته های علوم اجتماعی و حتی بعضی رشته های علوم طبیعی، عامل اصلی موفقیت پژوهش گران این مکتب و گسترش آن در خارج از فرانسه و حتی اروپا بوده است.
زمانه و زمینه پیدایش مکتب آنال
واژه Annales از کلمه لاتینی Annus (سال) گرفته شده و به معنای شرح وقایع سالانه بدون تحلیل و تفسیر است و از این رو، سابقه ای طولانی داشته و به مورخان و وقایع نگاران رومی مانند تاسیتوس می رسد. معادل فارسی آن، «سالنامه» است.(۱) در مقاله حاضر از واژه آنال به دلیل اهمیت و شهرتش با همین عنوان استفاده می شود.نام این مکتب مدیون مجله ای است با عنوان آنال تاریخ اقتصادی و اجتماعی(۲) که اولین شماره آن در پانزدهم ژانویه سال ۱۹۲۹ انتشار یافت. بنیان گذاران این نشریه، لوسین فبور(۳) و مارک بلوخ(۴) بودند که نقش مؤثری در آینده تاریخ نگاری و روش شناسی تاریخی در فرانسه قرن بیستم ایفا کردند. این مجله علاوه بر دو مؤسس آن، یعنی لوسین فبور و مارک بلوخ، اعضای دیگری به عنوان هیأت تحریریه از رشته های دیگر داشت که عبارت اند از: چهار مورخ، یک جامعه شناس، یک متخصص علوم سیاسی، یک جغرافی دان و یک اقتصاد دان. چنین ترکیبی خود نشان دهنده یکی از اهداف مجله، یعنی لزوم توجه به نقش همه حوزه های پژوهش در نقد و نگارش روی داده های تاریخی بود.
مجله آنال طی سال های جنگ جهانی دوم دچار تحولاتی شد. در مدت اشغال فرانسه و در دوره ۱۹۴۲ ۱۹۴۵ نام مجله به جنگ تاریخ اجتماعی تغییر یافت، و به دلیل شرکت مؤسسان آن، به ویژه مارک بلوخ در گروه های مقاومت علیه نازی ها، مجله بدون نام آن ها منتشر شد. مارک بلوخ توسط ناز ی ها شکنجه و تیرباران شد و دو شماره از سال ۱۹۴۵م و پس از بیرون رفتن اشغالگران، به مارک بلوخ اختصاص یافت. وصیت نامه فکری وی نیز در همین دو شماره چاپ شد. در سال ۱۹۴۶م نام آنال بار دیگر تغییر یافت و به آنال، اقتصادها، جوامع و تمدن ها(۵) تبدیل شد.
لوسین فبول طی دوران پس از جنگ، به ادامه راه پیشین همت گماشت و مسیر تغییر و تحولات را در روش گروه، هموار ساخت. وی با تشکیل گروه تازه ای مرکب از فرناند برودل، ژ. فریدمن، ش. مورازه و پ. لولیو، هم چنان سیطره گروه آنال را بر حوزه اندیشه و تاریخ نگاری فرانسه حفظ کرد.(۶)
گروه آنال از دهه ۱۹۶۰م تغییرات و روش های گسترده تری وارد کار خود کردند، از جمله تحت پوشش قرار دادن تحلیل های روان شناسی، انسان شناسی، ریاضیات، نشانه شناسی، اسطوره شناسی تطبیقی، پارین گیاه شناسی، اقلیم شناسی و... در یک مجموعه ای فراگیر، و همچنین می توان توجه به شیوه هایی، نظیر استفاده از کربن ۱۴ در کشف نکات مبهم تاریخی را نام برد.(۷)
در این دهه، نقش موثر فرناند برودل(۸) که بعد از مرگ فبور در ۱۹۵۶م مدیریت نشریه را به عهده گرفته بود، سبب شد تا آنال در شمار معتبرترین نشریه های در حوزه تاریخ نگاری قرار گیرد. برودل مربوط به نسل دوم آنال بود؛ نسلی که با چرخشی کمیت گرا و با پژوهش در قلمرو پول و جمعیت، به تاریخی درازمدت(۹) بر اساس تحلیلی جدی از ساختارهای اجتماعی گرایش داشت.(۱۰)
طی سه دهه پایانی قرن بیستم، نسل سوم آنال به صحنه آمد. ژاک لوگوف(۱۱) و ایمانوئل له روی لادوری(۱۲) را می توان از سرآمدان این نسل دانست که به رویکرد انسان شناسانه در تاریخ پرداخته اند. این نسل، موضوعات تازه ای از قبیل تاریخ آب و هوا، طفولیت، جنون، مرگ، رؤیاها و... را وارد مطالعات تاریخی کرده است.(۱۳)
آخرین تغییری که در نام مجله صورت گرفت، در سال ۱۹۹۴م بود. در این سال، نشریه به نام آنال؛ تاریخ، علوم اجتماعی(۱۴) تغییر یافت.
مکتب آنال نتیجه تحولات قرن نوزدهم و ابتدای قرن بیستم در حوزه فرهنگ و علوم اجتماعی بود. پوزیتیویسم(۱۵) قرن نوزدهم به حوزه تاریخ نیز سرایت کرده و به گونه ای روش مسلط تاریخ نگاری در فرانسه و اروپا شده بود. از نظر مورخان آنال، پوزیتیویست ها یا اثبات گرایان، مجذوب رشد و افزایش قدرت و دستگاه دولت شده، از این رو تاریخ را در حد روایاتی از امور سیاسی و دیپلماسی فروکاسته بودند.(۱۶)
از زمانی که آگوست کنت،(۱۷) واضع اصطلاح پوزیتیویسم (اثبات گرایی)، اعلام داشت که جامعه شناسی نیز همانند فیزیک باید به قضایایی که مستقیماً قابل آزمایش می باشند توجه کند، این حرکت همواره رو به پیشروی بود.(۱۸)
به نظر می رسد یکی از پیامدهای جنبش اثبات گرایی، تلاش و پی گیری مداوم پژوهشگران اجتماعی برای اثبات علمی بودن حوزه مطالعاتی آن ها بود. بی جهت نیست که در حوزه تاریخ نیز مورخان صرفاً به ردیف کردن وقایع و رویدادها پرداخته و تفکر انتقادی و خلاق بر سنت تاریخ نگاری حاکم نشد.
با این حال، روش علمی از جهاتی به شکل گیری دیدگاه آنال نیز کمک کرد. بررسی اسناد و آرشیو ها که به نوعی اثبات رویدادهای تاریخی را در پی داشت و توجه مؤسسان آنال به روش های جامعه شناسی حاکم، به ویژه امیل دورکیم،(۱۹) بیان گر اهمیت و نقش روش علمی در نظر بنیان گذاران این مکتب بود.
در بررسی حوزه تاریخ نگاری فرانسه پیش از تأسیس آنال، سه تن از معروف ترین پژوهش گران فرانسوی، نقش اساسی بر عهده داشتند:
نخست، اهمیت و نقش امیل دورکیم که به ویژه لوسین فبور احترام فراوانی برای او قائل بود. پژوهش های عمیق دورکیم در حوزه مطالعات دین، و روش دقیق، آزمایشی و تطبیقی در مورد وقایع تاریخی و جامع شناختی برای مورخان آنال، میراث ارزشمندی بود. با این حال، فبور نگران بود که با پژوهش های کم نظیر دورکیم، حوزه مطالعات تاریخی نیز در زیر مجموعه بخشی از مکتب جامعه شناسی قرار گیرد. همچنین مارک بلوخ همواره دورکیم را یکی از استادان خود معرفی می کرد و می گفت:
او به من آموخت که برای فهم زمان خود باید چشمانم را از آن بردارم و به گذشته بدوزم.(۲۰)
مجله سالنامه جامعه شناسی که دورکیم آن را منتشر می کرد، پرنفوذترین مجله در صحنه روشنفکری فرانسه بود و بر ضرورت ارتباط بین رشته های مختلف علوم انسانی، به ویژه علوم اجتماعی، تاریخ و فلسفه تأکید فراوان داشت.
دومین کسی که در تاریخ نگاری فرانسه اهمیت اساسی داشت، هانری بر(۲۱) بود. وی مدیریت انتشار مجموعه ای چند جلدی به نام تطور بشر را به عهده داشت. در این مجموعه، جامعه و فرهنگ، جایگاه اصلی و محوری داشته، اما نویسندگان هر بخش، مجاز به انتخاب روش های خود بودند. با وجود این، بیشتر مورخان این مجموعه با روشی تحلیلی، بر جنبه های مختلف هر دوران ویژه در یک کل فراگیر، تأکید می کردند.
«هانری بر» در سال ۱۹۰۰م مجله هم نهاد تاریخی را منتشر ساخت و در آن نشریه بر ساده انگاری دیدگاه پوزیتیویسم در حوزه تاریخ به شدت انتقاد کرد. هانری بر از همکارانش می خواست که با «مسئله روان شناختی ظریف [رسیدن به] تصویری روشن از نقش عامل فکری در تاریخ» دست و پنجه نرم کنند؛(۲۲) موضوعی که مورخان آنال بعدها با آن به شدت درگیر شدند.
سومین شخص تأثیرگذار بر روند تاریخ نگاری فرانسه، ژول میشله(۲۳) بود. میشله (۱۷۹۸ ۱۸۷۴م) از دیدگاه مؤسسان آنال، مورخی به شمار می رفت که تاریخ را با تمام پیچیدگی هایش در نظر داشت. میشله، مبتکر واژه (رنسانس) برای دوران پس از قرون وسطای اروپاست که جلد هشتم کتاب تاریخ فرانسه خود را به این موضوع اختصاص داده و پس از آن، کاربرد کلمه رنسانس در میان مورخان عمومیت یافت.(۲۴) وی به عنوان پژوهشگر برجسته تاریخ و تمدن فرانسه، در تاریخ نگاری خویش نه فقط به رویدادهای پیرامون شاهان و دولتمردان، بلکه بیش از آن به تکاپوی مدام و آرام مردمان گذشته توجه وافر داشت و همه گونه شواهد تاریخی را شایسته کاوش تلقی کرده و وظیفه مورخ را فهم و تشریح بن مایه آنها می دانست.
میشله نقش موثری در توجه مورخان آنان به جغرافیا ایفا کرد. مثالی که وی در مورد اهمیت جغرافیا برای تاریخ نقل می کند این است که اگر محیط و جغرافیا در روش تاریخ نگاری مورد توجه قرار نگیرد، گویی همانند نقاشی های چینی است که زمین در آن وجود ندارد و مردم نیز در تاریخ، روی هوا گام می نهند.(۲۵)
در متن چنین تحولاتی بود که مؤسسان نشریه ادواری آنال در سال ۱۹۲۹م دیدگاه مشترک خود را به جامعه فرهنگی فرانسه ارائه داده و طی سا لیان دراز در قرن بیستم در جهت تحقق آنها تلاش نمودند:
۱) ضرورت مقابله با تاریخ نگاری روایی که با پذیرش اصول پوزیتیویسم، خلاقیت و تفکر انتقادی را از مورخ گرفته است.
۲) ضرورت مقابله با تاریخ سیاسی و تقلیل کار مورخان به ابزار شرح و توصیف اقدامات شاهان و دولتمردان.
۳) ضرورت مقابله با تخصص گرایی افراطی در تاریخ که مانع بهره گیری مورخان از سایر رشته های علوم اجتماعی و انسانی شده است.
۴) ضرورت غنا بخشیدن به تاریخ نگاری از طریق ایجاد ارتباط مورخ با حوزه های اقتصادی، جامعه شناسی، جمعیت شناسی، انسان شناسی، زبان شناسی و...
۵) اهمیت دادن به تدوین چارچوب نظری به عنوان نقطه شروع تولید شناخت تاریخی و به عنوان راهنمای گردآوری اطلاعات لازم و مناسب.
۶) ضرورت حفظ رابطه متقابل بین نظریه و روش و تصحیح دائمی این دو با شروع و ادامه فرایند پژوهش.
۷) ضرورت حفظ عینیت در پژوهش های تاریخی و استفاده به جا از اسناد و مدارک، آن هم در حجمی خیره کننده، و بر این اساس، مقابله با هر نوع دگماتیسم علمی و پرهیز از هرگونه تعمیم ناروا بدون تجزیه و تحلیل دقیق.(۲۶)
انتشار نشریه ادواری آنال که با این برنامه در سال ۱۹۲۹م آغاز شده بود، طی سالیان دراز در سراسر قرن بیستم ادامه یافت.
روش شناسی(۲۷) مکتب آنال
به طور کلی از نظر روش شناسی، دو شاخه مهم در حوزه علوم اجتماعی بر مکتب آنال تأثیرگذار بودند: نخست، مارکسیسم و نئومارکسیسم که خود ریشه در ماتریالیسم دیالکتیک آلمان داشته، و دیگری مردم شناسی ساختاری و جامعه شناسی کارکردی و نقش برجسته دورکیم که تحت تأثیر پوزیتیویسم فرانسه قرار داشت:تحت تأثیر شاخه اول، متفکران مکتب آنال با تبعیت از امیل دورکیم و مکتب جامعه شناسی فرانسوی، ماهیت ارگانیک جامعه را که بر اساس تمثیلی زیست شناختی به موجودی زنده تشبیه می کند، پذیرفته و آن را به صورت مجموعه ای منسجم و یکتا با اجزای به هم پیوسته و مرتبط بررسی کرده اند. بر اساس این روش، وظیفه مورخ کشف واحدهای قابل مقایسه برای آزمودن فرضیه هاست. هنگامی که واحدهای مطالعاتی قابل مقایسه، مشخص گردید، آنها به عنوان کلی ارگانیک متشکل از اجزا در نظر گرفته شده و سپس بازسازی چنین «کلی» از طریق کنار هم گذاردن اجزاء صورت می گیرد. بازسازی با توجه به شرایط حال یا زمانی نزدیک به دوران معاصر انجام می شود و با روش «پس رونده» از حال به گذشته برده شده و مورد مقایسه قرار می گیرد.(۲۹) در آثار مارک بلوخ از جمله جامعه فئودالی(۳۰) که شاهکار وی شمرده می شود، از این روش استفاده شده است.
تحت تأثیر جامعه شناسی ساختاری، افراد و رویدادهای تاریخی، نتایج یا پیامدهای صوری و سطحی ساختارها و فرایندهای زیربنایی تر و اساسی تری هستند که تنها می توان در دوران های متفاوت زمانی به وجود آنها پی برد. مارک بلوخ نیز به تبعیت از دورکیم، استدلال می کرد که جامعه، نه افراد، نقطه شروع مطالعات مورخ است.
فرناند برودل نیز در نقد تاریخ روایی معتقد بود که رویدادها صرفاً بارقه ای بر همه حوادث به شمار می آیند و این که مورخان به تمرکز بر رویدادها تمایل فراوان دارند، تاریخ را به ویژه به نقل رویدادهای سیاسی تنزل داده اند، در حالی که باید به فهم بهتری از جهان دست یابیم. وی نیز مانند دیگر ساخت گرایان عقیده داشت که معنا و مفهوم واقعی رویدادها، کردارهای فردی و موضوعات به طور مجزا و ذاتی خود آنها نیست، بلکه در روابطی است که ما بین آنها به دست می آوریم. بنابراین، در جهان هیچ کس کاملاً در خود محصور نبوده و همه رفتارهای فردی در واقعیات مرکب و پیچیده، ریشه دارد.(۳۱)
کتاب معروف برودل مدیترانه و جهان مدیترانه ای در عصر فیلیپ دوم(۳۲) نمونه دیگری از توجه به ساختارها در نظر مورخان آنال است. دو سوم این اثر پرحجم به ساختارهای جغرافیایی، کشاورزی، اقتصادی و... حوزه مدیترانه در قرن شانزدهم اختصاص دارد و کاملاً آگاهانه و عامدانه، حکایت ها و روایت های تاریخی در آن متروک مانده است.(۳۳)
همچنین مورخان آنال تحت تأثیر روش پژوهش مارکسیستی قرار داشتند. در دهه های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰م نسلی از این مورخان، به ویژه ایمانوئل له روی لادوری، ترتیب استاندارد سلسله مراتبی را پی گرفتند که بر اساس آن، تحولات تاریخی به ترتیب اهمیت و موقعیت در سه حوزه یا طبقه بررسی می شد:
در ردیف نخست، عوامل اقتصادی و جمعیت شناختی، ردیف دوم، ساختارهای اجتماعی و در ردیف سوم، پیشرفت های فکری، فرهنگی، مذهبی و سیاسی. این سه ردیف، همانند طبقات یک ساختمان به طور عمومی قرار داشتند. از این رو زیربنای این روش پژوهش، عوامل اقتصادی و جمعیت شناختی بود. له روی لادوری معتقد است که طی قرن چهاردهم تا هجدهم در اروپای قاره ای به دلیل آن که جامعه در وضعیت اقتصادی جمعیت شناختی سنتی خود محصور باقی ماند، باید از تاریخ این دوران به عنوان «تاریخ بی حرکت» یاد کرد، زیرا مطلقاً هیچ چیز در این پنج قرن تغییری نکرد.(۳۴)
بر اساس این الگو به راحتی از حرکت هایی، نظیر رنسانس، اصلاح دینی، عصر روشنگری و ظهور دولت مدرن، غفلت شد. این پارادایم سه طبقه مکتب آنال(۳۵) شباهت فراوان به الگوی زیربنا روبنای مارکسیسم دارد.
۱) تاریخ تام یا کامل
روش تاریخ تام و کامل، اصلی ترین روش مکتب آنال است که تقریباً تمام آثار مشهور مورخان این مکتب بر اساس این روش تدوین و تألیف شده است. منظور از تاریخ تام یا کامل، نه تاریخ کل جهان، بلکه به معنای ادغام همه انواع، روش ها و جنبه های تاریخ، یک تاریخ پیوسته (یعنی بررسی پدیده ای در گسترة زمانی طولانی) و یک رهیافت ساختاری کارکردی متمرکز بر پیوستگی ها و نظام های جامعه است.(۳۶)در این روش، تلاش مورخ در جهت به چنگ آوردن کلیت و یک پارچگی ضروری از هر دوره یا جامعه تاریخی است. بدین ترتیب، تاریخ هر دوره را می توان با الهام از مفهوم افلاطونی، هم چون عالمی کوچک و البته یک پارچه از جهان بزرگ تلقی کرد.(۳۷) برای رسیدن به یک تاریخ تام و کامل، باید از سایر رشته ها در پژوهش های تاریخی بهره برد. از این رو مورخان نسل اول آنال (فبور و بلوخ) در بررسی های تاریخی و برنامه ای که برای حرکت خود ارائه دادند، برای این موضوع اهمیت فراوان قائل بودند. هر دو به زبان شناسی، مردم شناسی و جامعه شناسی علاقه مند بودند. فبور به ویژه رویکرد امکان گرایانه(۳۸) پدر مکتب جغرافیای فرانسه، یعنی ویدال دلا بلاشه(۳۹) را مدنظر داشت. این رویکرد (بر امکانات و توان مندیهایی که محیط در اختیار انسان قرار می داد، تأکید می ورزید، نه بر موانع و محظورات آن».(۴۰) در واقع، جغرافیاسازی از تاریخ توسط دلابلاشه الهام بخش تاریخ سازی از جغرافیا توسط فبور گردید.(۴۱)
بلوخ نیز همبستگی اجتماعی و نمایندگی جمعی و پیروی از روش های تطبیقی را که از امیل دورکیم گرفته بود، وارد مطالعات تاریخی کرد.
همچنین فرناندو برودل سرآمد مورخان نسل دوم آنان و نویسنده «مهم ترین اثر تاریخی قرن»،(۴۲) یعنی کتاب مدیترانه و جهان مدیترانه ای در عصر فیلیپ دوم، مطالعات فراوانی در جغرافیا و اقتصاد داشته و به «بازار مشترک علوم اجتماعی» معتقد بود. وی با اعتقاد به روش «ارگانیسم اجتماعی»، دو رشته تاریخ و جامعه شناسی را به واسطه این که هر دو سعی دارند تجربه انسان را به صورت یک کل ببینند، بسیار نزدیک به یکدیگر می دانست.
در ادامه این توجه به تاریخ تام و کامل، «ایمانوئل له روی کادوری» نامدارترین مورخ نسل سوم، نشان داد که چگونه اقلیم شناسی می تواند در خدمت تاریخ قرار گیرد. وی در کتاب دهقانان لانگدوک(۴۳) ثابت کرد که تا چه اندازه جغرافیای جانوری (جانور بوم شناسی)، هواشناسی و جغرافیای زیستی گیاهان(۴۴) می توانند در مطالعات تاریخی، تأثیرگذار باشند.(۴۵)
تنها اثر مستقلی که از مؤسسان آنال درباره روش شناسی این مکتب بر جای مانده، کتابی است ناقص و ناتمام از مارک بلوخ که در جهان انگلیسی زبان به پیشه مورخ(۴۶) معروف شده است. این کتاب، آمیزه ای است ناتمام از مباحث فنی درباره روش و برخی تأملات عمومی و روش هایی که بلوخ در آثار خویش از آن ها استفاده کرده است. با این حال، مرگ قهرمانانه و زودهنگام این مورخ نام دار باعث شد که وی نتواند به طور کامل آن را به انجام برساند. حتی نام این کتاب نیز در ترجمه به انگلیسی بر آن نهاده شد. پیشه مورخ در واقع، دفاعیه ای است بر روش «تاریخ تام و فراگیر»؛ روشی که مورخان بر اساس آن باید به تمام جنبه ها و ابعاد مسائل و امور انسانی و محیطی که این امور در آنها صورت وقوع می یابند، بپردازند. تمثیلی که بلوخ در این زمینه به کار می برد، این چنین است:
مورخ خوب مانند غول داستان پریان است؛ وی به خوبی می داند هر جا که بوی گوشت انسان به مشامش بخورد، لاشه اش هم در همان حوالی افتاده است.(۴۷)
بلوخ در این اثر چنین استنباط می کند که مورخان باید از مشغول ساختن خود به رهبران یا رویدادهای بزرگ در تاریخ اجتناب ورزند. آنان باید به همان اندازه به چوپانان و دهقانان بپردازند که به سیاستمداران؛ و از این طریق، چشم انداز کل جامعه را در اثر خود بگنجانند.
البته از نظر بلوخ در این کتاب، مفهوم تاریخ تام و کامل معنای دیگری نیز داشت و آن، اعتقاد راسخ به ارتباط و پیوستگی حال با گذشته بود؛ یعنی نتیجه گیری درباره گذشته بر اساس مشاهدات امروزی، چنان که وی در کتاب ویژگی های اصلی تاریخ روستایی فرانسه به کار برده است. بلوخ در تاریخ روستایی فرانسه برای نخستین بار به اصطلاح خودش از «روش پسروی»!(۴۸) در بررسی نواحی برون شهری اروپا استفاده کرد، زیرا معتقد بود در این مورد نمی توان از اسلوب معمول رعایت ترتیب زمانی بهره برد:
او عقیده داشت که تاریخ جوامع روستایی تا پیش از قرن هجدهم به صورت مکتوب ثبت نشده است و بنابراین در بررسی آن باید از امروز یا شاید از گذشته ای بسیار نزدیک به امروز آغاز کرد و کم کم عقب رفت تا به نخستین دوره ها رسید. بلوخ می گفت که منطق برون شهری بسیار کند تغییر می کند و ویژگی های برجسته آن، کمابیش همان است که در قرون وسطا بوده است. به این جهت، کار مورخ این است که بر پایه مشاهده مستقیم روزگار خودش وضع گذشته را به گمان و تقریب نتیجه بگیرد. آن چه او چگونگی این کار را می آموزد، تعمق در نام های مکان ها و قیافه مزارع و فرهنگ عامیانه و حتی عکس های هوایی است.(۴۹)
۲) روش تطبیقی(۵۰)
از میان مورخان مکتب آنال، مارک بلوخ بیشترین آرا و آثار را درباره روش تطبیقی بر جای نهاده است. در نامه ای که وی به تاریخ ۲۸ دسامبر ۱۹۳۳ برای ژیلسون نوشته، تأکید می کند که روش او هم چنان روش تاریخ تطبیقی جوامع اروپایی است؛ یعنی با شکستن حصارهای میان رشته ها و حوزه های تخصصی، مطالعه «انسان های معین در یک جامعه تاریخی معین» می بایست جای خود را به مطالعه «انسان در انواع و اشکال مختلف جامعه» واگذار کند. از نظر بلوخ، تصویر انسان در ترتیب زمان باید جایگزین تصویر انسان در نقطه ای از زمان شود.(۵۱) به طور کلی روند پژوهش تطبیقی (مقایسه ای) مارک بلوخ را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:
۱) پژوهش گر، حوزه یا ناحیه ویژه و موردنظر خود را از طریق کاوش و جست وجو با حوزه موازی (هم زمان) در ناحیه، کشور یا قاره ای دیگر یا فقط با همان ناحیه در یک زمان دیگر مقایسه می کند.
۲) از این مقایسه، بینش و بصیرت تازه به دست آمده و پرسش های نو پدید می آیند.
۳) با پدید آمدن پرسش های نو، پژوهشگر بار دیگر به جست وجوی منابع تازه با جست وجوی تازه در منابع پیشین می پردازد.(۵۲)
مارک بلوخ معتقد است که تاریخ نمی تواند قابل فهم باشد مگر آن که بتواند از عهده برقراری روابط تبیینی بین پدیده ها برآید. بنابراین، روش تطبیقی اساساً ابزاری است برای عمل به مسائل مربوط به توصیف و تبیین.
بلوخ بر اساس منطق آزمایش فرضیه ها روش تطبیقی را در اهداف، شرایط و جوامع متفاوت، تأیید می کند. اگر مورخی ظهور پدیدة A را در جامعه ای خاص، به وجود وضعیت B مربوط بداند، او می تواند این فرضیه را از طریق تلاش برای یافتن جوامع دیگری که در آنجا A بدون B به ظهور رسیده، یا بر عکس، تحقیق و بررسی کند. اگر او هیچ وضعیتی که فرضیه را نقض کند پیدا نکرد، اطمینانش در استواری آن فرضیه افزایش خواهد یافت. میزان اعتماد و اطمینان مورخ، به مقدار و تنوع مقایسه هایی بستگی دارد که انجام پذیرفته است. در صورتی که او شرایطی متناقض با فرضیه بیابد، یا آن را کاملاً رد کرده یا دوباره به تدوین و تنسیق آن می پردازد. مورخ تا جایی که شواهد متناقض در مجموعه ای منسجم و مرتبط، تصحیح و تثبیت نشده، به کار خویش ادامه می دهد و در نهایت، بار دیگر با روش مقایسه ای آن را آزمایش می کند.(۵۳)
در این روند، آزمایش تدوین آزمایش، مورخ تا زمانی که متقاعد نشده است به کار خویش ادامه می دهد. روش مقایسه ای، اقتباسی است از منطق تجربی آزمایش برای پژوهش هایی که در آن، تجربه عملی غیرممکن است.
بلوخ در مقاله ای که در مورد طلا در قرون وسطا نوشته، از روش مقایسه ای برای تعیین این که چرا فلورانس(۵۴) و جنوا(۵۵) نخستین مراکز در اروپای قرون وسطا بودند که به انتشار سکه های طلا اقدام کردند، بهره می برد. مورخان پیش از بلوخ، پیشگامی این دو شهر را به ثروت انبوه و رشد سریع اقتصادی آن ها مرتبط می دانستند، اما بلوخ با بهره گیری از روش تطبیقی، استدلال می کند که این تحلیلی نامناسب و ناکافی است. بلوخ بر این اعتقاد است که شهر ونیز(۵۶) به همان اندازه ثروت مند بود، اما حدود سه دهه بعد از فلورانس به ضرب سکه طلا مبادرت ورزید. دلیل واقعی پیشگامی فلورانس و جنوا توازن تجاری قابل قبول این دو شهر با شرق بود. جنوا و فلورانس با صدور کالا، از جمله پارچه به لوان(۵۷) (شرق طالع، اصطلاحی برای نواحی مجاور مدیترانه شرقی) طلا دریافت می کردند، در حالی که تاجران ونیزی با آن که روابط پرسودتری با لوان داشتند، اما این روابط بیشتر شکل سنتی داشت، ضمن این که طلای به دست آمده از شرق را در ایتالیا با نقره مبادله می کردند. ونیز در انباشت طلا کوتاهی کرد و توانایی اش را در انتشار سکه های طلا از دست داد.
بلوخ از روش تطبیقی و مقایسه ای برای تحلیل نامناسب بودن فرضیه تبیینی و توصیفی استفاده می کند و سپس فرضیه ای نو تنظیم کرده و آن را هماهنگ و سازگار با شواهد تطبیقی اش پیش می برد.(۵۸)
بلوخ هم چنین بر اساس روش تطبیقی، این تحلیل مورخان را که متروک ماندن شیوه رهن زمین های اجاره ای در تشکیلات کلیسای نورماندی(۵۹) در پایان قرن دوازدهم، ناشی از تحریم های دینی در برابر رباخواری است، رد کرده و نشان می دهد که تشکیلات مذهبی زمین های خود را تا پایان قرن سیزدهم، در سرزمین های کم ارتفاع(۶۰) (هلند، بلژیک و لوکزامبورگ) به صورت رهن و اجاره واگذار می کرد.(۶۱)
بنابراین، روش تطبیقی، مورخ را قادر می سازد تا اشتباهات و نواقصی را که در مطالعات موردی و پژوهش های تاریخی یا جغرافیایی «واحد» ایجاد می شود، رفع نکند، ضمن این که بلوخ از روش تطبیقی برای کشف بسیاری از «یکتایی»های جوامع «متعدد» استفاده کرد.
۳) مفهوم و تقسیم زمان
در بررسی روش شناسی مکتب آنال، تقسیم بندی زمان از دیدگاه فرناند برودل یکی از ویژگی های مهم این مکتب شناخته می شود. به طور کلی برودل زمان را به سه سطح تاریخی تقسیم می کند:۱) تاریخ درازمدت(۶۲) یا ساختاری، که تاریخی تقریباً ساکن است و ر وابط انسان با محیط را مطالعه می کند. این سطح از تاریخ، جریان بسیار کندی دارد و به گونه ای می توان آن را «زمین تاریخ» یا «Geohistory» نامید. در این زمان به طور کلی بررسی و پژوهش، پیرامون تمدن ها، انسان ها و فناوری های پایدار جریان می یابد.
برودل، گویی در پاسخ به مفهوم چشم اندازگرایی(۶۳) نیچه، از تاریخی سخن می گوید که در آن واحد از بسیاری مواضع یا چشم اندازهای مختلف نگاشته شده باشد و نه تاریخی که از سر عمد یا غیرعمد، بر موضع یا چشم انداز واحدی مبتنی شده باشد. افزون بر این، تاریخ برودل، مانند تاریخ فوکو به جای کوشش برای تمیز درجات مختلف واقعیت معمولاً در لحظه یا لحظه های معین بر آن است تا چگونگی ساخته شدن الگوهای عمل و رشته های گفتمان را دریابد و می توان افزود الگوهای طبیعت و نیز الگوهای فعالیت انسان را بفهمد.(۶۴)
۲) تاریخ میان مدت(۶۵) یا ترکیبی، که به تاریخ اجتماعی، اقتصادی، گردش های جمعیتی و ناحیه ها، جوامع و ایدئولوژی ها می پردازد. این زمان، آهنگ آرامی دارد و به تحولات اجتماعی و اقتصادی وابسته است.
۳) تاریخ کوتاه مدت(۶۶) یا تاریخ رویدادها که تاریخی سنتی و بر مبنای وقایع نگاری است و تغییرات تند و سریعی را که در پی حوادث مختلف، به ویژه تحولات سیاسی پدیدار می شود، منعکس می کند.
در این تاریخ نگاری سنتی که در قرن نوزدهم مشهور شد، نه تنها تاریخ به نوعی نقاشی یا عینیت دهی تبدیل می شود که در آن بیننده حذف می گردد، به طوری که جایی برای اندیشه تاریخ به عنوان بازسازی باقی نمی ماند، بل این نگرش که مسئله تاریخ در منظره، در خور زندگی است، غیرقابل دسترسی می شود. برای برودل، بر عکس، تاریخ یک سویه وجود ندارد، همان گونه که افراد انتزاعی وجود ندارند. برای او تاریخ، منظره گذرایی است که همیشه در حرکت است؛ شبکه ای از مسائل که چنان به هم گره خورده اند که هر یک به نوبه خود می تواند صد جنبه مختلف و متناقض به خود بگیرد.(۶۷)
یکی از دشواری های مهم تاریخ کوتاه مدت، خطر تبدیل شدن به نوعی وقایع نامه است، حال آن که تاریخ درازمدت، سمت و سوی ساختاری دارد؛ یعنی از چگونگی سازمان یابی رویدادهای بسیاری در دوره های زمانی مختلف ناشی می شود.
پذیرش تاریخ درازمدت به معنای آمادگی تغییر هر چیز است، از اندیشیدن درباره سبک نوشتن و ارائه مطلب گرفته تا پذیرش زمانی که ممکن است آن قدر کند باشد که شانه به شانه بی حرکتی بساید. اگر چه برودل این نکته را چندان توضیح نمی دهد، اما پیداست که از طرفدار برداشتی یک سره باز از تاریخ است. تاریخ چون نظامی باز که در آن هر زیر نظامی، تا آن جا که قابل تمیز باشد، وابسته به محیط خود است.(۶۸)
این سه سطح زمانی چنان که پس از این بررسی خواهد شد در بزرگترین اثر برودل در مورد مدیترانه در عصر فیلیپ دوم مبنای کار قرار گرفته است.
تاریخ نگاری و تاریخ نگاران آنال
مکتب آنال طی بیش از هفتاد سال فعالیت های پژوهشی خود، مورخان و دانشوران فراوانی تربیت کرد و آثار کم نظیری بر جای نهاد. بعضی از مورخان این مکتب در شمار نامدارترین پژوهش گران تاریخی قرن بیستم محسوب می شوند. در این جا به طور اجمال مهم ترین آثارو شیوه تاریخ نگاری چند تن از معروف ترین این مورخان، بررسی می شود.نسل اول آنال
دو مؤسس و نخستین گردانندگان نشریه آنال، یعنی لوسین فبور و مارک بلوخ، نسل اول این مکتب به شمار می آیند. لوسین فبور در ۲۲ ژوئیه سال ۱۸۷۸ در نانسی(۶۹) به دنیا آمد. خانواده او از سنت روشنفکری بهره وافر داشت. پدرش استاد دانشکده ادبیات دانشگاه نانسی بود. فرناندو برودل که بعد از فبور جانشین وی در نشریه آنال شد، سه امتیاز استثنایی لوسین فبور را که با بهره مندی از آنها وارد تاریخ پژوهی گردید، چنین شمرده است:نخست، خانواده وی که با آثار کلاسیک و فرهنگ ادبی انس فراوان داشتند؛
دوم، انبوه تحقیقات عالمانه نسبی از مورخان پیش از او که وی را در مسیر مطالعات آینده، یاری بخشیدند؛
سوم، تقارن ورود او به صحنه علمی و دانشگاهی فرانسه با «بهار» علوم اجتماعی که فرصت بهره گیری از آن علوم را در اختیار وی نهاد.(۷۰)
لوسین فبور طی سال های ۱۸۹۸ و ۱۹۰۲م در گردهمایی های پژوهش گران فلسفه (هنری برگسون و لوسین لوی برول)، جغرافیا (پل ویدال دلابلاشه)، تاریخ هنر (امیل میل)، منتقد ادبی (هنری برموند) و زبان شناسی (آنتونی میلت) شرکت می کرد و شکل گیری ذهن «کل نگر» در مطالعات تاریخی وی، بسیار به این مسئله مدیون بود.
در کنار آموختن ها، فبور به مطالعه عمیق در آثار زیادی از مورخان و اندیشمندان فلسفه سیاسی، نظیر ژول میشله، یاکوب بورکهارت، فوستل دکلانژ، لوئی کراژو و ژان ژورس پرداخت. علاقه مندی وی به سرزمین مادری اش، فرانس کنته(۷۱) ناحیه ای در جنوب شرقی فرانسه نزدیک به مرکز سوئیس و اهمیتی که وی برای جغرافیا قائل بود، باعث شد که تز دکترای خود را درباره این ناحیه بنویسد. این اثر پس از سالها تحقیق و پژوهش در سال ۱۹۱۱م منتشر شد. از این مسیر بود که مقدمات نوشتن یکی از مهم ترین آثارش، یعنی مقدمه ای جغرافیایی بر تاریخ فراهم گردید.(۷۲) فبور در این اثر بر نکته ای بدیع تأکید می کند: تأثیر جغرافیا بر انسان ها همیشه از طریق ساختارها و ایده های اجتماعی قابل تشخیص یا شناسایی است. بر این اساس، ممکن است رودخانه ای از نظر گروهی به عنوان یک مانع و از نظر گروهی دیگر به عنوان یک راه تجاری ارزشمند قلمداد شود. بدین گونه جامعه، نقش مهمی در شکل گیری دیدگاه های افراد از جهان پیرامون ایفا می کند.
فبور در مورد رودخانه راین(۷۳) معتقد است که آن چه مردم در مورد این رودخانه تصور می کنند به طور طبیعی دریافت نشده، بلکه نتیجه تجربه های انسانی است. بنابراین یک «مرز» هنگامی وجود خارجی می یابد که شما خود را در جهانی متفاوت، در میان مجموعه ای از ایده ها، احساسات و اشتیاقات شگفت انگیز و نگران کننده برای بیگانه بیابید. به عبارت دیگر، آن چه استحکام یک مرز را نشان می دهد، نه پاسداران یا تشکیلات گمرک یا توپ های تنظیم شده پشت خاکریزها، بلکه احساسات، شور و اشتیاق ها و نفرت های انسانی است.(۷۴)
پس از انتشار کتاب مقدمه ای جغرافیایی بر تاریخ، فبور به مطالعه در مورد رنسانس و اصلاح دینی پرداخت؛ موضوعی که مورخان بسیاری در فرانسه تحقیقات گسترده ای درباره آن انجام داده بودند. فبور طی مقاله ها و سخنرانی هایی مدعی شد که اصطلاح رنسانس یا نوزایی که به وسیله ژول میشله ابداع شد، مورخان را از پیوستگی و روابط بین قرون وسطا و رنسانس، غافل نساخت. فبور معتقد بود که به عنوان نمونه، ظهور بورژوازی را نمی توان صرفاً مشخصه عصر رنسانس تلقی کرد.
هم چنین فبور دیدگاه سنتی را در مورد اصلاح دینی به عنوان یک شورش هدایت شده به وسیله لوتر در مقابل سوءاستفاده های کلیسای کاتولیک، به چالش می کشد. از نظر او نباید تنها تاریخ نهادهای کلیسایی ویژه (کاتولیک) را درگیر با این موضوع کرد، بلکه همچنین ایده های مذهبی، احساسات، تمایلات و واکنش های مردم را نیز باید گزارش داد. به اعتقاد فبور، اصلاح دینی به طور وسیعی به دلیل جست و جوی بوژوازی برای یک کلیسای «پاک»، خردمندانه و انسانی و برادرانه بود که در آن فضا رابطه بی واسطه و گفت و گوی مستقیم بین انسان و خدا امکان پذیر باشد.(۷۵)
فبور در کتاب مارتین لوتر: یک سرنوشت، ادعا می کند هنگامی که لوتر با اراسموس، اصلاح طلب هلندی درافتاد، بخشی از بورژوازی از در مخالفت درآمده و ایده های وی را نپذیرفتند.(۷۶) وی در این کتاب تلاش کرده تا از طریق بررسی شخصیت مارتین لوتر، متن اجتماع محیط بر این شخصیت و مختصات زمان او را دقیقاً بررسی کند؛ در واقع، بحث قدیمی رابطه فرد و اجتماع از منظری تازه مورد توجه قرار گرفته و ابداعات آدمی و عمل انسانی در ارتباط با ضروریات اجتماعی نگریسته شده اند.(۷۷)
هنگام جنگ جهانی دوم، او که دیگر برای جنگیدن پیر شده بود، بیشتر زمان جنگ را به باغبانی و نویسندگی در کلبه ییلاقی اش در فرانس کنته گذراند. کتاب مسئلة بی ایمانی در قرن شانزدهم: مذهب رابله، مهم ترین و بحث انگیزترین اثر وی در همین سال های جنگ (۱۹۴۲م) به نگارش درآمد. در این کتاب، فبور به طرح دیدگاهی جدید در باب تاریخ اندیشه ها و زندگی نامه ها پرداخته است. کتاب درباره شخصیت فرانسوا رابله،(۷۸) نویسنده و متفکر قرن شانزدهم است. فکر نوشتن چنین کتابی نخست در سالهای پیش از جنگ برای او حاصل شده بود؛ یعنی پس از آن که در نوشته های آبل لوفران(۷۹) به این ادعا برخورد کرد که رابله، ملحد بوده است. چنین اتهامی به نظر فبور شگفت آور بود، زیرا می دانست که بی ایمانی تمام عیار در فضای فکری قرن شانزدهم اساساً قابل تصور نبوده است.
هدف او به طور اخص، رفع شبهه درباره رابله و به طور اعم، تعیین حدود خوش باوری و شکاکیتی بود که نظریات معاصران رابله محصور به مرزهای آن می شد.(۸۰)
در این اثر، افکار رابله برای فبور اهمیت چندانی نداشته، بلکه مهم رابطه تفکرات یک انسان و جو فکری و اعتقادی حاکم بر جامعه و زمان او بوده است. از نظر فبور اتهام بی دینی در قرن شانزدهم، مفهومی تحقیرآمیز و توهین آمیز برای همه کسانی بوده که به عقاید رسمی وقعی نمی نهادند و اساساً معنای لغوی آن موردنظر نبوده است. او ادعا می کند که «الحاد» یک عبارت معمول دشنام یا نوعی زشتی و وقاحت بود که به قصد تحریک و تنفر اهل ایمان به کار برده می شد.(۸۱)
فبور و بلوخ، بزرگ ترین گناه مورخ را افتادن در دام نگرش به یک عصر از دیدگاه عصری دیگر می دانستند. از این رو فبور معتقد بود که امکان نداشت مردم قرن شانزدهم که در فضای دین و متعلقات آن محصور و «فاقد هرگونه لوازم علمی برای توصیف عقلی از جهان»(۸۲) بودند، به معنایی که ما در قرن بیستم در نظر داریم، ملحد بوده باشند.
مارک بلوخ، یکی دیگر از مورخان نسل اول آنال، همانند فبور از خانواده باسابقه دانشوری بود. پدرش گوستاو بلوخ، یکی از استادان مشهور تاریخ باستان به شمار می رفت. از این رو علاقه مندی به تاریخ را از انبوه کتاب های که همیشه در کنارش بود، به دست آورد. هنگامی که بلوخ به هیأت یک مورخ، در متن جامعه و فرهنگ فرانسه قرار گرفت، تاریخ نگاری فرانسه بر گردآوری «فاکت »های تاریخی تأکید اساسی داشت. امور مشخص و تاریخ دار، مثل تغییر حکومت ها، انعقاد قراردادها و نبردها و... توجه مورخان را به خود جلب کرده بود. در واقع، بذر این مدل تاریخ نگاری فرانسه را پوزیتیویسم افشانده بود. مرجع معتبر مارک بلوخ برای مقابله با این نوع تاریخ نگاری تاریخ گرا، جامعه شناسی دورکیمی بود. بلوخ نیز مانند دورکیم هیچ شکافی میان کار مورخ و جامعه شناس نمی دید، چون هر دو درگیر مطالعه انسان ها در جامعه بودند.(۸۳)
بنابراین، نخستین مطالعات بلوخ، بررسی و پژوهش درباره مقایسه تاریخ با علم بود. او اعتقاد داشت که تاریخ و علم علاوه بر آن که در شیوه های استنتاج تفاوت دارند، در طرز عمل پدیده ها نیز با هم متفاوت اند. دانشمندان در علم با پدیده ساده که صرفاً از طریق ادراکشان دریافت می شود، سر و کار دارند، اما در تاریخ، مورخان با پدیده های روانی اجتماعی سر و کار دارند که هم از طریق ادراک خود و هم کارگزار تاریخی انتقال می یابد. بنابراین، هزاران تفسیر از رویدادهای گذشته امکان پذیر است.(۸۴)
بلوخ از همان ابتدا به عنوان متخصص قرون وسطا شناخته شد. طی مقاله هایی به روشن ساختن زوایای ناشناخته و اصلاح تحلیل های نادرست از این دوران مهم و طولانی در تاریخ اروپا همت گماشت. در یکی از مهم ترین آثار خود، تاریخ روستایی فرانسه، از روش «بازسازی تام و کامل زندگی اجتماعی در محدوده تاریخی مشخص» استفاده کرد. در این کتاب، رابطه انسان و زمین به خوبی تجزیه و تحلیل و نقش این رابطه در فعالیت های کشاورزی و تنوع زندگی روستایی بررسی شده است. بلوخ در این کتاب، روش پایه ای تاریخ نگاری را «روش مقایسه ای» معرفی می کند.(۸۵)
استفاده وسیع از مدارک و نقشه ها از ویژگی های این کتاب است. پیش از این، دو روش تطبیقی را در مقاله «زمین و کار در اروپای قرون وسطا» معرفی کرده بود. نخست، مقایسه پدیده های جهانی در فرهنگ ها و جوامع متفاوت از نظر زمان و مکان، دوم، مطالعه موازی از جوامع هم جوارو هم زمان. بلوخ معتقد بود که روش دوم، نتایج ارزشمند تر و دقیق تری به دست می دهد.(۸۶)
دیدگاه بلوخ در مورد بررسی فئودالیسم اروپا حد وسط دیدگاهی است که به یک سیستم یک پارچه فئودال طی قرن های دهم تا سیزدهم اعتقاد دارد و تفاوت های فراوانی برای یک مکان در مقایسه با مکان دیگر قائل است. از نظر او فئودالیسم یک رژیم سلسله مراتبی و قراردادی مبتنی بر علقه های دوجانبه وابستگی بود که در اشکال کمابیش مشابه در سرتاسر اروپا و بخش های دیگر از جهان وجود داشت. این سیستم اگر چه با ظهور شهرها و شهرک ها، اقتصاد پولی و پادشاهی های ملی، رو به ضعف نهاد، اما در مفهوم اقتصاد سیاسی هم چنان باقی ماند.(۸۷)
آخرین اثری که از بلوخ در زمان حیاتش منتشر شد و یکی از مهم ترین آثار درباره قرون وسطا به شمار می آید، کتاب جامعه فئودال است. بلوخ در این اثر، توصیفی استادانه از ساختار اجتماعی جامعه اروپای غربی و مرکزی بین قرن های نهم و سیزدهم ارائه می دهد. او دو دوره فئودالیسم را از هم متمایز می سازد: نخست، دوره ای که مشخصه اش ناامنی و تهدیدهای ناشی از هجوم مسلمانان و اسکاندیناوی هاست که در نتیجه، هیچ گونه ساختار اجتماعی متحدی در این شرایط شکل نگرفته و علایق منطقه ای و الزامات نظامی معمول می شود؛ یعنی زمینه های قدرتمندی برای گسترش فئودالیسم به دست می آید. در دوره دوم، پیشرفت های اقتصادی و تجدید حیات روشنفکری آغاز می شود. بلوخ نه تنها سیستم های فئودال «بومی» فرانسه، آلمان و ایتالیا را آزمایش می کند، بلکه اینها را با سیستم های فئودال «تحمیلی» نظیر انگلستان و سرزمین هایی که فئودالیسم در آنها مقبولیت نیافت، نظیر اسکاندیناوی، و سیستم های فئودال خارج از اروپا نظیر ژاپن، مقایسه می کند.(۸۸) بلوخ در این مطالعه گسترده، از دو روش استفاده می کند: یکی روش مشاهده مستقیم که به عقیده وی در نظام های فئودال هنوز آثار قدرت مند آن حفظ شده بود و پیش از این در مطالعات ارضی و زراعی از عهده آن به خوبی برآمده بود. روش دیگر، استفاده از منابع وسیع و متنوع، از مدارک و اسناد گرفته تا اشعار حماسی و آثار کلامی و مذهبی است.
با بررسی کتاب جامعه فئودال چنین به نظر می رسد که کاری بدیع و بی سابقه انجام داده بود:
تحقیقات شگفت انگیزی بود درباره اموری از قبیل اسامی جای ها، دشواری های مواصلات زمینی، تغییرها و تردیدها در مفهوم زمان، نقش حافظه جمعی در کژنمایی تصویر گذشته به اقتضای نیازهای کنونی و ایهام های ناشی از دو زبانی بودن با سوادان در بحث از ترتیبات فئودالی.(۸۹)
کتاب جامعه فئودال در ابتدا با اقبال عمومی روبه رو نشد، دلیل اصلی آن نیز زمان انتشار آن بود؛ یعنی در میانه جنگ جهانی دوم و بحران فراگیر اروپا و به ویژه فرانسه. اما بعدها به عنوان یکی از عظیم ترین آثار تاریخی قرن شناخته شد.
نسل دوم آنال
معروف ترین چهره نسل دوم آنال، فرناند برودل است که در اداره نشریه، جانشین لوسین فبور شد. برودل چهره شاخصی در میان انبوهی از مورخان قرن بیستم به شمار می آید. از آثار وی، یکی سرمایه داری و حیات مادی ۱۴۰۰ ۱۸۰۰م و دیگری مدیترانه و جهان مدیترانه ای در عصر فیلیپ دوم که کتاب اخیر رساله دکترای او نیز بوده، از همه معروفترند.سرمایه داری و حیات مادی کتابی است حاکی از تمایل پایدار برودل به نگارش تاریخ جامع یا تام و تمام که دو بعد مادی و فکری را به گستردگی در نظر گرفته است. برودل در این اثر به طور جامع به تحولات اقتصادی و فکری طی چهار قرن ۱۴۰۰ ۱۸۰۰م می پردازد و تقریباً به همه صور زندگی توجه کافی می کند. در بخش نخست، تحت عنوان «اهمیت ارقام»، وضعیت جهان و پایان نظام زیست شناختی کهن را بررسی کرده است. او از فعالیت های پایه ای کشاورزی، تولید و مصرف غلات و اهلی کردن حیوانات سخن گفته و پس از آن به خانه، لباس و مد با همه جزئیاتی که از همه مدارک و اسناد موجود به دست آورده است، می پردازد. بحث درباره گسترش تکنولوژی و منابع نیرو، مسائل حمل و نقل و کاربرد پول و سایر اشکال مبادله، از جمله مباحث دیگر کتاب است. کتاب با تجزیه و تحلیل جایگاه شهرها و ارتباط آن با زندگی مادی در مناطق مختلف جهان پایان می یابد.(۹۰)
مدیترانه و جهان مدیترانه ای، از سال ۱۹۲۹م مطالعه آن را آغاز کرد، اما در ۱۹۴۲م بود که به صورت کتابی منسجم که «یادگار باشکوه تاریخ نگاری قرن بیستم»(۹۱) معرفی شده، انتشار یافت. در این کتاب به خوبی تفکرگروه آنال نمایان شده است. فیلیپ دوم شخصیت محوری کتاب نیست، بلکه دریای مدیترانه و سواحل آن به عنوان واحد مطالعاتی انتخاب و سپس محدوده زمانی مطالعه (قرن شانزدهم) مشخص شده است. برودل با این شیوه می تواند این واحد مطالعاتی را با واحدهای مشابه، نظیر اقیانوس هند، مقایسه کند.
به طور کلی کتاب، بر اساس سه مقیاس زمان، به سه بخش تقسیم می شود:
در بخش نخست، به «نقش محیط» جغرافیایی پرداخته و تاریخ روابط مردم با این محیط یا به قول وی زمین تاریخ(۹۲) بررسی می شود. این تاریخی است که در آن تغییرات به کندی صورت می گیرد و به قول خود وی تقریباً یک تاریخ بی زمان است. داستان روابط انسان با موضوعات بی جان، اما این روابط تا پایان کتاب حفظ می شود. برودل در این باره می نویسد:
من نمی توانستم خود را متقاعد کنم که مانند بسیاری از کتاب های تاریخی با معرفی جغرافیا و توضیحاتی از ذخایر معدنی، الگوهای کشاورزی و گیاهان نمونه و... آغاز کنم و تا پایان کتاب هرگز به آنها توجهی نداشته باشم. مثل این است که رویش گل ها را در بهاران، دیگر انتظار نداشته باشیم.(۹۳)
برودل این بخش را که بر اساس «تاریخ درازمدت» و با تکیه بر محیط است، تحت عنوان «ساخت»ها مطرح می سازد.
بخش دوم کتاب درباره «مقدرات جمعی و گرایش های عمومی» یا تاریخی با تحولات سریع و کوتاه مدت است که در آن به تاریخ ساختارهای اجتماعی پرداخته و روندهای اقتصادی و جمعیتی را بررسی کرده است. در واقع، تحولاتی که در مقیاس زمانی «میان مدت» روی می دهند، موضوع این بخش از کتاب است.
بخش سوم کتاب به «تاریخ رویدادها» یا تاریخی با تحولات سریع و کوتاه مدت مربوط است. نگاهی به تاریخ سنتی همراه با توجه به سیاست ها، آشوب ها و جنگ ها و تصاویری زنده از چهره های مطرح قرن شانزده، از جمله مباحث این بخش است.
به طور کلی برودل در کتاب مدیترانه و... الگوی واقعی، تاریخ نگاری آنال را طرح ریزی می کند. به همین دلیل نه تنها افراد، بلکه حتی به رویدادهای خاص نیز کمتر توجه می کند.
نسل سوم آنال
مورخان نسل سوم، به تغییراتی در روش های پژوهش و تاریخ نگاری دست زدند. آنان از سویی شدیداً بر فرانسه، و اغلب بر ناحیه ای خاص از فرانسه، متمرکز شدند و از سوی دیگر، گرایش به نوعی «تاریخ علمی» را افزایش دادند.سرآمد مورخان نسل سوم، ایمانوئل له روی لادوری، یکی از تنها بازماندگان این مکتب و از جمله پرکارترین آنهاست. وی به عنوان ستاره متخصصان قرون وسطا در میان این نسل، نقش عمده ای در گسترش حوزه تاریخ داشته است. از ۱۹۷۰م او استاد جغرافیا و علوم اجتماعی در دانشگاه پاریس، و پس از فرناند برودل، استاد تاریخ تمدن جدید در کلژ دوفرانس شده است.
شهرت لادوری به عنوان یک مورخ پس از آن تثبیت شد که تز دکترایش تحت عنوان دهقانان لانگدوک(۹۴) انتشار یافت. وی در این کتاب با تکیه بر «تاریخ کمیت پذیر»، آمار و اطلاعاتی درباره مالیات، دستمزد، اجاره و ارقام سود فراهم آورده و از اندیشمندان و پژوهشگرانی، نظیر فرانسوا سیمیاند، دیوید ریکاردو، توماس مالتوس، زیگموند فروید، ماکس وبر، لوی استراوس، ارنست لابروس، میشل فوکو و فرناند برودل آگاهی های فراوان کسب کرد تا این ادعای خود را ثابت کند که تاریخ ناحیه لانگدوک از اواخر قرن پانزدهم تا اوایل قرن هجدهم، تاریخی بی حرکت و بدون تغییری بوده است.(۹۵)
له روی لادوری در دهقانان لانگدوک، تحت تأثیر برودل بیش از دو چیز بر مقیاس زمان «درازمدت» تأکید دارد. البته در این اثر و آثار بعدی اش، به نوعی به ترکیب تاریخ «رویدادها» و «ساختارها» اعتقاد دارد. چنان که در کتاب کارناوال در رومانس(۹۶) بر قتل عام بیست نفر از کارگران فنی و رهبرشان در شهرک رومانس هنگام کارناوال سال ۱۵۸۰ متمرکز می شود. وی در این اثر به همه مدارک موجود عطف توجه می کند. از لیست مالیات ها و مدارک مربوط به طاعون تا نظریه های مورخان و اندیشمندان اجتماعی، نتیجه می گیرد که شورش در رومانس بازتاب نارضایتی های اجتماعی، سیاسی و مذهبی اواخر قرن شانزدهم در جامعه روستایی فرانسه بوده است. محتوای این کتاب، علاقه مندی له روی لادوری را به ارزش ها، نگرش ها، آداب و رسوم، اعتقادات و دین ورزی های عموم مردم نشان می دهد.(۹۷)
علاقه له روی لادوری به زندگی روزانه مردم عادی، به ویژه گرفتاری های خاص زندگی روستایی در مهم ترین و محبوب ترین اثرش سرزمین گناه موعود(۹۸) انعکاس یافته است. این اثر، مبتنی بر مدارک مربوط به بازپرسی و مجازات افراد متهم به کاتاریسم(۹۹) از ۱۳۱۸ ۱۳۵۵م می باشد. کاتاریسم یکی از بدعت های دینی در جامعه مسیحی قرون وسطا بود که تا قرن چهاردهم در مناطقی، نظیر مونپلیه برقرار مانده بود.
بخش نخست این کتاب، گزارشی است مربوط به فرهنگ مادی این ناحیه: خانه ها، کاربست های کشاورزی، قدرت های کلیسایی و عرفی و روابط با دیگر روستاها، در بخش دوم، نویسنده به دنیای ذهنی روستاییان وارد شده و به موشکافی همه جنبه های درونی آنها از قبیل روابط گروهی و عشق بازیهایشان، درک و فهم از زمان و مکان، پیری، مرگ، جنسیت، خدا، گناه، ازدواج، سرنوشت، رستگاری و.. می پردازد. له روی لادوری خود ادعا می کند که این تاریخ واقعی مردم عادی است.(۱۰۰)
یکی از شیوه های تاریخ نگاری له روی لادوری، روش موسوم به «تاریخ خرد»(۱۰۱) است؛ یعنی مورخ با تمرکز پژوهش خود بر مطالعه یک خانواده، رویداد یا مکان جغرافیایی، امیدوار است تا نوری بر زوایای ساختارهای فکری و مادی یک جامعه انسانی بیفکند. له روی لادوری از این روش، در کتاب کارناوال در رومانس و مقاله های بسیاری دیگر استفاده می کند. به عنوان نمونه، وی بر اساس این روش (تاریخ خرد)، مصائب اقتصادی و اجتماعی نیمه دوم قرن هفدهم را ناشی از تغییرات آب و هوایی و شش سال باران خیز از ۱۶۴۶ ۱۶۵۱م می داند که به عقیده وی از سر ناآگاهی به شورش های فروند(۱۰۲) نسبت داده شده است.(۱۰۳)
لادوری در میان مورخان آنال به نویسنده مقالات پرشمار شهرت یافته که این مقالات، موضوعات وسیعی را دربر می گیرد، از جمله «اتحاد میکروبی جهان» که در مورد چگونگی شیوع بیماری طاعون از قرن چهاردهم تا هفدهم میلادی است. همچنین مقاله های «کاربرد کامپیوترها در پژوهش تاریخی»، «الگوهای غفلت و قصور در سربازان وظیفه فرانسوی قرن نوزدهم» و «کاربرد سحر و جادو در قرن شانزدهم برای درمان ضعف و سستی».(۱۰۴)
این مورخ نسل سوم به گونه ای سخن گوی نوعی از «تاریخ علمی» به شمار می آید که معتقد است کلید تغییرات در تاریخ، تغییر جهت ها در توازن بوم شناختی بین فرآورده های غذایی و جمعیت است؛ توازنی که لزوماً به واسطه مطالعات کمیتی بلندمدت از بازده محصولات کشاورزی، تغییرات جمعیت شناختی و قیمت فرآورده های غذایی تعیین می شود. این نوع «تاریخ علمی» در واقع، ترکیبی است از علاقه مکتب دیرپای فرانسوی به جغرافیای تاریخی و جمعیت شناسی تاریخی که با روش شناسی کمیتی درآمیخت و به همین دلیل، لادوری به عنوان نماینده این نگرش جدید در مکتب آنال صریحاً معتقد بود که «تاریخی که کمیت پذیر نیست، نمی تواند ادعای علمی بودن کند».(۱۰۵)
در نسل سوم آنال، تحول دیگری روی داد که گرچه زمینه های قدرت مندی در نسل اول، به ویژه آثار مارک بلوخ داشت، اما به طور گسترده و منسجم در مقاله ها و کتاب های یکی از مورخان بزرگ این نسل به ظهور رسید.
ژاک لوگوف،(۱۰۶) تصور ذهنیت(۱۰۷) را در روش تاریخ نگاری گسترش داد. وی معتقد است که ذهنیت هر فرد تاریخی دقیقاً چیزی است که او با دیگر انسان های هم دوره خود، در آن شریک و سهیم است.(۱۰۸) از نظر لوگوف، تاریخ ذهنیات (روحیات)، مورخ را به مطالعه پدیده های اساسی اطراف خود وادار می کند. وی در مقاله «تاریخ روحیات» به مسئله جنگ های صلیبی می پردازد و ضمن این که می پذیرد این جنگ ها دلایلی، نظیر رشد و ازدیاد جمعیت، طمع ورزی شهرهای تجاری ایتالیا و سیاست پاپ برای اتحاد مسیحیت(علیه السلام) را داشته، اما اساس این حرکت عظیم را چیز دیگری تلقی می کند:
در نظر مردم آن زمان، دستیابی به مزار حضرت مسیح در بیت المقدس، رسیدن به ملکوت بود و همین تصور، نیروی محرکه این نبرد گردید. جنگ های صلیبی بدون در نظر گرفتن روحیه دینی چه مفهومی می توانند داشته باشند؟(۱۰۹)
لوگوف معتقد است که مورخ در بررسی تاریخ روحیات، ناچار باید به مردم شناسی نزدیک شود و با استفاده از آن، راه به جامعه شناسی ببرد. وی که نویسنده کتاب روشنفکران در قرون وسطی است، به بررسی حیات فرهنگی این دوران پرداخته و به ویژه تحولات مربوط به دانشگاه ها و شورش های فکری، نظیر جنبش اهالی بوهم به رهبران ژان هوس(۱۱۰) را تجزیه و تحلیل کرده است.(۱۱۱)
نفوذ و تأثیر آنال
مکتب آنال به عنوان یکی از پرنفوذترین مکاتب فکری تاریخی اروپا در قرن بیستم، علاوه بر ارائه پژوهش های ارزشمند در حوزه تاریخ نگاری، مباحث و مناظره های فراوانی در محافل فکری فرهنگی ایجاد کرد. نقد و بررسی ها در این زمینه به فرانسه محدود نبوده و نشریه آنال نیز طی دهه ۱۹۶۰م به عنوان یکی از بانفوذترین نشریه های دانشورانه که به مطالعات تاریخی اختصاص داشته، در سطح جهان اعتبار فراوان به دست آورد. گرچه در آلمان و انگلستان، رویکرد آنال به تاریخ تا مدت ها با مقاومت و حتی بدفهمی روبه رو شد، اما این نشریه تا حدودی توانست به تسخیر حوزه های فکری دانشگاه های آمریکا مبادرت ورزد. این در حالی است که بسیاری از دانش پژوهان آمریکایی، زبان فرانسوی نمی دانستند و مجبور بودند گلچینی از مقاله های آن را به انگلیسی مطالعه کنند.(۱۱۲)اهمیت و نفوذ گسترده این دیدگاه تاریخ نگاری، نخست، ناشی از محیط فکری فرهنگی و آکادمیک فرانسه در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، و دیگری همکاری و مشارکت گروهی از برجسته ترین مورخان در تداوم راهی بود که با تأسیس نشریه ای تاریخی آغاز شده بود. ارائه فهرستی کوتاه از نام مورخان کافی است تا اهمیت این گروه را در تاریخ تاریخ نگاری قرن بیستم به خوبی روشن سازد. لوسین فبور، مارک بلوخ، ایمانوئل له روی لادوری و ژاک لوگوف چهره های برجسته ای هستند که هرکدام به تنهایی قادر به پیشگامی نسلی و هدایت مکتبی در حوزه اندیشه و تاریخ بوده اند.
نگاهی به آمار و مقالات منتشر شده موضوعات تاریخی طی دهه های نیمه دوم قرن بیستم و تعداد مورخان متخصص در دوره های مختلف تاریخی، نشان می دهد که فعالیت های گروه آنال در فرانسه تا چه میزان موفقیت آمیز بوده است. طبق آمار ارائه شده بین سال های ۱۹۶۰ ۱۹۷۵م تعداد مورخان حرفه ای در فرانسه از ۴۵۰ نفر به ۱۴۴۸ نفر افزایش یافت. انتشار فروش کتاب های دانشجویی با قطع شومیز رونق گرفته و کتاب ها و مقاله های دشوار و سنگین به همت له روی لادوری و پیر ژوبر(۱۱۳) به صورت خلاصه شده و ارزان در دسترس عموم قرار گرفت. طی یک نظرخواهی در ۱۹۷۷م بینندگان تلویزیون فرانسه، برنامه های تاریخی را محبو ب تر از سایر برنامه ها، حتی ورزشی و گوناگون دانستند.(۱۱۴)
یکی از دلایل گرایش دانش پژوهان فرانسوی به مکتب آنال پس از جنگ جهانی دوم، بحران جهانی ایدئولوژی ها و جنگ سرد ابرقدرت ها بود. با آغاز جنگ سرد به دلیل نفوذ و گسترش جهانی اندیشه و عمل استالینیسم از یک سو و انگلوساکسون از سوی دیگر، بسیاری از فرانسوی ها که نمی خواستند زیر سلطه هیچ کدام از این گرایش ها قرار گیرند، به سوی یک نیروی سوم روی آورده و حضور مکتب آنال را کانون مناسبی برای این نگرش خود قلمداد می کردند. در اوج آن سلطه پذیری های مکاتب فکری، آنال هم در برابر نفوذ انگلوساکسون مقاومت می کرد و هم آشکارا از حزب کمونیست فرانسه فاصله داشت.(۱۱۵)
به نظر می رسد مکتب آنال در آمریکا بیش از سایر کشورها راه خود را بازگشود. در این کشور به دلیل گسترش محافل فکری فرهنگی، به ویژه پس از جنگ جهانی دوم، و همچنین عدم نفوذ «ناسیونالیسم فکری» که در اروپا، به ویژه آلمان و انگلستان همواره قدرت مند جلوه می کرد، استقبال از دیدگاه های مکتب آنال به نوعی سهل تر و پذیرش آن، منطقی تر می نمود، چنان که روش آنال در مورد «تاریخ تام و جامع»، ایده آلی برای مورخان فمینیست محسوب می شد. آن ها به شناخت وضعیت زنان در درون یک محیط کامل تاریخی که مکتب آنال روش های آن را فراهم ساخته بود، تمایل داشتند. اگر زنان نیمی از جامعه به شمار می آیند، هیچ تاریخی بدون احتساب نقش و سهم آنها نمی توانست کامل شناخته شود.(۱۱۶) به رغم آن که تاریخ سنتی اهمیتی به زنان نمی داد، مکتب آنال رویکردهای نوینی بر علاقه مندان به مسائل زنان گشود، و از آن جا که گروه آنال برای دنیای خصوصی و درونی اهمیت زیادی قائل بودند، فمینیست ها فرصت یافتند تا جایگاه زنان را در تاریخ گذشته روشن سازند.
نقد و ارزیابی
اکنون در سال های نخستین قرن بیست و یکم بهتر می توان نقاط مبهم و نارسای این نحله تاریخی را مشخص کرد و به نقد و تحلیل آثار و آرای مورخان آن پرداخت. با بررسی اجمالی آثار نویسندگان این مکتب، به روشنی می توان دریافت که قرون وسطا مهم ترین حوزه پژوهش آنها بوده و در تاریخ نگاری، بیشترین رویکرد را به آن دوره داشته اند، ضمن این که آنال نتوانسته نسخه قابل قبولی برای مناطق دیگر جهان ارائه دهد. شاید ویژگی های خاص تاریخی جغرافیایی و مدارک موجود در آرشیوهای کلیسایی و دولتی اروپای غربی و حوزه مدیترانه، یکی از دلایل این امر بوده باشد. از سوی دیگر، کنار نهادن تاریخ سیاسی و تاریخ نظامی در آثار پژوهشگران آنال قابل اغماض نیست، به ویژه آن که تحولات نظامی نقش بسیار تعیین کننده ای در سرنوشت اقوام و ملل اروپایی طی اواخر قرون وسطی و دوره رنسانس داشته اند و فروکاستن آنها به عوامل دیگر، برخلاف رویکرد کل گرایانه پیشگامان این مکتب است. با این حال شاید یکی از مهم ترین نقدها بر پژوهشگران آنال رویکرد ضدتاریخ رویدادها از سوی آنهاست. از آنجا که نقش و تأثیر بسیاری از «عامل ها» در تاریخ از دل فهم رویدادها به دست می آید، نادیده گرفتن آن، به ویژه در آثار برودل، نقص مهمی برای این مکتب به شمار می آید. در نهایت می بایست به نقدی که بر آثار نسل سوم آنال، به ویژه له روی لادوری وارد است، اشاره کرد و آن ویژگی کمیت گرا و تکیه فراوان بر آمار و ارقام می باشد که به دلیل تأکید بر ساختارها، از نقش زمان و تحولات تاریخی در پژوهش های خویش غفلت کرده اند که البته این خود پیامد قطعی عدم توجه به رویدادها در تاریخ بوده است.با این حال، مکتب آنال به دلیل بهره گیری از رشته ها و شاخه های متنوع و متعدد فکری و علمی توانست با انتشار مجله ای پرنفوذ و پایدار، هدایت بخش عظیمی از تاریخ نگاران و دانشوران فرانسوی را به عهده داشته، در خارج از فرانسه نیز به عنوان یکی از نحله های فکری مطرح در محافل دانشگاهی شناخته شود. بعضی از آثار مورخان این گروه در شمار ماندگارترین تجربه های تاریخ نگاری قرن بیستم قرار گرفته اند.
پی‌نوشت‌ها:
دانشجوی دوره دکتری تاریخ دانشگاه تربیت مدرس.
۱- هنری استیوارت هیوز، راه فروبسته، ص ۱۷، زیرنویس مترجم.
۲- Annales of Economic and Social History.
۳- Lucian Febvre.
۴- Mare Bloch.
۵- Annales, Economics, Societies and Civilizations.
۶- منصوره اتحادیه و حامد فولادوند، بینش و روش در تاریخ‌نگاری معاصر، ص ۵.
۷- Stuart Clark, The Annales School Critical Assessments. Vol ۲. p. ۱۹.
۸- Femand Braudel.
۹- Long Term.
۱۰- Stuart Clark, The Annales School Critical Assessments. Vol ۲. p. ۱۹.
۱۱- Jacques Le Goff.
۱۲- E. La Roy Ladurie.
۱۳- Stuart Clark, The Annales School Critical Assessments. Vol ۲. p. ۱۹.
۱۴- Annales. History. Cocial Sciences.
۱۵- Positivism.
۱۶- Stuart Clark. The Annales School Critical Assessments. Vol ۲. p. ۱۹.
۱۷- August Conte.
۱۸- نیکلاس آبرکرامبی و دیگران، فرهنگ جامعه‌شناسی، ص ۲۹۳.
۱۹- Emile Durkheim.
۲۰- هیوز، همان، ص ۲۲.
۲۱- Henri Berr.
۲۲- هیوز، همان، ص ۲۳.
۲۳- Jules Michelet.
۲۴- Henry Lucas. The Renaissace and the Reformation. P. ۲۰۸.
۲۵- هیوز، همان، ص ۲۰.
۲۶- فرناندو برودل، سرمایه‌داری و حیات مادی ۱۴۰۰-۱۸۰۰م، مقدمه پرویز پیران، ص بیست و شش و بیست و هفت.
۲۷- Methodology.
۲۸- حسینعلی نوذری، فلسفه تاریخ، روش شناسی و تاریخ‌نگاری، بین صص ۲۶۶-۲۶۷.
۲۹- برودل، همان، مقدمه پرویز پیران، ص ۴۸.
۳۰- Feudal Society.
۳۱- Mamie Hughes Wamington, Fifty Kay Thinkers on History. P. ۱۸.
۳۲- The Mediterranean and The Mediterranean World in the Age of Philip II.
۳۳- Geoffrey Robert. The History and Narrative Reader, p. ۴۷.
۳۴- Ibid. p. ۲۸۴-۲۸۵.
۳۵- Clark, OP. cit, p. ۳۵.
۳۶- مایکل استنفورد، درآمدی بر فلسفه تاریخ، صص ۵۰-۵۱.
۳۷- Clark, OP. cit, Vol ۳, p. ۲۱.
۳۸- Possibilitistic.
۳۹- Vidael Dela Blache.
۴۰- حسینعلی نوذری، فلسفه تاریخ، روش‌شناسی و تاریخ‌نگاری، ص ۴۳۱.
۴۱- Clark, OP. cit, Vol ۲, p. ۱۰۶.
۴۲- نوذری، همان، ص ۴۳۱.
۴۳- The Peasants of Languedoc.
۴۴- Phytogeography.
۴۵- Clark, OP. cit. Vol ۱. p. ۲۶۱.
۴۶- Historians Craft.
۴۷- نوذری، همان، ص ۵۲۹.
۴۸- Regressive Method.
۴۹- هیوز، همان، ص ۳۷.
۵۰- Comparative Method.
۵۱- Clark, OP. cit, Vol ۴, p. ۶۳.
۵۲- Ibid, p. ۶۷.
۵۳- Ibid, p. ۸۰-۸۱.
۵۴- Florence.
۵۵- Genoa.
۵۶- Venice.
۵۷- Levant.
۵۸- Clark, OP. cit, p. ۸۱.
۵۹- Normandy.
۶۰- Low Country.
۶۱- Clark, OP. cit, p. ۸۲.
۶۲- Long Term.
۶۳- Perspectivism.
۶۴- جان لچت، پنجاه متفکر بزرگ معاصر از ساختارگرایی تا پسامدرنیته، ص ۱۴۴.
۶۵- Medium Term.
۶۶- Short Term.
۶۷- جان لچت، همان، ص ۱۴۴.
۶۸- همان، ص ۱۴۵.
۶۹- Nancy.
۷۰- هیوز، همان، صص ۲۹-۲۸.
۷۱- France Comte.
۷۲- Michael Bentley, Modern Historiography an Introduction. P. ۱۰۸.
۷۳- Rhine.
۷۴- Wamington, OP. cit. p. ۸۷.
۷۵- Ibid. p. ۸۸.
۷۶- Ibid. p. ۸۹.
۷۷- برودل، همان، مقدمه پرویز پیران، ص بیست.
۷۸- Rabelais.
۷۹- Abel Lefrnc.
۸۰- هیوز، همان، ص ۴۱.
۸۱- Warnington. OP, cit, p ۸۹.
۸۲- Clark, OP. cit. Vol ۱. p ۹.
۸۳- Ibid. Vol ۴. p. ۱۱۱.
۸۴- Warnington, OP. cit. p ۹.
۸۵- برودل، همان، مقدمه پرویز پیران، ص بیست و هفت.
۸۶- Warnington. OP. cit. p ۱۲.
۸۷- Ibid. p. ۱۱-۱۲.
۸۸- مارک بلوخ، جامعه فئودالی، ج ۱، صص ۴۶۲-۴۶۱.
۸۹- هیوز، همان، ص ۳۹.
۹۰- برودل، همان، صفحات مختلف.
۹۱- Warnington. OP. cit. p. ۱۷.
۹۲- Geo- History.
۹۳- Warnington. OP. cit. p. ۱۹.
۹۴- The Peasant of Languedoc.
۹۵- Warnington. OP. cit. p ۱۹۵.
۹۶- Carnival in Romans.
۹۷- Warnington. OP. cit. p. ۱۹۷.
۹۸- Montpellier: The Promised land of Error.
۹۹- Catharism.
۱۰۰- Warnington. OP. cit. p. ۱۹۷.
۱۰۱- Micro History.
۱۰۲- Fronde.
۱۰۳- شارل ساماران، روش‌های پژوهش در تاریخ، ج ۱، ص ۱۰۰.
۱۰۴- Warnington. OP. cit. p. ۱۹۹.
۱۰۵- Roberts, OP. cit. p. ۲۸۳.
۱۰۶- Jacques le Goff.
۱۰۷- Mentality.
۱۰۸- Roger Chartier, Cultural History, p. ۲۷.
۱۰۹- منصوره اتحادیه، همان، ص ۴۰.
۱۱۰- Jean Huss.
۱۱۱- ژاک لوگوف، روشنفکران در قرون وسطی، صص ۱۷۲-۱۷۱.
۱۱۲- Michael Bentely, Companion to Historiography, p. ۸۷۳.
۱۱۳- Pierre Goubert.
۱۱۴- Peter Lambert, Making History an Introduction to the History and Practices of a Discpline, p ۸۵-۸۶.
۱۱۵- Clark, OP. cit, Vol ۱, p. ۱۰۲-۱۰۳.
۱۱۶- Ibid, Vol ۲, p. ۱۵-۱۶
http://www.aftabir.com آفتاب
/ج
