پژوهشگر: خسرو شاکری
در معرفی روش شناسی تاریخی فریدون آدمیت
پس از درگذشت فریدون آدمیت،پدر تاریخ نویسی مدرن ایران مراسمی با حضور بسیاری از شخصیت های علمی و فرهنگی در شهر پاریس برگزار شد. در این مراسم خسرو شاکری تاریخ نویس که کتاب هایی در رابطه با مشروطیت و جنبش چپ نوشته و از جمله می توان به کتاب «نهضت مشروطیت و انکشاف سوسیال دموکراسی در ایران»، «تقی ارانی در آینه تاریخ»، «میلاد زخم» و.... اشاره کرد. آنچه در پی می آید بخش اول متن ویرایش شده سخنرانی دکترشاکری در این مراسم است که برای چاپ در اختیار کارگزاران گذاشته شده است.
کمتر کسی را می توان یافت که در قرن بیستم ایران به اندازه فریدون آدمیت به شناخت تاریخ ایران در دوره بیداری ما ایرانیان و معرفی متدولوژی تاریخ نگاری به ما خدمت کرده باشد. حتی در میان دانشگاهیان ایران شناس هم کسی را سراغ نداریم که درباره این دوره، یا هر دوره دیگر تاریخ ایران، به اندازه وی کتاب های علمی نوشته باشد، آن هم کتاب هایی که همه بدیع و بر پایه تحقیقات جدی و مستقل بنا شده اند. شاید تنها کسی که در میان خارجیان بتواند به سختی با او همطرازی کند، چه از نظر حجم تولیدهای فکری، چه از دید متدولوژی، چه از جهت تکیه بر منابع اصلی و گسترده، و چه از زاویه دقت در کار کسی باشد که نامش در میان ایرانیان، به حق، به نیکی یاد نمی شود، چه او در زمینه سیاست نقشی ویرانگر در ایران داشت، یعنی تئوریسین و مشوق کودتای سرنوشت ساز شوم بیست و هشتم مرداد بود: میس اَلمبتون (Ann K.S. Lambton) شخص اخیر که در سال های جنگ در سمت دبیر مطبوعاتی سفارت بریتانیا در ایران به دولت خود خدمت می کرد، از هر ایران شناس انگلیسی، چه در گذشته و چه پس از آن سال ها، به جریانات سیاسی ایران وارد بود، دیپلمات تربیت کرد، و تماس های گسترده ای با طبقه سیاسی ایران داشت طبقه ای که، به خاطر منافع خود، عمده اش گوش به فرمان سفارت بریتانیا بود. اما نمی توان منکر شد که کارهای علمی لمبتون، چه در مسئله ارضی، چه در مورد تاریخ اقتصادی دوران ایران اسلامی، چه در زمینه شناخت تحلیلی اندیشه های سیاسی علمای گذشته ایران، و چه در مورد سامان (ستروکتور) اقتصادی ایران سنتی آثار ماندنی و مرجع شناخته شده اند، اگرچه همه این آثار در غایت در خدمت منافع استعماری بریتانیا هم بوده باشند. با این همه، صرفنظر از گسترش دوره هایی که لمبتون مورد توجه قرار داده است، تحقیقات او از نقطه شناخت تاریخ ایران، معرفی روش شناسی تاریخ، و اصالت منابع آرشیوی به پای کار آدمیت نمی رسند، با این تفاوت که کار آدمیت تماما در خدمت جامعه ایران هم بوده است. در زیر ما اختصارا به بررسی شیوه کار و برخی از آثار او می پردازیم؛ برخی، زیرا بررسی آن ها کاری بس عظیم است و باید در آینده انجام بگیرد. این بررسی می کوشد براساس همان روش تاریخی که آدمیت از دبستان های فکری غرب آموخته بود به نقد و تقریظ آثار او بپردازد.
با توجه به کارهای جدی، مرجع، و ماندنی آدمیت، پارادوکسال است که هیچ یک از دانشگاه های غرب، که بسیاری نویسندگان درجه دوم و سوم را برای تحقیق یا تدریس دعوت می کنند، تا آنجا که دانسته است، هرگز ازو دعوتی به عمل نیاوردند، هرچند که دور نیست که او نمی پذیرفت. همچنین بسیاری از کسانی که از منبع فیض او بهره مند شده اند در ۳۰ سال اخیر به مقام استادی در دانشگاه های غرب رسیده اند، اما خبر دعوتی هم از آنان به گوش نرسیده است. در شناخت تاریخ، آدمیت می آورد که «تفکر تاریخی عنصر اصلی تاریخ نویسی جدید است.» از نظر او، برخلاف آنچه مورخان سنتی رسمی پیشه می کردند، کار مورخ جمع آوری، شرح وقایع، و «تلمبار کردن آنها به صورت خشکه استخوان در موزه آثار باستانی نیست.» از دید او، هیچ تاریخ نگاری نمی تواند مدعی این فن باشد، بدون آنکه «به کشف علل و نتایج» آن وقایع دست زند، یا بتواند «ازمجموع آنها فکر عمیقی عرضه» دارد. از دید او، «خصلت گروهی از مورخان سده نوزدهم [این] بود که به حد انتقاد عقل تاریخی نرسیدند.» آدمیت بر آن است که «آنچه به تاریخ روح و معنا می بخشد گنجاندن کل ریزه [ی] وقایع در متن تاریخ نیست، بلکه دست یافتن به گذشته زنده و شناخت جریان تاریخ است. مورخ با بصیرت تاریخی از انبوه واقعیات مهم ترین و با معنی ترین شان را مشخص می کند؛ چگونگی وقوع هرحادثه را بدرستی و علت یا علل آن را به دست می دهد؛ رابطه منطقی توالی وقایع را می سنجد؛ و با تحلیل و تفسیر وقایع تصویری هرچه دقیق تر و روشن تر از جریان تاریخ ارائه می دهد.» او همواره تاکید می ورزد که تاریخ بایستی «برپایه اسناد و مدارک اصلی و دقت در معانی بنا» شود؛ در غیر این صورت، محصول کار «تاریخ نیست.» او همچنین تاکید می ورزد که «مهارت فنی در بهره برداری از منابع گوناگون، نسبت تالیفی واقعیات گردآوری شده، و ترکیب معانی در نظم عقلی از شرایط اساسی هر تحقیق تاریخی جدی است.»
در موضوع وضع تاریخ نگاری در ایران، آدمیت برخوردی بدون رودربایستی دارد. در زمینه تاریخ نگاری، او در مقاله اش تحت عنوان «انحطاط تاریخ نگاری در ایران،» بر این پارادوکس (خلاف آمد عادت) عمومی انکشاف تاریخی ایران تاکید می ورزد که، با وجود اینکه کشور ما در این زمینه «سنت دیرین،» دارد، در «یکصد و پنجاه سال اخیر [با توجه به تاریخ مقاله، باید گفت دویست سال اخیر] ... که با دانش و مدنیت غربی کم یا بیش آشنایی داشته ایم، فن تاریخ[نگاری] پیشرفت منظمی نکرده است و معدل کارنامه مورخان ما بی مقدار است [و در آن] نه تنها، از نظر روش علمی، تحقیق تاریخ نقص های عمده و اساسی وجود دارد، بلکه [تاریخ نگاران] با مسائل تاریخ نگاری جدید، اسلوب نقد رشته های مختلف تاریخ، نظرگاه های گوناگون تفکر تاریخی آشنایی درستی ندارند. (۲) او ضمن یادآوری دوران یکهزارساله فترت فرهنگی ایران و آغاز آشنایی ایرانیان با تمدن و مدنیت غربی از یکصد سال پیش به این سو، بر انحطاط تاریخ نگاری در ایران انگشت می نهد. در گذشته، «روی هم رفته، دو جریان متمایز تاریخ نویسی نمو یافت: یکی تاریخ ملی و باستانی، و دیگر تاریخ از نظر جامعه اسلامی به معنی عام کلمه. ... آنچه از تاریخ ایران باستان می دانستند آشفته و درهم، و آمیخته با افسانه بود. پس از یورش تازیان و نمو ناسیونالیسم ایرانی بر هشیاری تاریخی ایرانیان افزوده گشت، و توجه به تاریخ ملی نیروی تازه ای گرفت. جمهور مردم همیشه روی به سوی خدای نامه ها داشتند، و این پیوند معنوی ناگسستنی را در سرودن شاهنامه های متعدد می بینیم. جریان دوم تاریخ نگاری را جهان اسلامیت تشکیل می داد ... [در این جهان] ستون اصلی فن تاریخ را شرح اتفاق های تاریخی، احوال رجال، انساب، احادیث، ملل و نِحَل، و تاریخ های محلی می ساخت. در هر کدام از این رشته ها مورخان نامداری پیدا شدند. که آثارشان از نظر سواد تاریخی بسیار غنی است. در آن میان کسانی چون [محمد ابن جریر] طبری [ح ۳۱۰ ۲۲۶ ه.ق.]، در نقل روایت ها، روش نقد تاریخی را ملحوظ داشته است، و[ابوریحان] بیرونی [۴۴۰ ۳۶۲ ه.ق./۱۰۴۸ ۹۷۳ م.] در تحقیقاتش مغز علمی استثنایی خود را به کار برده و، از نظر حقیقت جویی و واقع بینی، چیزی فرونگذاشته است. همچنین در رشته تاریخ تحلیلی شخصیتی چون ابن خلدون تونسی [۱۴۰۶ ۱۳۳۲ م.] را می شناسیم که نظیرش را در تعقل تاریخی تا زمان جدید سراغ نداریم.» آدمیت سپس به دیگرانی چون ابن اثیر (۱۲۱۰ ۱۱۴۹ م.)، بیهقی ( ۴۷۰ ۳۸۵ه.ق./ ۱۰۷۷ ۹۹۵م.)، و رشیدالدین فضل الله (۱۳۱۸ ۱۲۴۷ م.) که به تاریخ تحلیلی روی آورده بودند اشاره می کند. (او ابو علی مُسکُوِیه [و. ۴۲۱ ه.ق./۱۰۳۰ م.] را از قلم می اندازد، شاید از این رو که آثار او مربوط به تاریخ به فارسی ترجمه نشده بودند.) او به اهمیت آگاهی آنان به موضوع های اجتماعی و اقتصادی توجه می دهد. اما او به درستی یادآور می شود که از قرن هشتم تا سیزدهم هجری «فن تاریخ[نگاری] چون رشته های دیگر دانش و هنر به پستی گرایید، و این تنزل جنبه های صوری و معنوی داشت. ... روی هم رفته، در این مدت نه سنجش تاریخی در کار بود، نه نقد و ارزشیابی منابع و نه نتیجه گیری تاریخی. وقایع را بدون ارتباط علت و معلول سر هم می کردند، از ذکر حقایق بسیاری (خواه از راه مصلحت اندیشی، خواه از [روی] ترس و به علت ناامنی اجتماعی، و خواه از جهت عدم درک واقعیات) چشم می پوشیدند.» به نظر آدمیت، «مجموع تواریخی که در آن دوران فترت و تا زمان قاجاریه نوشته شده آیینه سخافت فکری ادیبان و مورخان ماست»(۳) داوری ای که کمی اغراق آمیز به نظر می رسد. در این مقاله، وی، پس از اشاره به تغییرات دوران قاجار، می افزاید که اگر «فن تاریخ[نگاری] بر اساسی که میرزا آقاخان بنیان نهاده بود نمو می کرد، تا به حال پیشرفت زیاد کرده بود. اما سیر ترقی آن [حرکت نیز] متوقف شد تا به زمان ما رسید و از نو جانی گرفت. در این تحول جدید در رشته تصحیح و تحشیه و نشر آثار ادبی و تاریخی که میراث گرانبهای ماست، پیشرفت شایسته ای کرده ایم.» (۴) در فن خاص تاریخ نگاری، اما، «مگر در چند مورد خاص، مورخان خبره نبوده اند و تخصصی در فن تاریخ نداشته اند.» به نظر او، «نقائص تاریخ نگاری ما فراوان است.» وی «عمده ترین» آنها را به اجمال ذکر می کند:
بهترین تاریخ نگاری ها به حد واقعه یابی ختم می شوند. اگر برخی مورخان به مرز تحلیل تاریخی رسیده اند، در همانجا توقف کرده اند. تاریخی که بنیاد آن بر حقیقت بنا نشده باشد، تاریخ نیست.
رشته های مخالف تاریخ نگاری و روش علمی نقد و مطالعه به درستی شناخته نشده اند. در مباحث تاریخ اقتصادی، اجتماعی و دیپلماتیک بسیار ضعیف بوده ایم و هنوز به درستی دانسته نشده است که منابع مطالعه هرکدام از شعبه های تاریخ فرق می کند.
به طبقه بندی منابع تاریخ و ارزشیابی هرکدام توجه لازم مبذول نمی شود.
ناسنجیدگی های مورخان در حکم های تاریخی و قیاس های بیجا بدتر از هر نقص دیگری است. آنان در ستایش و نکوهش اندازه و معیاری نمی شناسند [تاکید افزوده] و داوری هایشان بیشتر شبیه به مدح و ذم [به وسیله] شاعران است. برای نمونه او از ستایشی نام می برد که نویسنده ای جنگ بین قوای دولتی و ستارخان در یکی از کوچه های امیر خیز را به نبرد استالینگراد تشبیه کرده بود. او در این موارد تاکید می ورزد که «فراموش نکنید که تاریخ می نویسیم، نه داستانِ یکی بود یکی نبود!»
در نهایت، آثار تاریخ نگاران معاصر به بعضی از نوشته های گوستاولوبون شبیه اند. «حقیقت این است که شعبه تاریخ دانشگاه های ما گرفتار فقر و افلاس علمی» است! آدمیت اظهار تعجب می کند که حرفه بیشتر مورخان معاصری که فن تاریخ را ترقی داده اند پیشه دیگری داشته اند:
میرزا حسن خان مشیرالدوله، احمد کسروی، عباس اقبال و محمود محمود که «جملگی از آزادگان اند.» (۵)
تاریخ نگاری و تاریخ شناسی آدمیت به تاریخ سیاسی محدود نمی شود. او با تاریخ نگاری نو که به تمام جوانب تاریخ، یعنی ریشه های اقتصادی اجتماعی، اندیشه، دخالت های استعماری قدرت های بزرگ، خیزش های مردمی، اشکال مبارزه مردمی، پیدایش ادبیات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مخالفان حکومت و الخ توجه دارد. او در تحلیل تاریخی اش تنها به فروپاشی نهادهای سنتی بسنده نمی کند، بل همچنین به ابداع، پا گرفتن، بحران، قوام یا نابودی نهاد های جدید اجتماعی سیاسی می پردازد. او نه فقط به نقش مذهب هم در تقویم و هم در تضعیف حکومت سنتی می پردازد، بلکه به آن در حمایت یا ایجاد سستی در حکومت نوپا توجه خاصی دارد. او به ویژه به تدوین قوانین جدید عنایتی قابل ملاحظه مبذول می دارد.
آدمیت را با اهل انتحال سرقت متون (plagiarism) الفتی نبود شیوه دیگری که در ایران ما از آن بهره برداری بسیار می شود. شیوه او کار او را از تاریخ نگاری به تاریخ شناسی تحلیلی و انتقادی ترفیع می بخشید. او در عین تقید به «واقعه یابی» به هر واقعه ای تا حد مقدور به سبکی همه جانبه می نگریست تا هیچ امری یا زاویه ای از آن واقعه پوشیده نماند، چه از نظر او «کتمان حقیقت عین تحریف تاریخ است.» او به درستی تاکید می ورزد که مورخی که «حقیقتی را دانسته باشد و نگوید یا ناتمام بگوید، راست گفتار نیست؛ مسوولیت او چندان کمتر از آن نیست که دروغ زنی پیشه کرده باشد.»(۶)
او در سراسر کتاب هایش سخنی عرضه نمی کرد که مستند نبوده باشد و سندی هم مطرح نساخت که عاری از اعتبار بوده باشد. در عین حال، او درتحلیل و تفسیر تاریخ خود را «آزاد» می دانست و «استقلال رأی» خود را از دست نمی داد. او تصریح می کند که «معیار داوری های تاریخی» اش «ارزش هایی» بودند که به آنها «اعتقاد» داشت و به آنها «خو گرفته» بود. این ارزش های «مبنای عقلی» داشتند و «نه عاطفی.» او تصریح می کند که هیچ اصرار نداشت که همگان با او در پذیرش آن ارزش ها شریک باشند.
در ارتباط با انحطاط فکری و متُدولوژی تاریخ، آدمیت در جزوه ای به نام آشفتگی در فکر تاریخی(۷) برخی از کسان از «اهل قلم و سیاست مآبان» را آماج نقد بیرحمانه، ورنه حمله، قرار می دهد که «احکام جزمی بی دلیل و بی چون و چرای تاریخی صادر می کنند.» وی آشفتگی تاریخی اینان را در «مُثله کردن قضیه های تاریخی، مسخ کردن واقعیات تاریخی، تحریف حقایق تاریخی و ...» می بیند. یکی از دسته هایی که آماج نقد او قرار می گیرند شاگردان «استاد فردید»اند که از قول او آورده اند: «مشروطیت دفع فاسد به افسد است، نه افسد به فاسد» یا اینکه «مشروطیت بالکل و بالتمام غربزده مضاعف است.» آدمیت، با استناد به مدارک تاریخی، کسانی را به سخره می گیرد که از گفتن این خسته نمی شوند: «جنجال مشروطیت» را شرکت نفت انگلیسی به راه انداخته بود. آدمیت آنان را به خاطر حمله به قانون اساسی چون سندی «محتاطانه و محافظه کارانه» چون افرادی بی اطلاع مورد نقد شدید قرار می دهد. با طنز در جواب یکی از آنان می گوید که بهتر می بود که آن نویسنده به سخنان شاه مخلوق استناد می کرد که با کینه و عناد گفته بود: «قانون اساسی ما را انگلیسیان آوردند ... و آن قانون هرگز ایرانی نبود.» او همچنین اشتباه او را درباره ترجمه بودن قانون اساسی متذکر می شود.
در موضوع آشفتگی در فکر تاریخ آدمیت با نویسنده ای هماورد می شود که به نادرست جنبش ملی تحت هدایت مصدق را توالی قتل وزیر مختار روسیه گریبایدُف معرفی می کند. او نشان می دهد که رویداد قتل گریبایدُف شورشی مردمی نبود، بل «توطئه ای بود که از درون دربار از جانب الهیار خان آصف الدوله و دستیارانش علیه عباس میرزا نایب السلطنه چیده شد و به وسیله بی سروپایان شهری ... انجام گرفت.» آدمیت همچنین این افسانه را که به خاطر بهره برداری ایدئولوژیک ساخته شده است که بنابر آن، امیرکبیر از میان «توده های محروم» ایران برخاسته بود نفی می کند و متذکر می شود که پدر او آشپز قائم مقام و صاحب ملک و آب بود و به حج هم رفت و خود او با پسران قائم مقام زیر دست معلم سرخانه درس خواند.
او همچنین در این زمینه به جدل با «افاضات» کسی می پردازد که در مقاله ای تحت عنوان «سیر تحول تاریخی» نوشت که امیرکبیر «در برابر استیلای خارجی قهار، پایه گذار سیاست موازنه منفی و الهام بخش «نه شرقی نه غربی» شد. آدمیت در نقد افسانه پردازی وی می نویسد «تعبیر هایی چون «موازنه منفی» یا «توازن عدمی» از هر که هست، از نظر فن تنظیم سیاست خارجی و ماهیت سیاست بین الملل، نارسا و بلکه بی معنی است. وِجهه نظر امیرکبیر استقلال سیاست خارجی بود. [او] پایه گذار این سیاست [موازنه منفی] نبود.» (در اینجا وی به نحوی غیرمستقیم نقدی هم بر سیاست مصدق در مورد عنوان «موازنه منفی» ایراد می کند.) وی در نقد گفته کسی که مدعی می شود در زمان امیرکبیر روحانیت از شاه تبعیت نمی کرد، نیز می آورد که «هیچ دلیل تاریخی مبنی بر «عدم تبعیت» روحانیت وقت از شاه نداریم.» او همواره برای یک گفته تاریخی سند می طلبد و نیز خود را موظف به ارائه آن می داند. آدمیت نوشته همان نویسنده را دایر بر اینکه سید جمال اسد آبادی «جنبش تنباکو را با همکاری روحانیت با تقوای آگاه علیه استیلای خارجی به راه انداخت» اظهار نظری که به احتمال قوی از ترجمه کتاب مورخ آمریکایی نیکی کِدی (Nikki Keddie) اقتباس شده است مردود می شناسد، چه، وی در کتاب خود درباره جنبش تنباکو(۸) با استناد به اسناد داخلی نشان داده است که آن نهضت را تجار و کسبه ایران ایجاد کرده بودند و آن را «نه سید جمال الدین اسدآبادی به راه انداخت، نه در آن دخالت مؤثری داشت.» آدمیت می افزاید اسدآبادی « نامه اش را به مرحوم میرزای شیرازی وقتی نوشت که جنبش رژی در ایران آغاز شده و نیرو گرفته بود و میرزای شیرازی هم به تلقین او نبود که به اقدام برآمد.» او تاکید می ورزد: «این نکته جویی ها به هیچ وجه از مقام واقعی سید به عنوان متفکر و مرد سیاسی مبارز نمی کاهد».(۹)
فریدون آدمیت در مورد گفته های تند یکی از مردان سیاسی در مورد چپ از مشروطیت به بعد دایر بر اینکه «چپی ها همیشه مانع مبارزه ملت ایران علیه استبداد خارجی بودند... ایران هر وقت خواست علیه استبداد خارجی، علیه سیاست انگلیس و روس و یا آمریکا، علیه ظلم و ستم و فقر کاری بکند، اینها جلو آمدند،(10)یعنی سد راه شدند.» او به نقد می گوید: «همانطوری که کتاب مشروطیت را نمی توان در یک صفحه خلاصه کرد، دفتر چپ را هم نمی شود در یک جمله تخطئه نمود. این خلاف فکر تاریخی است. «چپ» به «عناصر، گروه ها، احزاب و سازمان های گوناگون که در مراحل و دوره های مختلف [از مشروطیت] تا امروز فعالیت داشته اند» اطلاق می گردد. اینجا هم باید قائل به تفکیک گشت، هم از نظر زمانی و هم از جهت هویت اجتماعی و سازمانی که هر کدام حکمی دارد.» آدمیت توضیح می دهد: پس از تکوین نهضت مشروطه خواهی، عناصر معدود چپ با حرکت عمومی همراه گشتند. اما بعد به خطای بزرگ، با عناصر راست بر علیه آزادیخواهان ملی موضع گرفتند، با چپ روی های خیلی تند همراه تندروان آب به آسیاب استبدادیان ریختند و بر حرکت ملی مشروطیت ضربت مهلک زدند (اوان دوره اول مجلس(11)). بعد چپ روانی بودند که همراه ملیون بر علیه «استبداد صغیر» به پیکار برخاستند و در یک حرکت جمعی آن را واژگون کردند. (سهم بسیار مهم مجاهدان گرجی و ارمنی در برنداختن سلطنت محمدعلی شاه را نباید فراموش کرد.) چپ روانی بودند که در تقابل فکر قشری و ارتجاعی و تعصب کور، به جنگ [آن] عقاید رفتند، در بیداری افکار کوشیدند، اندیشه سوسیالیسم را شناساندند و بر علیه استعمار روس مبارزه کردند (گروه روزنامه «ایران نو»، محمدامین رسول زاده و همکاران آذربایجانی او). [طراحان این روزنامه و فرقه دموکرات برخی از سوسیال دموکرات های تبریز بودند که اعتقاد داشتند که در آن دوران نمی بایستی از سوسیالیسم سخن به میان می آوردند، بل می بایستی به امر انکشاف دموکراسی پرداخته می شد.] چپ روانی [هم] بودند که به دنبال کودتای ۱۲۹۹ به مردم هشدار دادند، از «توده آزادیخواهان» دعوت کردند که «در مقابل ارتجاع مهیب» زیر پرچم واحد «دفاع از آزادی» به مقاومت برخیزند وگرنه فاتحه آزادی را خواهند خواند. (بیان نامه جبهه واحد دو فرقه سوسیال دموکرات و سوسیالیست اونیفیه [موسس این گروه دوم علی اکبر دهخدا بود.])؛ چپ روانی بودند که علیه ظلم فئودالیسم به پا خاستند، رهبرش از وطن پرستان بود، [اما] دسترنج آن در زدوبند های پست لنین برباد رفت (نهضت جنگل(12))؛ چپ روان دیگری [هم] بودند که در درون و بیرون از مزر [های] ایران علیه حکومت فردی پهلوی به پیکار برخاستند و برخی از همان عناصر در دوران استالین تیرباران شدند.(13) چپ روانی بودند که از دانش و شرافت انسانی بهره مند و چپ روانی دیگر که در هر مقام نقش خدمتگزاران مستقیم روس متجاوز و جنایتکار را ایفا کردند. (امثال عبدالصمد کامبخش و غلام یحیی...) و بالاخره حزب توده هم بود: مروج فرهنگ مبتذال استالینیسم؛ حزبی که همیشه پشت به ملت کرد، همیشه در خدمت بیگانه بود، به نهضت ملی ایران خیانت آشکار کرد و بی حقیقت ترین(14) حزبی است در تاریخ احزاب سیاسی ایران.» گفته ای که البته، با توجه به وجود احزاب ارتجاعی وابسته به استعمار، دقیق نیست و اقرارآمیز هم هست. با این همه، وی بلافاصله می افزاید این [حکم] «بدان معنی نیست که هر کس که عضو آن حزب بود یا حتی در دستگاه رهبری آن قرار داشت الزاما واجد چنان خصوصیاتی بوده است. می دانیم [که] کسانی آن حزب را طرد کردند، کسانی بر رهبری آن شوریدند و برخی از رهبران و کادر های نظامی اش حزب را محکوم به خیانت کردند.» (کادرهای نظامی توده را اغلب عناصر شرافتمند و صاحب استقلال رای تشکیل می داد که با سیاست فرصت طلبانه دستگاه رهبری به شدت مخالفت می ورزیدند و آن را محکوم به «خیانت» می کردند.... [او از روزبه یاد می کند]) ...»
سرانجام، آدمیت به سطوح مختلف فرهنگی و افق های بینش گوناگون در میان نیروهای چپ اشاره می کند. او برخی از آنان را مدافع حاکمیت ملی، داعی استقلال سیاسی و اقتصادی مملکت در برابر سلطه جویی هر قدرت خارجی و حامی آزادی و عدالت اجتماعی می شناسد. او نتیجه می گیرد که «باید خیلی بی انصاف و بی دانش و ضددموکرات باشیم که همه[نیروهای چپ] را به یک چوب برانیم، همه را یکسره نفی کنیم و نفهمیم که هیچ کس کاشف حقیقت اجتماعی مطلق نیست و جامعه عقل کل نمی شناسد.»
حال به برخی از آثار او بپردازیم.
هنگامی که آدمیت پس از ۱۰ سال می خواست چاپ دوم امیرکبیر را منتشر سازد، «اطلاعات تازه[ای] از اسناد خارجی» بر آن افزود و سپس «مدارک منتشر نشده دیگر از آرشیو های خارجی و کتابخانه های عمومی و خصوصی به دست» آورد و بدین سان، کتاب سابق «تکمیل گردید، بخشی چند بر آن اضافه شد.»
او کتاب امیرکبیر را براساس مدارک «اصیل» و اسناد دولتی نوشت. او تصریح می کند که سرگذشت امیرکبیر را «به سنت مورخان» ایران ننوشت. برخلاف مورخان سنتی، وی نگارش شخصیت امیرکبیر را «در سیر تحول تاریخ زمان مورد تحلیل» قرار داد، «به جریان های تاریخ و عوامل سازنده آن جریان ها، خاصه به بنیاد های اجتماعی ایران» توجه داشت و کوشید «رابطه امیرکبیر را با اجتماع» به دست دهد تا تاثیرات وی را «در تاریخ باز نماید، او را بشناسد و بشناساند.» آدمیت این شیوه را «نمودار مرحله مترقی تاریخ نگاری» دانست، به ویژه «از با معنی ترین جهات تعقل تاریخی.» او با افزودن بخشی در مورد دیپلماسی امیرکبیر از «تکنیک تاریخ دیپلماسی» استفاده کرد. بنابر نظر او، چون «روش علمی» مورد استفاده او در ایران شناخته نشده بود، «مقدمه ای تحلیلی» بر دفتر سیاست خارجی امیرکبیر نوشت که به نظر او «جوهر تاریخ دیپلماسی ایران است.»
او که بنیان این تحلیل را بر مدارک اصیل تاریخی نهاد، «هیچ ماخذی را چشم بسته» نپذیرفت. او همواره «ذهن مُقوِم و انتقادی را رهنمون کار خویش» قرار داد. او هنگامی ماخذ درجه دوم را می پذیرفت که «مورد تایید نوشته های اصیل» بودند یا با آنها به تضاد نمی افتادند، وگرنه آنها را چون نوشته هایی نامعتبر مردود می شناخت. در باره نویسندگان چنین نوشته های درجه دومی، او بدون رودربایستی تصریح می کند که، مگر در مواردی استثنایی، «مورخان ما با مفاهیم تاریخ نویسی جدید بیگانه اند.» ازین رو، او را با تاریخ پردازی خیالبافانه و افسانه گونه کاری نبود. سروکار او با «امور عینی و متحقق» تاریخ بود. در عین حال، وی همه منابع تاریخی، چه دسته اول و چه دسته دوم، را در مورد کارش می شناخت و از آنها به نحوی که گفتیم استفاده می کرد. بدین سان، هیچ خواننده مطلعی نمی توانست مدعی شود که او اثری را به دلیلی نادیده گرفته یا از کنار آن بی اعتنا رد شده شده بود؛ شیوه بی اعتنایی ای که در ایران بسیار رایج است. در اینجا باید یادآور شوم که آدمیت در کاربست این روش متاسفانه استثنایی قائل شده است که در مورد پروفسور ادوارد براون است که نخستین تاریخ مشروطیت را به سال ۱۹۱۰ منتشر ساخت. (در پایین تر به آن خواهیم پرداخت.)
آدمیت به درستی به خواننده هشدار می دهد که تاریخ همواره «آغشته به افسانه و مغالطه» بوده است و خواننده نیز باید هماره تاریخ را با دیدی انتقادی بخواند، نه چون رمان.(15) او پیرامون پیشرفت تاریخ نگاری در اروپا یادآور می شود که تاریخ نویسی جدید از مظاهر آزاد اندیشی و انتقاد عقلانی بود یا آنچه اروپاییان آن را «خرد انتقادی» (criticalwidsom/sagesse critique) می خوانند، در اواخر سده هفدهم ریشه های آن شکل گرفت، اما در اواخر سده نوزدهم به بار نشست.(16) در اینجا یادآوری این نکته ضروری است که آدمیت، با اینکه با زبان فرانسه آشنایی نداشت، اما از این امر آگاه بود که تاریخ نگاری جدید در اروپا «به پیروی [از] آرا و روش نقادان و مورخان فرانسوی که همواره پیشقدم بودند، شکل گرفت. او همچنین تاکید می ورزد که شیوه تاریخ نگاری همچون «خود تاریخ در حرکت و جریان است.» (متد کار او به شیوه دبستان فرانسوی آنال (Annales) نزدیک است که باید از طریق زبان انگلیسی با آن آشنا شده بوده باشد.)
آدمیت هیچ گاه در آثار خود از تذکر در مورد اهمیت دستیابی به همه منابع دست اول خسته نمی شود. نگاهی به آثار او نشان می دهد که از همه اسناد برای بازسازی نقادانه تاریخ مشروطیت استفاده می کند. او کتاب های خود را با حوصله و بدون شتاب می نویسد تا بتواند به هر سند ممکن دست اول راه پیدا کند. او اظهار تاسف می کند که نتوانسته بود به اسناد فرانسه و آلمان در مورد مشروطیت دست یابد. او حق دارد، چه به ویژه اسناد دولتی و منابع منتشر شده فرانسوی مملواند از اسناد مربوط به انقلاب مشروطیت: گزارش های ناظران فرانسوی، مجلات علمی و جدی فرانسوی که با همکاری ایرانیانی چون دهخدا مقالات زیادی در مورد مشروطیت منتشر ساختند و نیز یک تز دکترا که یک فرانسوی چند سال پس از مشروطیت نوشت که تاکنون ناشناخته مانده است و به زودی، با اتمام تز دکترای دیگری درباره مشروطیت، در یکی از دانشکده های پاریس(17) شناخته خواهد شد. همچنین جای تاسف است که آدمیت نتوانسته بود به آرشیو دولتی روسیه تزاری یا نوشته های ناظران ناشناخته روسی و قفقازی دست یابد. (علت اصلی این امر ندانستن زبان روسی نبود، بل بسته بودن بایگانی های دوران تزاری در زمان حکومت استالین بود!) این دسته از اسناد به ویژه بسیار غنی هستند، تا آن حد غنی که شاید بشود از گزارش های دست اول شرکت کنندگان گرجی در نهضت مقاومت تبریز و رشت چند تز دکترا بیرون کشید. چنان که آدمیت خود او تاکید می ورزد، تحقیقات تاریخی امری راکد نیست. از این رو، بایسته است که امروز جوانان علاقه مند به تاریخ مشروطیت با آموختن زبان های روسی و گرجی بازسازی تحلیلی رویداد های مشروطیت را که آدمیت آغازید ادامه دهند.
در تحلیل کارنامه امیرکبیر، آدمیت، به سبک رشته جدیدی از تاریخ نگاری که بر روان شناسی بازیگران تاریخی می پردازد، به خوی و منش آن صدراعظم نیز توجه دارد. او رگه ها و حالات روانی امیر را در تحلیل نحوه اَعمال او از دیده دور نمی دارد. آدمیت، بر اساس گزارش خارجیان یا ایرانیانی که امیرکبیر را از نزدیک خوب می شناختند، می نویسد که وی از نظر هوش و ذکاوت و نیز زیرکی، «نابغه» بود. قوه مدرکه او را قائم مقام بسیار نیرومند توصیف کرده بود. آدمیت به پشتکار، پرکاری، حس مسوولیت، و قوه اراده او که وی را از کار دلسرد نمی کرد، توجه خاص می کند. از دید آدمیت، این ویژگی امیرکبیر که وی به آسانی به کسی قول نمی داد یا سخنی نمی گفت که از عهده انجامش بر نمی آمد، یا اینکه تلون در سخن اش نداشت و تخلف در کلامش نبود، وی را در میان ایرانیان به دولتمردی بی نظیر بدل ساخت. ازنظر آدمیت، فضیلت انسانی، اتکای به نفس، رفتار متین و سنگین، مهابت و صلابت امیرکبیر و همچنین غرور وی، از یک سو و دوری جستن او از نامجویی و شهرت خواهی از دیگر سوی و نیز آگاهی او به کاردانی خویش وی را به چنان شخصیتی بدل می ساخت که امروز بدان فرهمند (کاریزماتیک) می گویند. همچنین، از نظر آدمیت، حق شناسی امیرکبیر، از یک سو و دلیری و جسارت اش، از سوی دیگر، بخش مهمی از شخصیت کاردان و کاربر او را می ساختند. توجه آدمیت به این ویژگی های شخصیت امیرکبیر آشنایی او را به جدیدترین شیوه های تحلیل تاریخی مدرن برجسته می کند.
او همین شیوه کار را در بررسی زندگی و آثار میرزاآقاخان کرمانی و طالبوف به کار می گیرد. او از خصوصیات روانی، عناصر شخصیت فکری و وصف حالی شخصی آن متفکر مورد تحلیل خود سخن می گوید، چون به درستی می داند که تمام این عناصر با اندیشه ها و آثار کرمانی و طالبوف پیوندی دیالکتیک دارند و بدون شناخت این ویژگی ها درک اندیشه ها و آثار ایشان در متن تاریخی حیات آنان میسر نیست.
هنگامی که آدمیت از «گرانمایگی و بکری» آشنایی کرمانی در موضوع فن تاریخ، روش تاریخ نگاری جدید و نقد و سنجش منابع آن سخن می گوید، تسلط خود را با فن تاریخ نگاری کلاسیک ایران و تاریخ نگاری در عصر فترت یکهزار ساله ایران آشکار می سازد، که، چنانکه در بالا آوردیم، پس از حمله اعراب، نخست از سده سوم تا سده هشتم «جهش های بسیار مترقی» داشت. در آن چند قرن «از نظر واقعه یابی و واقع بینی، بعضی از مورخان روش نقد علمی درست»ی را به کار می بردند. «برخی به تحلیل و تعلیل حوادث» پرداختند و به «نتیجه گیری های تاریخی» دست زدند. «مورخان دیگری به موضوع های اجتماعی و اقتصادی» توجه داشتند، اما، در عین حال، به «جریان های اصلی تاریخ» پی نبردند. «در هر حال، در آن دوره، تاریخ نویسان ایرانی از هم قطاران فرنگی خود، که غرق در جهالت نصرانیت بودند، فرسنگ ها جلو بودند. [اما] از قرن هشتم هجری به بعد تاریخ نگاری، چون دیگر رشته های دانش و فن به پستی گرایید.... در واقع، این خود یکی از مظاهر انحطاط عمومی بود که در سیستم عقلانی اجتماع عارض اجتماع [ایران] شده بود، [که] آن را باید دوره فترت عقلی و، بالنتیجه، تنزل تاریخ نگاری نام نهاد.»
در این بحث، سپس آدمیت به برخی کوشش ها اشاره می برد که از اوایل قرن نوزدهم میلادی در تاریخ نگاری ایران پدید آمد. او از ترجمه تاریخ پطرکبیر (Pierre le Grand, ۱۷۵۹ Histoire de lEmpire de Russie sous) اثر وُلتر و نیز ترجمه احوال ناپلئون، شارل دوازدهم (Histoire de Charles XII)، و اسکندر کبیر یاد می کند. او همچنین به ترجمه های دیگری چون تاریخ ایران اثر سر جان ملکم (Sir John Malcolm)، تاریخ مختصر ایران به قلم مارکهَم (Markham) توجه می دهد که به نظر او «حداقل این فایده را داشت که کسانی دانستند [که می توان] تاریخ را به سبک دیگری جز آنچه در ایران متداول بود می توان نگاشت. با اینکه هیچکدام از آن دو مولف خبره فن تاریخ نبودند، آثارشان از تاریخ های معمولی فارسی با معنی تر بود.» و نیز او به ترجمه های آثار تاریخی هنری رآلینسون در مورد کتیبه های بیستون، جورج رآلینسون پیرامون پادشاهی های بزرگ در مشرق زمین و امثالهم به عنوان تاریخ هایی که مشی نویی را به جامعه ایران معرفی کردند اشاره می برد. (متاسفانه، پژوهش های عظیم دانشمندان فرانسوی درباره تاریخ، باستان شناسی و زبان های قدیم ما از نظر آدمیت دور ماندند) او سپس از نوشته های خود ایرانیان در این دوران یاد می کند که، بنا بر نظر او، متاثر از تحولی بودند که آثار فرنگیان در ایران پدید آورده بودند. در این مبحث، او توجه خاصی به انتقاد فتحعلی آخوندزاده از سنت تاریخ نگاری در ایران می کند. «انتقاد های بجا و سنجیده آخوندزاده در واقع به تمام مورخان ادیب ایران بر می گشت. [او] سبک و موضوع و ماهیت تاریخ نگاری [در ایران] را یکسره دست انداخت و مسخره کرد.» اما این گفته آدمیت دایر بر اینکه سیدجمال الدین اسدآبادی «دیگر کسی» بود که «از سنت تاریخ نگاران (ایرانی، ترک و عرب) سخت انتقاد نمود» و «نخستین کسی بود که در دنیای جدید اسلامی تاریخ اسلام را در قالب واحد تمدن و فرهنگ اسلامی عنوان کرد» اغراق آمیز به نظر می آید، با اینکه ممکن است اسدآبادی خواسته بوده باشد از گیزو (Guizot) فرانسوی اقتباس کند.
آدمیت از همین روش برای پرداختن به سرگذشت و آثار آخوندزاده استفاده می کند. او با بررسی دوران کودکی و آموزش های اولیه او نشان می دهد که چگونه او، از یک طرف، در اثر زندگی پرتلاطمی در کودکی، و، از طرف دیگر، با داشتن معلمان خوب، از یک آموزش سنتی آرام برحذرمانده و این بخت را یافته بود که با استفاده از محیطی غیرسنتی انسانی متفاوتی بار آید، از نخستین نوآوران جامعه ایرانی گردد، و تفکر انتقادی و خردگرایانه نو غربی و همچنین نقد ادب کلاسیک؛ روش های اخذ دانش، حکمت و مدنیت غربی، سنت شکنی در تاریخ نگاری، تفکیک مطلق دیانت از سیاست و مخالفت با حکومت فردی را از تمدن پویای غرب بیاموزد و در خاورزمین ترویج کند. در اینجا آدمیت باز نشان می دهد با مدارس نوی تاریخ نگاری غرب آشناست. آدمیت آخوندزاده را از «پیشروان تاریخ نویسی جدید» می شناسد با اینکه می داند که حرفه او تاریخ نویسی نبود. او این سخن را از این رو می گوید که وی را «نقاد تاریخ، سنت شکن تاریخ نگاری و صاحب تفکر تاریخی» می شناسد. آدمیت واقف است که آخوندزاده جز دو رساله تاریخی تالیف نکرده بود و آنها به خودی خود آثار تاریخی مهمی نبودند، بلکه وی با نگارش آن دو اثر نشان داده بود که به «فن تاریخ نویسی جدید» توجه یافته. در این مورد، آدمیت از جمله به نقد آخوندزاده از مورخانی ایرانی، که در مورد نادرشاه قلم فرسایی کرده بودند، استناد می کند. آدمیت یکی از سرزنش های آخوندزاده را بر مورخان مورد انتقادش نقل می کند: «ای مورخ احمق، تو که زحمت کشیده ای، این قدر کلمات را می نویسی، باری این زحمت را در خصوص مطلبی بکش که فایده ای از آن حاصل بشود»؛ آخوندزاده از این نکته غافل است که بر مورخان مورد انتقاد وی، همچون بسیاری از مورخ نمایان ایرانی امروز که «زحمت می کشند،» فواید مادی بسیاری جاری می شد. آدمیت به این نکته از گفتار آخوندزاده توجه می دهد که وی مورخان سنتی، یعنی رسمی و درباری، را اغراق گو و عبارت پرداز می شناخت، که لغات را به معنای خود به کار نمی بردند. در عین حال، آدمیت این خرده گیری را بر آخوندزاده وارد می بیند که در نگارش نقد خود روده درازی کرده و حال آنکه می توانست مطلب را کوتاه تر و جاندارتر بنویسد. او همچنین بر آخوندزاده این نقد را روا می داند که وی، «بامعرفتی که از فن تاریخ نگاری غربی داشت... می بایستی مسائل تاریخ نگاری جدید را مطرح» می کرد تا «بنیاد تواریخ تاریخ پردازان ایران را در هم فروریزد.» آدمیت که خود تاریخ نگار درستکار و صریحی بود، می نویسد که «از برجسته ترین جنبه های شخصیت میرزا فتحعلی [آخوندزاده] این است که در اندیشه و گفتارش مومن و صمیمی است و در دفاع از عقیده اش دلیر، اما دلیری او آمیخته با تدبیر و دانایی است؛ بی گدار به آب نمی زند. در روابط خصوصی با اشخاص دیر آشناست و به آسانی باطن اندیشه خود را بروز نمی دهد، ولی با یاران یکدل بی نهایت راست پیشه و حقیقی است و هرچه در دل دارد به قلم می آورد. ...» اشاراتی که در مورد خود آدمیت راست اند.
فریدون آدمیت سبک کار خویش را در مورد طالبوف نیز به کار می بندد. از کودکی و آموزش او در مدارس جدید می آغازد و از تحصیلات او در تفلیس، یکی از شهرهای پیشرفته قفقاز که ایرانیان زیادی در آن اقامت داشتند، سخن به میان می آورد. برخلاف بسیاری، او در ارزیابی خود قالبی فکر نمی کند و توجه دارد که طالبوف از «رده پایین طبقه متوسط» برخاسته و به «مدارج بالای آن طبقه ارتقا»یافته بود، اما «موقعیت طبقاتی اش توجیه کننده نظرگاه سیاسی»اش نبود. آدمیت طالبوف را «ترجمان فکر دموکراسی اجتماعی [سوسیال دموکراسی]» و دارنده «رادیکالیسم سیاسی» می شناسد و «مقام ارجمند اجتماعی»، «آزادمنشی»، «فضیلت اخلاقی»، «بیداردلی» و «گشاده دستی» طالبوف را در ارزیابی آثار و خدمات او نادیده نمی گیرد. همچنین به نظر می رسد که آدمیت این امر را که طالبوف از مروجان معارف جدید و از پیشروان ساده کردن دانش فن طبیعی بود به تنوع مشغولیات فکری او بی ربط نمی داند، اما در عین حال از «تفکر تحلیلی، سیاست عقلی و افق فکری وسیع» و دانش گسترده طالبوف پیرامون اوضاع سیاسی و فعالیت های فکری مشروطه خواهان در شگفتی به نظر می رسد، چه کمتر کسی را مانند او با دانشی دانشنامه ای (encycloaedic) در مورد غرب و ایران می شناسد. آدمیت ارزیابی و انتقادات طالبوف پیرامون گشایش مجلس، رفتار نمایندگان آن و نظامنامه آن را به دقت نقادانه بررسی می کند.(18)
او تاثیر اجتماعی طالبوف را ناشی از آشنایی «طبقات گسترده اجتماعی» با او ارزیابی می کند. آدمیت بر عُلوّ طبع طالبوف در امر صرف نظر کردن از نمایندگی تجار از تبریز در نخستین مجلس شورای ملی که به دنبال نیرنگ «ضاله» خواندن کتاب «مسالک المحسنین» او توسط کامران میرزای ریاکار، با دیده تحسین می نگرد، عُلوّ طبعی سیاسی که در میان سیاستمداران ایران از آن زمان تاکنون به ندرت دیده شده است. در همین امر، آدمیت با طرح روایات مختلف در مورد عدم شرکت طالبوف در مجلس به آموزش فن تاریخ هم می پردازد و به خواننده نشان می دهد که چگونه بایستی در تاریخ نگاری روایت درست را از روایات نادرست تشخیص داد. وی همین نوع آموزش را در مورد اندیشه امیرکبیر برای ایجاد «کونسطیطوسیون» عرضه می کند.(19)
آدمیت شوق زیادی نسبت به دانش طالبوف پیرامون انواع حکومت ها نشان می دهد، گویی انتظار ندارد که در آن دوران کسی به آن همه مطالب سیاسی پیرامون غرب و اندیشه های مشروطه خواهان آگاهی و احاطه داشته باشد. (بخش سوم کتاب) از دیگر سو، آدمیت با فلسفه اجتماعی طالبوف هم نظر نیست و می نویسد که به آن «انتقاداتی عمده» وارد است. طالبوف بر آن بود که «در پیکار انگیزه آدمی در همه اعمال روحانی و جسمانی همان «نفع شخصی» و انتفاع» است؛ بشر «سودجو» است «حتی اگر احسان می کند، در انتظار پاداش معنوی است.... بشر تا بوده حرص بر غلبه بر دیگری بوده و هست». در تقابل با او، آدمیت بر آن است که «صیانت نفس انگیزه نیرومند حیات است و سودجویی و قدرت طلبی از عوامل بسیار مهم سازنده تاریخ بشر. اما قدرت طلبی امر[ی] طبیعی نیست، بلکه از بروزات و پدیده های اجتماع است.» روشن است که این دو نظر متغایرند و یکی نمی تواند به دیگری انتقاد کند، گویی طرف مقابل دچار خطا شده است، بلکه یکی باید نظر دیگری را در چشم مردمان مردود نشان دهد.(20) آدمیت انتقادی مفصل بر نظرهای طالبوف در این زمینه وارد می آورد که فرصت پرداختن به آن را در اینجا نداریم.
آدمیت همچنین به نظر طالبوف دایر بر اینکه «ایران یک مملکت، یک ملت و یک مذهب است که احتیاج و منفاع شان واحد و واحد است» توجه می دهد، در عین اینکه موضع وی را پیرامون عدم نیاز کشور به احزاب سیاسی مردود می داند.(21) خلاصه کنیم، آدمیت نظرات طالبوف را جزء به جزء بررسی می کند و با آنها برخوردی منصفانه، نه ستایشگرانه و نه کینه توزانه، دارد.
آدمیت از انتقاد از «خلط ذهنی» «معلم عقاید سیاسی زمان ما»، حمید عنایت، در مورد طالبوف درنمی گذرد و بر ناآگاهی تاریخی او انگشت اشاره می نهد و می نویسد: «او مترجم شایسته ای بود، اما در فهم تاریخی و اندیشه سیاسی اندک مایه بود، هیچ تحقیق بکر و اصیلی از او سراغ نداریم. خمیرمایه او را مأنوسات فکری او می ساخت؛ ذهن او از ابهامات و تاریک اندیشی رهایی نیافت. نوشته های معلم عقاید سیاسی ما در حد متوسط و در سطح تالیفات جماعت معروف به «ایران شناسان» است که در خدمت دستگاه های «تحقیقات خاورمیانه» کشورهای آنگلوساکسون هستند؛ کمتر محقق و دانشمند، بلکه مروج تفکر استعماری و قرون وسطایی [هستند].(22) این «انتقاد» آدمیت را از این رو ذکر می کنم تا حساسیت و مخالفت آشتی ناپذیر و در عین حال نامتمایز او با شرق شناسی و همچنین توجه او به نزدیکی حمید عنایت با یکی از مراکز مهم شرق شناسی، یعنی دانشگاه آکسفورد، را نشان دهم. شگفت انگیز این است که هردوی آنان دوره دکترا های خود را با تقریبا ۱۵ سال فاصله، در یک دانشگاه در انگلستان گذراندند.(23)
یکی دیگر از کسانی که از دوران مشروطیت توجه آدمیت را به خود جلب می کند محمدامین رسول زاده است که در کتاب «فکر دموکراسی در نهضت مشروطیت ایران» (24) به او می پردازد. بخش نخستین این کتاب پیرامون نشر اندیشه سوسیال دموکراسی است. با توجه به آشنایی او به منابع فارسی، به ویژه دست نوشته های چاپ نشده، همچنین آشنایی کامل او با صورت جلسات مجالس یکم و دوم و دقت او در جمع آوری و تحلیل اسناد مربوط به این موضوع شایسته توجه است. از دیگر سوی، کمبود های کتاب وی در شناخت کل جریان های سوسیال دموکراسی ناشی از عدم توجه آدمیت نبود، بل حاصل ممنوعیت منابع آن در دیکتاتوری نظامی شاه بود. می توان به راحتی تصور کرد که، اگر او دچار چنین محدودیتی های نشده بود، این کتاب از کمبود های کنونی اش بری می ماند. در این کتاب او به مبارزات دهقانان توجه خاص دارد و با همه علاقه اش به کار مجلس اول، از نقد آن در مورد مخالفت نمایندگان مالک با حقوق حقه دهقانان و سرکوب دولتی کوتاهی نمی کند. (صص ۶۵ به بعد.) همچنین مبارزات ماهیگیران خزر را در جزئیات بررسی می کند،(25) اما در ارزیابی علل شورش دهقانان و اعتصاب ماهیگیران گیلان آدمیت در مورد نقش اجتماعیون عامیون دچار اغراق می شود و این دو حرکت را کاملا به حساب آن سازمان می نویسد، در حالی که باید دانست که حضور اجتماعیون عامیون در گیلان متاخر بر جنبش آن دو گروه بود، به ویژه اینکه مجاهدان رشت تحت نفوذ برادرزاده های سپهدار رشتی، به خصوص سردار محیی بعدی، قرارداشتند که خود از مالکان میانه حال بودند و نمی توانستند بر عدم پرداخت بهره مالکانه و دیگر پرداخت های دهقانی رضایت دهند.
در همین کتاب که «قسمت دوم» اش به تشریح مفصل نظریات رسول زاده اختصاص دارد، «بخش چهارم» به زندگی رسول زاده می پردازد. آدمیت در اینجا نیز، به علت عدم دسترسی به اسناد تاریخی در دوران دیکتاتوری شاه، نتوانست با همه جریان ها و شخصیت های سوسیال دموکرات که پشت پرده عمل می کردند، آشنا شود؛ بنابراین، او اعتباری بیش از حد برای شخص رسول زاده قائل می شود. آدمیت نمی توانست بر نقش سوسیال دموکرات های ارمنی تبریز که در سازمان دادن مقاومت آن شهر و تماس با قفقاز با ستارخان همکاری بسیار نزدیک داشتند و نیز نقش چند تن از آنان در اندیشیدن به تاسیس حزب دموکرات آگاه بوده باشد، چه، مثلا، برخی اسناد مربوط به این امر را ایرج افشار پنج سال پس از نشر کتاب آدمیت به چاپ رساند، یا بخشی از تحقیقات این نویسنده در مورد سوسیال دموکراسی در آستانه سقوط پهلوی منتشر شدند.(26) البته، او توانسته بود از برخی اسناد منتشر شده در مورد سازمان مجاهدین و اجتماعیون عامیون که چند سال پیش از کتاب او منتشر شده بودند، استفاده کند.(27) این امر نشان می دهد که او همواره تا آنجا که میسر بود به اسناد و مدارک تاریخی دست می یافت و کار خود را هرچه مکمل تر می ساخت.
«ملاحظات در سنجش منابع» او که در جلد دوم ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران(28) آمده است درسنامه مختصر و مفیدی برای دانشجویان تاریخ است. او معایب و محاسن هر یک از انواع منابع را می شناساند و به هر اثری که منبع است، نقادانه می پردازد. با این همه، این نوشته عاری از کمبود و لغزش متدیک نیست. مثلا، شگفت انگیز این است که او نه در اینجا و در هیچ یک از آثار خود به تاریخ مشروطیت ادوارد برآوُن (Edward Browne) انگلیسی اشاره ای نمی کند. شاید برآون تنها خاورشناسی بوده باشد که به راستی ایراندوست بود و مردان بزرگی در خدمت فرهنگ ایران چون محمد قزوینی و علامه دهخدا در ستایش از خدمات او به فرهنگ و تاریخ ایران سخن گفته اند.
چرا آدمیت سخنی از براون به میان نمی آورد؟ به احتمال قوی از این رو که برآون، از جمله، از نامه های ارسالی تقی زاده درمورد نهضت مشروطیت استفاده کرده بود و تقی زاده مشروطه خواه را در دوران هجرت محمدعلی شاهی به انگلستان برده و از او به عنوان یک شاهد عینی علیه جنایات محمدعلی شاه استفاده کرده بود. بر خلاف نظر بی پایه برخی ساده انگاران یا هواداران تقی زاده، آدمیت به حق تقی زاده بعدی را، چه در مقام وزارت دارایی، چه سفارت ایران در لندن، چه در ریاست مجلس سنا، به ویژه در دوران نهضت ملی، خادم به منافع ملی ایران نمی دانست، به خاطر اعمال بعدی او، فعالیت های او را در دوران مشروطیت، هر چند هم مورد نقد تاریخی بوده باشند، نادیده می گیرد و برآون را هم به خاطر استفاده از تقی زاده به عنوان یک شاهد عینی نمی بخشد و او را تحریم می کند.
اگر او به نوشته های ناچیز تقی زاده در مورد مشروطیت ایرادات درستی می گیرد،(29) چنانکه آدمیت خود می گوید، یک مورخ بایستی در کار نگارش تاریخ بی طرف باشد و به همه منابع بد یا خوب اشاره کند و معایب و محاسن آنها را بیان دارد. آدمیت فراموش می کند که همان براون ای که تقی زاده را به عنوان شاهد عینی به لندن دعوت کرده بود، پس از آنکه تقی زاده در جنگ جهانی اول به خدمت دولت کایزر آلمان درآمد، از هرگونه تماس شخصی یا نامه نگاری با او دوری جست، نه به این خاطر که تقی زاده با دشمن بریتانیا همکاری کرده بود، بل از این رو که وی به خدمت یک دولت استبدادی و متجاوز درآمده بود، چه براون از مخالفان سرسخت سیاست بریتانیا در ایران و همکاری آن دولت با روسیه تزاری بود. اما جالب توجه است که، در تقابل رفتار دولت بریتانیا که با آگاهی از همکاری تقی زاده در زمان جنگ بزرگ با دولت دشمن اش، بعد ها تقی زاده را (چون در مورد قرارداد نفت ۱۹۳۳) به خدمت منافع خود گرفت و به عبارتی او را بخشید، براون بر قطع رابطه خود با تقی زاده پا فشرد و هرگز او را به خاطر همکاری با یک دولت استبدادی نبخشید.
همچنین، آدمیت در مورد خدمات ایرانیان خارج از کشور در دوران استبداد صغیر حق مطلب را ادا نمی کند، خدمات آنان را ناچیز می شمارد و از جمله در مورد سه شماره صوراسرافیل که دهخدا در سوئیس منتشر کرد، می نویسد: «بیشتر فحش نامه است تا تحلیل سیاسی»! گویی در زمان مبارزه با استبداد و نیاز به تهییج مردم بایستی همه مقالات تحلیلی باشند. او همچنین می نویسد که «حرکت اپوزیسیون خارج ایران علیه سلطنت محمدعلی شاه نه چندان نیرومند بود، نه کارنامه درخشانی داشت.» آدمیت می نویسد که «سلطنت محمدعلی شاه را حرکت مسلحانه داخلی و توافق مساعد سیاست خارجی برانداخت، اما وی فراموش می کند که حرکت مسلحانه داخلی بعضا به همت ایرانیان مقیم قفقاز سازمان داده شد که موجب شد رزمندگان روسی، ارمنی و عمدتا گرجی به ایران بیایند و هم ارتجاع را به عقب بنشاند و هم سیاست خارجی را به تغییر نظر در مورد محمدعلی شاه وادارند. (او خود در کتاب دیگرش(30) همین نکته را به درستی باز می شناسد.) نقش مخالفان فرانسوی و ایرانی در تضعیف سیاست دولت فرانسه در دفاع از روسیه تزاری را نمی توان نادیده گرفت، همچنین که نقش کمیته ایران (The Persia Committee) به ریاست ادوارد برآون در لندن را نمی توان در تغییر سیاست بریتانیا نسبت به محمدعلی شاه از قلم انداخت. اگر آدمیت به اسناد روسی، گرجی و فرانسوی دست یافته بود و نیز حساسیتی نسبت به برآون نداشت چون یک خاورشناس بود، مسلما از یک چنین داوری پرهیز می کرد. پارادوکس این است که در اینجا توصیه خود آدمیت در مورد لزوم جامعیت منابع روشن تر می گردد.
با این همه، می دانیم که فریدون آدمیت پایه گذار تاریخ نگاری نو ایران است و در موضوع تاریخ مشروطیت هنوز کسی بر او ترفیع فکری و متدیک نیافته است. کسانی که تقلا می کنند در این زمینه ها از طریق انتقاد های آبکی و خودپسندانه کارهای ناچیز و نابکر خود را بر آثار ماندنی آدمیت ارجح بنمایانند، هنوز از تاریخ، تاریخ نگاری و تاریخ شناسی بویی نبرده اند. آدمیت جایگاه شایسته خود را چون پدر تاریخ نگاری و تاریخ شناسی نو ایران حفظ خواهد کرد. او از خرد انتقادی (Sagesse critique)؛ ویژگی ای که تاریخ شناسی مدرن اروپا بر اهل این فن لازم می شمارد، برخوردار بود و این برای جامعه ما نعمتی بزرگ بود. برخی از اظهار نظرهای تند او یا عدم عنایت او بر حقایقی چند از ارزش و خدمات او نمی کاهد.
این نوشته را در تایید نقد آدمیت از کسانی که از فن تاریخ چیزی نمی دانند اما به آن سخت مشغول می شوند با این کلام وُلتر به پایان ببریم که گفت: از کسانی که در حرفه های دیگر موفق تـرند خواسته می شود که تاریخ را به مورخان بسپارند.(31)
پس از درگذشت فریدون آدمیت،پدر تاریخ نویسی مدرن ایران مراسمی با حضور بسیاری از شخصیت های علمی و فرهنگی در شهر پاریس برگزار شد. در این مراسم خسرو شاکری تاریخ نویس که کتاب هایی در رابطه با مشروطیت و جنبش چپ نوشته و از جمله می توان به کتاب «نهضت مشروطیت و انکشاف سوسیال دموکراسی در ایران»، «تقی ارانی در آینه تاریخ»، «میلاد زخم» و.... اشاره کرد. آنچه در پی می آید بخش اول متن ویرایش شده سخنرانی دکترشاکری در این مراسم است که برای چاپ در اختیار کارگزاران گذاشته شده است.
کمتر کسی را می توان یافت که در قرن بیستم ایران به اندازه فریدون آدمیت به شناخت تاریخ ایران در دوره بیداری ما ایرانیان و معرفی متدولوژی تاریخ نگاری به ما خدمت کرده باشد. حتی در میان دانشگاهیان ایران شناس هم کسی را سراغ نداریم که درباره این دوره، یا هر دوره دیگر تاریخ ایران، به اندازه وی کتاب های علمی نوشته باشد، آن هم کتاب هایی که همه بدیع و بر پایه تحقیقات جدی و مستقل بنا شده اند. شاید تنها کسی که در میان خارجیان بتواند به سختی با او همطرازی کند، چه از نظر حجم تولیدهای فکری، چه از دید متدولوژی، چه از جهت تکیه بر منابع اصلی و گسترده، و چه از زاویه دقت در کار کسی باشد که نامش در میان ایرانیان، به حق، به نیکی یاد نمی شود، چه او در زمینه سیاست نقشی ویرانگر در ایران داشت، یعنی تئوریسین و مشوق کودتای سرنوشت ساز شوم بیست و هشتم مرداد بود: میس اَلمبتون (Ann K.S. Lambton) شخص اخیر که در سال های جنگ در سمت دبیر مطبوعاتی سفارت بریتانیا در ایران به دولت خود خدمت می کرد، از هر ایران شناس انگلیسی، چه در گذشته و چه پس از آن سال ها، به جریانات سیاسی ایران وارد بود، دیپلمات تربیت کرد، و تماس های گسترده ای با طبقه سیاسی ایران داشت طبقه ای که، به خاطر منافع خود، عمده اش گوش به فرمان سفارت بریتانیا بود. اما نمی توان منکر شد که کارهای علمی لمبتون، چه در مسئله ارضی، چه در مورد تاریخ اقتصادی دوران ایران اسلامی، چه در زمینه شناخت تحلیلی اندیشه های سیاسی علمای گذشته ایران، و چه در مورد سامان (ستروکتور) اقتصادی ایران سنتی آثار ماندنی و مرجع شناخته شده اند، اگرچه همه این آثار در غایت در خدمت منافع استعماری بریتانیا هم بوده باشند. با این همه، صرفنظر از گسترش دوره هایی که لمبتون مورد توجه قرار داده است، تحقیقات او از نقطه شناخت تاریخ ایران، معرفی روش شناسی تاریخ، و اصالت منابع آرشیوی به پای کار آدمیت نمی رسند، با این تفاوت که کار آدمیت تماما در خدمت جامعه ایران هم بوده است. در زیر ما اختصارا به بررسی شیوه کار و برخی از آثار او می پردازیم؛ برخی، زیرا بررسی آن ها کاری بس عظیم است و باید در آینده انجام بگیرد. این بررسی می کوشد براساس همان روش تاریخی که آدمیت از دبستان های فکری غرب آموخته بود به نقد و تقریظ آثار او بپردازد.
با توجه به کارهای جدی، مرجع، و ماندنی آدمیت، پارادوکسال است که هیچ یک از دانشگاه های غرب، که بسیاری نویسندگان درجه دوم و سوم را برای تحقیق یا تدریس دعوت می کنند، تا آنجا که دانسته است، هرگز ازو دعوتی به عمل نیاوردند، هرچند که دور نیست که او نمی پذیرفت. همچنین بسیاری از کسانی که از منبع فیض او بهره مند شده اند در ۳۰ سال اخیر به مقام استادی در دانشگاه های غرب رسیده اند، اما خبر دعوتی هم از آنان به گوش نرسیده است. در شناخت تاریخ، آدمیت می آورد که «تفکر تاریخی عنصر اصلی تاریخ نویسی جدید است.» از نظر او، برخلاف آنچه مورخان سنتی رسمی پیشه می کردند، کار مورخ جمع آوری، شرح وقایع، و «تلمبار کردن آنها به صورت خشکه استخوان در موزه آثار باستانی نیست.» از دید او، هیچ تاریخ نگاری نمی تواند مدعی این فن باشد، بدون آنکه «به کشف علل و نتایج» آن وقایع دست زند، یا بتواند «ازمجموع آنها فکر عمیقی عرضه» دارد. از دید او، «خصلت گروهی از مورخان سده نوزدهم [این] بود که به حد انتقاد عقل تاریخی نرسیدند.» آدمیت بر آن است که «آنچه به تاریخ روح و معنا می بخشد گنجاندن کل ریزه [ی] وقایع در متن تاریخ نیست، بلکه دست یافتن به گذشته زنده و شناخت جریان تاریخ است. مورخ با بصیرت تاریخی از انبوه واقعیات مهم ترین و با معنی ترین شان را مشخص می کند؛ چگونگی وقوع هرحادثه را بدرستی و علت یا علل آن را به دست می دهد؛ رابطه منطقی توالی وقایع را می سنجد؛ و با تحلیل و تفسیر وقایع تصویری هرچه دقیق تر و روشن تر از جریان تاریخ ارائه می دهد.» او همواره تاکید می ورزد که تاریخ بایستی «برپایه اسناد و مدارک اصلی و دقت در معانی بنا» شود؛ در غیر این صورت، محصول کار «تاریخ نیست.» او همچنین تاکید می ورزد که «مهارت فنی در بهره برداری از منابع گوناگون، نسبت تالیفی واقعیات گردآوری شده، و ترکیب معانی در نظم عقلی از شرایط اساسی هر تحقیق تاریخی جدی است.»
در موضوع وضع تاریخ نگاری در ایران، آدمیت برخوردی بدون رودربایستی دارد. در زمینه تاریخ نگاری، او در مقاله اش تحت عنوان «انحطاط تاریخ نگاری در ایران،» بر این پارادوکس (خلاف آمد عادت) عمومی انکشاف تاریخی ایران تاکید می ورزد که، با وجود اینکه کشور ما در این زمینه «سنت دیرین،» دارد، در «یکصد و پنجاه سال اخیر [با توجه به تاریخ مقاله، باید گفت دویست سال اخیر] ... که با دانش و مدنیت غربی کم یا بیش آشنایی داشته ایم، فن تاریخ[نگاری] پیشرفت منظمی نکرده است و معدل کارنامه مورخان ما بی مقدار است [و در آن] نه تنها، از نظر روش علمی، تحقیق تاریخ نقص های عمده و اساسی وجود دارد، بلکه [تاریخ نگاران] با مسائل تاریخ نگاری جدید، اسلوب نقد رشته های مختلف تاریخ، نظرگاه های گوناگون تفکر تاریخی آشنایی درستی ندارند. (۲) او ضمن یادآوری دوران یکهزارساله فترت فرهنگی ایران و آغاز آشنایی ایرانیان با تمدن و مدنیت غربی از یکصد سال پیش به این سو، بر انحطاط تاریخ نگاری در ایران انگشت می نهد. در گذشته، «روی هم رفته، دو جریان متمایز تاریخ نویسی نمو یافت: یکی تاریخ ملی و باستانی، و دیگر تاریخ از نظر جامعه اسلامی به معنی عام کلمه. ... آنچه از تاریخ ایران باستان می دانستند آشفته و درهم، و آمیخته با افسانه بود. پس از یورش تازیان و نمو ناسیونالیسم ایرانی بر هشیاری تاریخی ایرانیان افزوده گشت، و توجه به تاریخ ملی نیروی تازه ای گرفت. جمهور مردم همیشه روی به سوی خدای نامه ها داشتند، و این پیوند معنوی ناگسستنی را در سرودن شاهنامه های متعدد می بینیم. جریان دوم تاریخ نگاری را جهان اسلامیت تشکیل می داد ... [در این جهان] ستون اصلی فن تاریخ را شرح اتفاق های تاریخی، احوال رجال، انساب، احادیث، ملل و نِحَل، و تاریخ های محلی می ساخت. در هر کدام از این رشته ها مورخان نامداری پیدا شدند. که آثارشان از نظر سواد تاریخی بسیار غنی است. در آن میان کسانی چون [محمد ابن جریر] طبری [ح ۳۱۰ ۲۲۶ ه.ق.]، در نقل روایت ها، روش نقد تاریخی را ملحوظ داشته است، و[ابوریحان] بیرونی [۴۴۰ ۳۶۲ ه.ق./۱۰۴۸ ۹۷۳ م.] در تحقیقاتش مغز علمی استثنایی خود را به کار برده و، از نظر حقیقت جویی و واقع بینی، چیزی فرونگذاشته است. همچنین در رشته تاریخ تحلیلی شخصیتی چون ابن خلدون تونسی [۱۴۰۶ ۱۳۳۲ م.] را می شناسیم که نظیرش را در تعقل تاریخی تا زمان جدید سراغ نداریم.» آدمیت سپس به دیگرانی چون ابن اثیر (۱۲۱۰ ۱۱۴۹ م.)، بیهقی ( ۴۷۰ ۳۸۵ه.ق./ ۱۰۷۷ ۹۹۵م.)، و رشیدالدین فضل الله (۱۳۱۸ ۱۲۴۷ م.) که به تاریخ تحلیلی روی آورده بودند اشاره می کند. (او ابو علی مُسکُوِیه [و. ۴۲۱ ه.ق./۱۰۳۰ م.] را از قلم می اندازد، شاید از این رو که آثار او مربوط به تاریخ به فارسی ترجمه نشده بودند.) او به اهمیت آگاهی آنان به موضوع های اجتماعی و اقتصادی توجه می دهد. اما او به درستی یادآور می شود که از قرن هشتم تا سیزدهم هجری «فن تاریخ[نگاری] چون رشته های دیگر دانش و هنر به پستی گرایید، و این تنزل جنبه های صوری و معنوی داشت. ... روی هم رفته، در این مدت نه سنجش تاریخی در کار بود، نه نقد و ارزشیابی منابع و نه نتیجه گیری تاریخی. وقایع را بدون ارتباط علت و معلول سر هم می کردند، از ذکر حقایق بسیاری (خواه از راه مصلحت اندیشی، خواه از [روی] ترس و به علت ناامنی اجتماعی، و خواه از جهت عدم درک واقعیات) چشم می پوشیدند.» به نظر آدمیت، «مجموع تواریخی که در آن دوران فترت و تا زمان قاجاریه نوشته شده آیینه سخافت فکری ادیبان و مورخان ماست»(۳) داوری ای که کمی اغراق آمیز به نظر می رسد. در این مقاله، وی، پس از اشاره به تغییرات دوران قاجار، می افزاید که اگر «فن تاریخ[نگاری] بر اساسی که میرزا آقاخان بنیان نهاده بود نمو می کرد، تا به حال پیشرفت زیاد کرده بود. اما سیر ترقی آن [حرکت نیز] متوقف شد تا به زمان ما رسید و از نو جانی گرفت. در این تحول جدید در رشته تصحیح و تحشیه و نشر آثار ادبی و تاریخی که میراث گرانبهای ماست، پیشرفت شایسته ای کرده ایم.» (۴) در فن خاص تاریخ نگاری، اما، «مگر در چند مورد خاص، مورخان خبره نبوده اند و تخصصی در فن تاریخ نداشته اند.» به نظر او، «نقائص تاریخ نگاری ما فراوان است.» وی «عمده ترین» آنها را به اجمال ذکر می کند:
بهترین تاریخ نگاری ها به حد واقعه یابی ختم می شوند. اگر برخی مورخان به مرز تحلیل تاریخی رسیده اند، در همانجا توقف کرده اند. تاریخی که بنیاد آن بر حقیقت بنا نشده باشد، تاریخ نیست.
رشته های مخالف تاریخ نگاری و روش علمی نقد و مطالعه به درستی شناخته نشده اند. در مباحث تاریخ اقتصادی، اجتماعی و دیپلماتیک بسیار ضعیف بوده ایم و هنوز به درستی دانسته نشده است که منابع مطالعه هرکدام از شعبه های تاریخ فرق می کند.
به طبقه بندی منابع تاریخ و ارزشیابی هرکدام توجه لازم مبذول نمی شود.
ناسنجیدگی های مورخان در حکم های تاریخی و قیاس های بیجا بدتر از هر نقص دیگری است. آنان در ستایش و نکوهش اندازه و معیاری نمی شناسند [تاکید افزوده] و داوری هایشان بیشتر شبیه به مدح و ذم [به وسیله] شاعران است. برای نمونه او از ستایشی نام می برد که نویسنده ای جنگ بین قوای دولتی و ستارخان در یکی از کوچه های امیر خیز را به نبرد استالینگراد تشبیه کرده بود. او در این موارد تاکید می ورزد که «فراموش نکنید که تاریخ می نویسیم، نه داستانِ یکی بود یکی نبود!»
در نهایت، آثار تاریخ نگاران معاصر به بعضی از نوشته های گوستاولوبون شبیه اند. «حقیقت این است که شعبه تاریخ دانشگاه های ما گرفتار فقر و افلاس علمی» است! آدمیت اظهار تعجب می کند که حرفه بیشتر مورخان معاصری که فن تاریخ را ترقی داده اند پیشه دیگری داشته اند:
میرزا حسن خان مشیرالدوله، احمد کسروی، عباس اقبال و محمود محمود که «جملگی از آزادگان اند.» (۵)
تاریخ نگاری و تاریخ شناسی آدمیت به تاریخ سیاسی محدود نمی شود. او با تاریخ نگاری نو که به تمام جوانب تاریخ، یعنی ریشه های اقتصادی اجتماعی، اندیشه، دخالت های استعماری قدرت های بزرگ، خیزش های مردمی، اشکال مبارزه مردمی، پیدایش ادبیات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مخالفان حکومت و الخ توجه دارد. او در تحلیل تاریخی اش تنها به فروپاشی نهادهای سنتی بسنده نمی کند، بل همچنین به ابداع، پا گرفتن، بحران، قوام یا نابودی نهاد های جدید اجتماعی سیاسی می پردازد. او نه فقط به نقش مذهب هم در تقویم و هم در تضعیف حکومت سنتی می پردازد، بلکه به آن در حمایت یا ایجاد سستی در حکومت نوپا توجه خاصی دارد. او به ویژه به تدوین قوانین جدید عنایتی قابل ملاحظه مبذول می دارد.
آدمیت را با اهل انتحال سرقت متون (plagiarism) الفتی نبود شیوه دیگری که در ایران ما از آن بهره برداری بسیار می شود. شیوه او کار او را از تاریخ نگاری به تاریخ شناسی تحلیلی و انتقادی ترفیع می بخشید. او در عین تقید به «واقعه یابی» به هر واقعه ای تا حد مقدور به سبکی همه جانبه می نگریست تا هیچ امری یا زاویه ای از آن واقعه پوشیده نماند، چه از نظر او «کتمان حقیقت عین تحریف تاریخ است.» او به درستی تاکید می ورزد که مورخی که «حقیقتی را دانسته باشد و نگوید یا ناتمام بگوید، راست گفتار نیست؛ مسوولیت او چندان کمتر از آن نیست که دروغ زنی پیشه کرده باشد.»(۶)
او در سراسر کتاب هایش سخنی عرضه نمی کرد که مستند نبوده باشد و سندی هم مطرح نساخت که عاری از اعتبار بوده باشد. در عین حال، او درتحلیل و تفسیر تاریخ خود را «آزاد» می دانست و «استقلال رأی» خود را از دست نمی داد. او تصریح می کند که «معیار داوری های تاریخی» اش «ارزش هایی» بودند که به آنها «اعتقاد» داشت و به آنها «خو گرفته» بود. این ارزش های «مبنای عقلی» داشتند و «نه عاطفی.» او تصریح می کند که هیچ اصرار نداشت که همگان با او در پذیرش آن ارزش ها شریک باشند.
در ارتباط با انحطاط فکری و متُدولوژی تاریخ، آدمیت در جزوه ای به نام آشفتگی در فکر تاریخی(۷) برخی از کسان از «اهل قلم و سیاست مآبان» را آماج نقد بیرحمانه، ورنه حمله، قرار می دهد که «احکام جزمی بی دلیل و بی چون و چرای تاریخی صادر می کنند.» وی آشفتگی تاریخی اینان را در «مُثله کردن قضیه های تاریخی، مسخ کردن واقعیات تاریخی، تحریف حقایق تاریخی و ...» می بیند. یکی از دسته هایی که آماج نقد او قرار می گیرند شاگردان «استاد فردید»اند که از قول او آورده اند: «مشروطیت دفع فاسد به افسد است، نه افسد به فاسد» یا اینکه «مشروطیت بالکل و بالتمام غربزده مضاعف است.» آدمیت، با استناد به مدارک تاریخی، کسانی را به سخره می گیرد که از گفتن این خسته نمی شوند: «جنجال مشروطیت» را شرکت نفت انگلیسی به راه انداخته بود. آدمیت آنان را به خاطر حمله به قانون اساسی چون سندی «محتاطانه و محافظه کارانه» چون افرادی بی اطلاع مورد نقد شدید قرار می دهد. با طنز در جواب یکی از آنان می گوید که بهتر می بود که آن نویسنده به سخنان شاه مخلوق استناد می کرد که با کینه و عناد گفته بود: «قانون اساسی ما را انگلیسیان آوردند ... و آن قانون هرگز ایرانی نبود.» او همچنین اشتباه او را درباره ترجمه بودن قانون اساسی متذکر می شود.
در موضوع آشفتگی در فکر تاریخ آدمیت با نویسنده ای هماورد می شود که به نادرست جنبش ملی تحت هدایت مصدق را توالی قتل وزیر مختار روسیه گریبایدُف معرفی می کند. او نشان می دهد که رویداد قتل گریبایدُف شورشی مردمی نبود، بل «توطئه ای بود که از درون دربار از جانب الهیار خان آصف الدوله و دستیارانش علیه عباس میرزا نایب السلطنه چیده شد و به وسیله بی سروپایان شهری ... انجام گرفت.» آدمیت همچنین این افسانه را که به خاطر بهره برداری ایدئولوژیک ساخته شده است که بنابر آن، امیرکبیر از میان «توده های محروم» ایران برخاسته بود نفی می کند و متذکر می شود که پدر او آشپز قائم مقام و صاحب ملک و آب بود و به حج هم رفت و خود او با پسران قائم مقام زیر دست معلم سرخانه درس خواند.
او همچنین در این زمینه به جدل با «افاضات» کسی می پردازد که در مقاله ای تحت عنوان «سیر تحول تاریخی» نوشت که امیرکبیر «در برابر استیلای خارجی قهار، پایه گذار سیاست موازنه منفی و الهام بخش «نه شرقی نه غربی» شد. آدمیت در نقد افسانه پردازی وی می نویسد «تعبیر هایی چون «موازنه منفی» یا «توازن عدمی» از هر که هست، از نظر فن تنظیم سیاست خارجی و ماهیت سیاست بین الملل، نارسا و بلکه بی معنی است. وِجهه نظر امیرکبیر استقلال سیاست خارجی بود. [او] پایه گذار این سیاست [موازنه منفی] نبود.» (در اینجا وی به نحوی غیرمستقیم نقدی هم بر سیاست مصدق در مورد عنوان «موازنه منفی» ایراد می کند.) وی در نقد گفته کسی که مدعی می شود در زمان امیرکبیر روحانیت از شاه تبعیت نمی کرد، نیز می آورد که «هیچ دلیل تاریخی مبنی بر «عدم تبعیت» روحانیت وقت از شاه نداریم.» او همواره برای یک گفته تاریخی سند می طلبد و نیز خود را موظف به ارائه آن می داند. آدمیت نوشته همان نویسنده را دایر بر اینکه سید جمال اسد آبادی «جنبش تنباکو را با همکاری روحانیت با تقوای آگاه علیه استیلای خارجی به راه انداخت» اظهار نظری که به احتمال قوی از ترجمه کتاب مورخ آمریکایی نیکی کِدی (Nikki Keddie) اقتباس شده است مردود می شناسد، چه، وی در کتاب خود درباره جنبش تنباکو(۸) با استناد به اسناد داخلی نشان داده است که آن نهضت را تجار و کسبه ایران ایجاد کرده بودند و آن را «نه سید جمال الدین اسدآبادی به راه انداخت، نه در آن دخالت مؤثری داشت.» آدمیت می افزاید اسدآبادی « نامه اش را به مرحوم میرزای شیرازی وقتی نوشت که جنبش رژی در ایران آغاز شده و نیرو گرفته بود و میرزای شیرازی هم به تلقین او نبود که به اقدام برآمد.» او تاکید می ورزد: «این نکته جویی ها به هیچ وجه از مقام واقعی سید به عنوان متفکر و مرد سیاسی مبارز نمی کاهد».(۹)
فریدون آدمیت در مورد گفته های تند یکی از مردان سیاسی در مورد چپ از مشروطیت به بعد دایر بر اینکه «چپی ها همیشه مانع مبارزه ملت ایران علیه استبداد خارجی بودند... ایران هر وقت خواست علیه استبداد خارجی، علیه سیاست انگلیس و روس و یا آمریکا، علیه ظلم و ستم و فقر کاری بکند، اینها جلو آمدند،(10)یعنی سد راه شدند.» او به نقد می گوید: «همانطوری که کتاب مشروطیت را نمی توان در یک صفحه خلاصه کرد، دفتر چپ را هم نمی شود در یک جمله تخطئه نمود. این خلاف فکر تاریخی است. «چپ» به «عناصر، گروه ها، احزاب و سازمان های گوناگون که در مراحل و دوره های مختلف [از مشروطیت] تا امروز فعالیت داشته اند» اطلاق می گردد. اینجا هم باید قائل به تفکیک گشت، هم از نظر زمانی و هم از جهت هویت اجتماعی و سازمانی که هر کدام حکمی دارد.» آدمیت توضیح می دهد: پس از تکوین نهضت مشروطه خواهی، عناصر معدود چپ با حرکت عمومی همراه گشتند. اما بعد به خطای بزرگ، با عناصر راست بر علیه آزادیخواهان ملی موضع گرفتند، با چپ روی های خیلی تند همراه تندروان آب به آسیاب استبدادیان ریختند و بر حرکت ملی مشروطیت ضربت مهلک زدند (اوان دوره اول مجلس(11)). بعد چپ روانی بودند که همراه ملیون بر علیه «استبداد صغیر» به پیکار برخاستند و در یک حرکت جمعی آن را واژگون کردند. (سهم بسیار مهم مجاهدان گرجی و ارمنی در برنداختن سلطنت محمدعلی شاه را نباید فراموش کرد.) چپ روانی بودند که در تقابل فکر قشری و ارتجاعی و تعصب کور، به جنگ [آن] عقاید رفتند، در بیداری افکار کوشیدند، اندیشه سوسیالیسم را شناساندند و بر علیه استعمار روس مبارزه کردند (گروه روزنامه «ایران نو»، محمدامین رسول زاده و همکاران آذربایجانی او). [طراحان این روزنامه و فرقه دموکرات برخی از سوسیال دموکرات های تبریز بودند که اعتقاد داشتند که در آن دوران نمی بایستی از سوسیالیسم سخن به میان می آوردند، بل می بایستی به امر انکشاف دموکراسی پرداخته می شد.] چپ روانی [هم] بودند که به دنبال کودتای ۱۲۹۹ به مردم هشدار دادند، از «توده آزادیخواهان» دعوت کردند که «در مقابل ارتجاع مهیب» زیر پرچم واحد «دفاع از آزادی» به مقاومت برخیزند وگرنه فاتحه آزادی را خواهند خواند. (بیان نامه جبهه واحد دو فرقه سوسیال دموکرات و سوسیالیست اونیفیه [موسس این گروه دوم علی اکبر دهخدا بود.])؛ چپ روانی بودند که علیه ظلم فئودالیسم به پا خاستند، رهبرش از وطن پرستان بود، [اما] دسترنج آن در زدوبند های پست لنین برباد رفت (نهضت جنگل(12))؛ چپ روان دیگری [هم] بودند که در درون و بیرون از مزر [های] ایران علیه حکومت فردی پهلوی به پیکار برخاستند و برخی از همان عناصر در دوران استالین تیرباران شدند.(13) چپ روانی بودند که از دانش و شرافت انسانی بهره مند و چپ روانی دیگر که در هر مقام نقش خدمتگزاران مستقیم روس متجاوز و جنایتکار را ایفا کردند. (امثال عبدالصمد کامبخش و غلام یحیی...) و بالاخره حزب توده هم بود: مروج فرهنگ مبتذال استالینیسم؛ حزبی که همیشه پشت به ملت کرد، همیشه در خدمت بیگانه بود، به نهضت ملی ایران خیانت آشکار کرد و بی حقیقت ترین(14) حزبی است در تاریخ احزاب سیاسی ایران.» گفته ای که البته، با توجه به وجود احزاب ارتجاعی وابسته به استعمار، دقیق نیست و اقرارآمیز هم هست. با این همه، وی بلافاصله می افزاید این [حکم] «بدان معنی نیست که هر کس که عضو آن حزب بود یا حتی در دستگاه رهبری آن قرار داشت الزاما واجد چنان خصوصیاتی بوده است. می دانیم [که] کسانی آن حزب را طرد کردند، کسانی بر رهبری آن شوریدند و برخی از رهبران و کادر های نظامی اش حزب را محکوم به خیانت کردند.» (کادرهای نظامی توده را اغلب عناصر شرافتمند و صاحب استقلال رای تشکیل می داد که با سیاست فرصت طلبانه دستگاه رهبری به شدت مخالفت می ورزیدند و آن را محکوم به «خیانت» می کردند.... [او از روزبه یاد می کند]) ...»
سرانجام، آدمیت به سطوح مختلف فرهنگی و افق های بینش گوناگون در میان نیروهای چپ اشاره می کند. او برخی از آنان را مدافع حاکمیت ملی، داعی استقلال سیاسی و اقتصادی مملکت در برابر سلطه جویی هر قدرت خارجی و حامی آزادی و عدالت اجتماعی می شناسد. او نتیجه می گیرد که «باید خیلی بی انصاف و بی دانش و ضددموکرات باشیم که همه[نیروهای چپ] را به یک چوب برانیم، همه را یکسره نفی کنیم و نفهمیم که هیچ کس کاشف حقیقت اجتماعی مطلق نیست و جامعه عقل کل نمی شناسد.»
هنگامی که آدمیت پس از ۱۰ سال می خواست چاپ دوم امیرکبیر را منتشر سازد، «اطلاعات تازه[ای] از اسناد خارجی» بر آن افزود و سپس «مدارک منتشر نشده دیگر از آرشیو های خارجی و کتابخانه های عمومی و خصوصی به دست» آورد و بدین سان، کتاب سابق «تکمیل گردید، بخشی چند بر آن اضافه شد.»
او کتاب امیرکبیر را براساس مدارک «اصیل» و اسناد دولتی نوشت. او تصریح می کند که سرگذشت امیرکبیر را «به سنت مورخان» ایران ننوشت. برخلاف مورخان سنتی، وی نگارش شخصیت امیرکبیر را «در سیر تحول تاریخ زمان مورد تحلیل» قرار داد، «به جریان های تاریخ و عوامل سازنده آن جریان ها، خاصه به بنیاد های اجتماعی ایران» توجه داشت و کوشید «رابطه امیرکبیر را با اجتماع» به دست دهد تا تاثیرات وی را «در تاریخ باز نماید، او را بشناسد و بشناساند.» آدمیت این شیوه را «نمودار مرحله مترقی تاریخ نگاری» دانست، به ویژه «از با معنی ترین جهات تعقل تاریخی.» او با افزودن بخشی در مورد دیپلماسی امیرکبیر از «تکنیک تاریخ دیپلماسی» استفاده کرد. بنابر نظر او، چون «روش علمی» مورد استفاده او در ایران شناخته نشده بود، «مقدمه ای تحلیلی» بر دفتر سیاست خارجی امیرکبیر نوشت که به نظر او «جوهر تاریخ دیپلماسی ایران است.»
او که بنیان این تحلیل را بر مدارک اصیل تاریخی نهاد، «هیچ ماخذی را چشم بسته» نپذیرفت. او همواره «ذهن مُقوِم و انتقادی را رهنمون کار خویش» قرار داد. او هنگامی ماخذ درجه دوم را می پذیرفت که «مورد تایید نوشته های اصیل» بودند یا با آنها به تضاد نمی افتادند، وگرنه آنها را چون نوشته هایی نامعتبر مردود می شناخت. در باره نویسندگان چنین نوشته های درجه دومی، او بدون رودربایستی تصریح می کند که، مگر در مواردی استثنایی، «مورخان ما با مفاهیم تاریخ نویسی جدید بیگانه اند.» ازین رو، او را با تاریخ پردازی خیالبافانه و افسانه گونه کاری نبود. سروکار او با «امور عینی و متحقق» تاریخ بود. در عین حال، وی همه منابع تاریخی، چه دسته اول و چه دسته دوم، را در مورد کارش می شناخت و از آنها به نحوی که گفتیم استفاده می کرد. بدین سان، هیچ خواننده مطلعی نمی توانست مدعی شود که او اثری را به دلیلی نادیده گرفته یا از کنار آن بی اعتنا رد شده شده بود؛ شیوه بی اعتنایی ای که در ایران بسیار رایج است. در اینجا باید یادآور شوم که آدمیت در کاربست این روش متاسفانه استثنایی قائل شده است که در مورد پروفسور ادوارد براون است که نخستین تاریخ مشروطیت را به سال ۱۹۱۰ منتشر ساخت. (در پایین تر به آن خواهیم پرداخت.)
آدمیت به درستی به خواننده هشدار می دهد که تاریخ همواره «آغشته به افسانه و مغالطه» بوده است و خواننده نیز باید هماره تاریخ را با دیدی انتقادی بخواند، نه چون رمان.(15) او پیرامون پیشرفت تاریخ نگاری در اروپا یادآور می شود که تاریخ نویسی جدید از مظاهر آزاد اندیشی و انتقاد عقلانی بود یا آنچه اروپاییان آن را «خرد انتقادی» (criticalwidsom/sagesse critique) می خوانند، در اواخر سده هفدهم ریشه های آن شکل گرفت، اما در اواخر سده نوزدهم به بار نشست.(16) در اینجا یادآوری این نکته ضروری است که آدمیت، با اینکه با زبان فرانسه آشنایی نداشت، اما از این امر آگاه بود که تاریخ نگاری جدید در اروپا «به پیروی [از] آرا و روش نقادان و مورخان فرانسوی که همواره پیشقدم بودند، شکل گرفت. او همچنین تاکید می ورزد که شیوه تاریخ نگاری همچون «خود تاریخ در حرکت و جریان است.» (متد کار او به شیوه دبستان فرانسوی آنال (Annales) نزدیک است که باید از طریق زبان انگلیسی با آن آشنا شده بوده باشد.)
آدمیت هیچ گاه در آثار خود از تذکر در مورد اهمیت دستیابی به همه منابع دست اول خسته نمی شود. نگاهی به آثار او نشان می دهد که از همه اسناد برای بازسازی نقادانه تاریخ مشروطیت استفاده می کند. او کتاب های خود را با حوصله و بدون شتاب می نویسد تا بتواند به هر سند ممکن دست اول راه پیدا کند. او اظهار تاسف می کند که نتوانسته بود به اسناد فرانسه و آلمان در مورد مشروطیت دست یابد. او حق دارد، چه به ویژه اسناد دولتی و منابع منتشر شده فرانسوی مملواند از اسناد مربوط به انقلاب مشروطیت: گزارش های ناظران فرانسوی، مجلات علمی و جدی فرانسوی که با همکاری ایرانیانی چون دهخدا مقالات زیادی در مورد مشروطیت منتشر ساختند و نیز یک تز دکترا که یک فرانسوی چند سال پس از مشروطیت نوشت که تاکنون ناشناخته مانده است و به زودی، با اتمام تز دکترای دیگری درباره مشروطیت، در یکی از دانشکده های پاریس(17) شناخته خواهد شد. همچنین جای تاسف است که آدمیت نتوانسته بود به آرشیو دولتی روسیه تزاری یا نوشته های ناظران ناشناخته روسی و قفقازی دست یابد. (علت اصلی این امر ندانستن زبان روسی نبود، بل بسته بودن بایگانی های دوران تزاری در زمان حکومت استالین بود!) این دسته از اسناد به ویژه بسیار غنی هستند، تا آن حد غنی که شاید بشود از گزارش های دست اول شرکت کنندگان گرجی در نهضت مقاومت تبریز و رشت چند تز دکترا بیرون کشید. چنان که آدمیت خود او تاکید می ورزد، تحقیقات تاریخی امری راکد نیست. از این رو، بایسته است که امروز جوانان علاقه مند به تاریخ مشروطیت با آموختن زبان های روسی و گرجی بازسازی تحلیلی رویداد های مشروطیت را که آدمیت آغازید ادامه دهند.
در تحلیل کارنامه امیرکبیر، آدمیت، به سبک رشته جدیدی از تاریخ نگاری که بر روان شناسی بازیگران تاریخی می پردازد، به خوی و منش آن صدراعظم نیز توجه دارد. او رگه ها و حالات روانی امیر را در تحلیل نحوه اَعمال او از دیده دور نمی دارد. آدمیت، بر اساس گزارش خارجیان یا ایرانیانی که امیرکبیر را از نزدیک خوب می شناختند، می نویسد که وی از نظر هوش و ذکاوت و نیز زیرکی، «نابغه» بود. قوه مدرکه او را قائم مقام بسیار نیرومند توصیف کرده بود. آدمیت به پشتکار، پرکاری، حس مسوولیت، و قوه اراده او که وی را از کار دلسرد نمی کرد، توجه خاص می کند. از دید آدمیت، این ویژگی امیرکبیر که وی به آسانی به کسی قول نمی داد یا سخنی نمی گفت که از عهده انجامش بر نمی آمد، یا اینکه تلون در سخن اش نداشت و تخلف در کلامش نبود، وی را در میان ایرانیان به دولتمردی بی نظیر بدل ساخت. ازنظر آدمیت، فضیلت انسانی، اتکای به نفس، رفتار متین و سنگین، مهابت و صلابت امیرکبیر و همچنین غرور وی، از یک سو و دوری جستن او از نامجویی و شهرت خواهی از دیگر سوی و نیز آگاهی او به کاردانی خویش وی را به چنان شخصیتی بدل می ساخت که امروز بدان فرهمند (کاریزماتیک) می گویند. همچنین، از نظر آدمیت، حق شناسی امیرکبیر، از یک سو و دلیری و جسارت اش، از سوی دیگر، بخش مهمی از شخصیت کاردان و کاربر او را می ساختند. توجه آدمیت به این ویژگی های شخصیت امیرکبیر آشنایی او را به جدیدترین شیوه های تحلیل تاریخی مدرن برجسته می کند.
او همین شیوه کار را در بررسی زندگی و آثار میرزاآقاخان کرمانی و طالبوف به کار می گیرد. او از خصوصیات روانی، عناصر شخصیت فکری و وصف حالی شخصی آن متفکر مورد تحلیل خود سخن می گوید، چون به درستی می داند که تمام این عناصر با اندیشه ها و آثار کرمانی و طالبوف پیوندی دیالکتیک دارند و بدون شناخت این ویژگی ها درک اندیشه ها و آثار ایشان در متن تاریخی حیات آنان میسر نیست.
هنگامی که آدمیت از «گرانمایگی و بکری» آشنایی کرمانی در موضوع فن تاریخ، روش تاریخ نگاری جدید و نقد و سنجش منابع آن سخن می گوید، تسلط خود را با فن تاریخ نگاری کلاسیک ایران و تاریخ نگاری در عصر فترت یکهزار ساله ایران آشکار می سازد، که، چنانکه در بالا آوردیم، پس از حمله اعراب، نخست از سده سوم تا سده هشتم «جهش های بسیار مترقی» داشت. در آن چند قرن «از نظر واقعه یابی و واقع بینی، بعضی از مورخان روش نقد علمی درست»ی را به کار می بردند. «برخی به تحلیل و تعلیل حوادث» پرداختند و به «نتیجه گیری های تاریخی» دست زدند. «مورخان دیگری به موضوع های اجتماعی و اقتصادی» توجه داشتند، اما، در عین حال، به «جریان های اصلی تاریخ» پی نبردند. «در هر حال، در آن دوره، تاریخ نویسان ایرانی از هم قطاران فرنگی خود، که غرق در جهالت نصرانیت بودند، فرسنگ ها جلو بودند. [اما] از قرن هشتم هجری به بعد تاریخ نگاری، چون دیگر رشته های دانش و فن به پستی گرایید.... در واقع، این خود یکی از مظاهر انحطاط عمومی بود که در سیستم عقلانی اجتماع عارض اجتماع [ایران] شده بود، [که] آن را باید دوره فترت عقلی و، بالنتیجه، تنزل تاریخ نگاری نام نهاد.»
در این بحث، سپس آدمیت به برخی کوشش ها اشاره می برد که از اوایل قرن نوزدهم میلادی در تاریخ نگاری ایران پدید آمد. او از ترجمه تاریخ پطرکبیر (Pierre le Grand, ۱۷۵۹ Histoire de lEmpire de Russie sous) اثر وُلتر و نیز ترجمه احوال ناپلئون، شارل دوازدهم (Histoire de Charles XII)، و اسکندر کبیر یاد می کند. او همچنین به ترجمه های دیگری چون تاریخ ایران اثر سر جان ملکم (Sir John Malcolm)، تاریخ مختصر ایران به قلم مارکهَم (Markham) توجه می دهد که به نظر او «حداقل این فایده را داشت که کسانی دانستند [که می توان] تاریخ را به سبک دیگری جز آنچه در ایران متداول بود می توان نگاشت. با اینکه هیچکدام از آن دو مولف خبره فن تاریخ نبودند، آثارشان از تاریخ های معمولی فارسی با معنی تر بود.» و نیز او به ترجمه های آثار تاریخی هنری رآلینسون در مورد کتیبه های بیستون، جورج رآلینسون پیرامون پادشاهی های بزرگ در مشرق زمین و امثالهم به عنوان تاریخ هایی که مشی نویی را به جامعه ایران معرفی کردند اشاره می برد. (متاسفانه، پژوهش های عظیم دانشمندان فرانسوی درباره تاریخ، باستان شناسی و زبان های قدیم ما از نظر آدمیت دور ماندند) او سپس از نوشته های خود ایرانیان در این دوران یاد می کند که، بنا بر نظر او، متاثر از تحولی بودند که آثار فرنگیان در ایران پدید آورده بودند. در این مبحث، او توجه خاصی به انتقاد فتحعلی آخوندزاده از سنت تاریخ نگاری در ایران می کند. «انتقاد های بجا و سنجیده آخوندزاده در واقع به تمام مورخان ادیب ایران بر می گشت. [او] سبک و موضوع و ماهیت تاریخ نگاری [در ایران] را یکسره دست انداخت و مسخره کرد.» اما این گفته آدمیت دایر بر اینکه سیدجمال الدین اسدآبادی «دیگر کسی» بود که «از سنت تاریخ نگاران (ایرانی، ترک و عرب) سخت انتقاد نمود» و «نخستین کسی بود که در دنیای جدید اسلامی تاریخ اسلام را در قالب واحد تمدن و فرهنگ اسلامی عنوان کرد» اغراق آمیز به نظر می آید، با اینکه ممکن است اسدآبادی خواسته بوده باشد از گیزو (Guizot) فرانسوی اقتباس کند.
آدمیت از همین روش برای پرداختن به سرگذشت و آثار آخوندزاده استفاده می کند. او با بررسی دوران کودکی و آموزش های اولیه او نشان می دهد که چگونه او، از یک طرف، در اثر زندگی پرتلاطمی در کودکی، و، از طرف دیگر، با داشتن معلمان خوب، از یک آموزش سنتی آرام برحذرمانده و این بخت را یافته بود که با استفاده از محیطی غیرسنتی انسانی متفاوتی بار آید، از نخستین نوآوران جامعه ایرانی گردد، و تفکر انتقادی و خردگرایانه نو غربی و همچنین نقد ادب کلاسیک؛ روش های اخذ دانش، حکمت و مدنیت غربی، سنت شکنی در تاریخ نگاری، تفکیک مطلق دیانت از سیاست و مخالفت با حکومت فردی را از تمدن پویای غرب بیاموزد و در خاورزمین ترویج کند. در اینجا آدمیت باز نشان می دهد با مدارس نوی تاریخ نگاری غرب آشناست. آدمیت آخوندزاده را از «پیشروان تاریخ نویسی جدید» می شناسد با اینکه می داند که حرفه او تاریخ نویسی نبود. او این سخن را از این رو می گوید که وی را «نقاد تاریخ، سنت شکن تاریخ نگاری و صاحب تفکر تاریخی» می شناسد. آدمیت واقف است که آخوندزاده جز دو رساله تاریخی تالیف نکرده بود و آنها به خودی خود آثار تاریخی مهمی نبودند، بلکه وی با نگارش آن دو اثر نشان داده بود که به «فن تاریخ نویسی جدید» توجه یافته. در این مورد، آدمیت از جمله به نقد آخوندزاده از مورخانی ایرانی، که در مورد نادرشاه قلم فرسایی کرده بودند، استناد می کند. آدمیت یکی از سرزنش های آخوندزاده را بر مورخان مورد انتقادش نقل می کند: «ای مورخ احمق، تو که زحمت کشیده ای، این قدر کلمات را می نویسی، باری این زحمت را در خصوص مطلبی بکش که فایده ای از آن حاصل بشود»؛ آخوندزاده از این نکته غافل است که بر مورخان مورد انتقاد وی، همچون بسیاری از مورخ نمایان ایرانی امروز که «زحمت می کشند،» فواید مادی بسیاری جاری می شد. آدمیت به این نکته از گفتار آخوندزاده توجه می دهد که وی مورخان سنتی، یعنی رسمی و درباری، را اغراق گو و عبارت پرداز می شناخت، که لغات را به معنای خود به کار نمی بردند. در عین حال، آدمیت این خرده گیری را بر آخوندزاده وارد می بیند که در نگارش نقد خود روده درازی کرده و حال آنکه می توانست مطلب را کوتاه تر و جاندارتر بنویسد. او همچنین بر آخوندزاده این نقد را روا می داند که وی، «بامعرفتی که از فن تاریخ نگاری غربی داشت... می بایستی مسائل تاریخ نگاری جدید را مطرح» می کرد تا «بنیاد تواریخ تاریخ پردازان ایران را در هم فروریزد.» آدمیت که خود تاریخ نگار درستکار و صریحی بود، می نویسد که «از برجسته ترین جنبه های شخصیت میرزا فتحعلی [آخوندزاده] این است که در اندیشه و گفتارش مومن و صمیمی است و در دفاع از عقیده اش دلیر، اما دلیری او آمیخته با تدبیر و دانایی است؛ بی گدار به آب نمی زند. در روابط خصوصی با اشخاص دیر آشناست و به آسانی باطن اندیشه خود را بروز نمی دهد، ولی با یاران یکدل بی نهایت راست پیشه و حقیقی است و هرچه در دل دارد به قلم می آورد. ...» اشاراتی که در مورد خود آدمیت راست اند.
فریدون آدمیت سبک کار خویش را در مورد طالبوف نیز به کار می بندد. از کودکی و آموزش او در مدارس جدید می آغازد و از تحصیلات او در تفلیس، یکی از شهرهای پیشرفته قفقاز که ایرانیان زیادی در آن اقامت داشتند، سخن به میان می آورد. برخلاف بسیاری، او در ارزیابی خود قالبی فکر نمی کند و توجه دارد که طالبوف از «رده پایین طبقه متوسط» برخاسته و به «مدارج بالای آن طبقه ارتقا»یافته بود، اما «موقعیت طبقاتی اش توجیه کننده نظرگاه سیاسی»اش نبود. آدمیت طالبوف را «ترجمان فکر دموکراسی اجتماعی [سوسیال دموکراسی]» و دارنده «رادیکالیسم سیاسی» می شناسد و «مقام ارجمند اجتماعی»، «آزادمنشی»، «فضیلت اخلاقی»، «بیداردلی» و «گشاده دستی» طالبوف را در ارزیابی آثار و خدمات او نادیده نمی گیرد. همچنین به نظر می رسد که آدمیت این امر را که طالبوف از مروجان معارف جدید و از پیشروان ساده کردن دانش فن طبیعی بود به تنوع مشغولیات فکری او بی ربط نمی داند، اما در عین حال از «تفکر تحلیلی، سیاست عقلی و افق فکری وسیع» و دانش گسترده طالبوف پیرامون اوضاع سیاسی و فعالیت های فکری مشروطه خواهان در شگفتی به نظر می رسد، چه کمتر کسی را مانند او با دانشی دانشنامه ای (encycloaedic) در مورد غرب و ایران می شناسد. آدمیت ارزیابی و انتقادات طالبوف پیرامون گشایش مجلس، رفتار نمایندگان آن و نظامنامه آن را به دقت نقادانه بررسی می کند.(18)
او تاثیر اجتماعی طالبوف را ناشی از آشنایی «طبقات گسترده اجتماعی» با او ارزیابی می کند. آدمیت بر عُلوّ طبع طالبوف در امر صرف نظر کردن از نمایندگی تجار از تبریز در نخستین مجلس شورای ملی که به دنبال نیرنگ «ضاله» خواندن کتاب «مسالک المحسنین» او توسط کامران میرزای ریاکار، با دیده تحسین می نگرد، عُلوّ طبعی سیاسی که در میان سیاستمداران ایران از آن زمان تاکنون به ندرت دیده شده است. در همین امر، آدمیت با طرح روایات مختلف در مورد عدم شرکت طالبوف در مجلس به آموزش فن تاریخ هم می پردازد و به خواننده نشان می دهد که چگونه بایستی در تاریخ نگاری روایت درست را از روایات نادرست تشخیص داد. وی همین نوع آموزش را در مورد اندیشه امیرکبیر برای ایجاد «کونسطیطوسیون» عرضه می کند.(19)
آدمیت شوق زیادی نسبت به دانش طالبوف پیرامون انواع حکومت ها نشان می دهد، گویی انتظار ندارد که در آن دوران کسی به آن همه مطالب سیاسی پیرامون غرب و اندیشه های مشروطه خواهان آگاهی و احاطه داشته باشد. (بخش سوم کتاب) از دیگر سو، آدمیت با فلسفه اجتماعی طالبوف هم نظر نیست و می نویسد که به آن «انتقاداتی عمده» وارد است. طالبوف بر آن بود که «در پیکار انگیزه آدمی در همه اعمال روحانی و جسمانی همان «نفع شخصی» و انتفاع» است؛ بشر «سودجو» است «حتی اگر احسان می کند، در انتظار پاداش معنوی است.... بشر تا بوده حرص بر غلبه بر دیگری بوده و هست». در تقابل با او، آدمیت بر آن است که «صیانت نفس انگیزه نیرومند حیات است و سودجویی و قدرت طلبی از عوامل بسیار مهم سازنده تاریخ بشر. اما قدرت طلبی امر[ی] طبیعی نیست، بلکه از بروزات و پدیده های اجتماع است.» روشن است که این دو نظر متغایرند و یکی نمی تواند به دیگری انتقاد کند، گویی طرف مقابل دچار خطا شده است، بلکه یکی باید نظر دیگری را در چشم مردمان مردود نشان دهد.(20) آدمیت انتقادی مفصل بر نظرهای طالبوف در این زمینه وارد می آورد که فرصت پرداختن به آن را در اینجا نداریم.
آدمیت همچنین به نظر طالبوف دایر بر اینکه «ایران یک مملکت، یک ملت و یک مذهب است که احتیاج و منفاع شان واحد و واحد است» توجه می دهد، در عین اینکه موضع وی را پیرامون عدم نیاز کشور به احزاب سیاسی مردود می داند.(21) خلاصه کنیم، آدمیت نظرات طالبوف را جزء به جزء بررسی می کند و با آنها برخوردی منصفانه، نه ستایشگرانه و نه کینه توزانه، دارد.
آدمیت از انتقاد از «خلط ذهنی» «معلم عقاید سیاسی زمان ما»، حمید عنایت، در مورد طالبوف درنمی گذرد و بر ناآگاهی تاریخی او انگشت اشاره می نهد و می نویسد: «او مترجم شایسته ای بود، اما در فهم تاریخی و اندیشه سیاسی اندک مایه بود، هیچ تحقیق بکر و اصیلی از او سراغ نداریم. خمیرمایه او را مأنوسات فکری او می ساخت؛ ذهن او از ابهامات و تاریک اندیشی رهایی نیافت. نوشته های معلم عقاید سیاسی ما در حد متوسط و در سطح تالیفات جماعت معروف به «ایران شناسان» است که در خدمت دستگاه های «تحقیقات خاورمیانه» کشورهای آنگلوساکسون هستند؛ کمتر محقق و دانشمند، بلکه مروج تفکر استعماری و قرون وسطایی [هستند].(22) این «انتقاد» آدمیت را از این رو ذکر می کنم تا حساسیت و مخالفت آشتی ناپذیر و در عین حال نامتمایز او با شرق شناسی و همچنین توجه او به نزدیکی حمید عنایت با یکی از مراکز مهم شرق شناسی، یعنی دانشگاه آکسفورد، را نشان دهم. شگفت انگیز این است که هردوی آنان دوره دکترا های خود را با تقریبا ۱۵ سال فاصله، در یک دانشگاه در انگلستان گذراندند.(23)
یکی دیگر از کسانی که از دوران مشروطیت توجه آدمیت را به خود جلب می کند محمدامین رسول زاده است که در کتاب «فکر دموکراسی در نهضت مشروطیت ایران» (24) به او می پردازد. بخش نخستین این کتاب پیرامون نشر اندیشه سوسیال دموکراسی است. با توجه به آشنایی او به منابع فارسی، به ویژه دست نوشته های چاپ نشده، همچنین آشنایی کامل او با صورت جلسات مجالس یکم و دوم و دقت او در جمع آوری و تحلیل اسناد مربوط به این موضوع شایسته توجه است. از دیگر سوی، کمبود های کتاب وی در شناخت کل جریان های سوسیال دموکراسی ناشی از عدم توجه آدمیت نبود، بل حاصل ممنوعیت منابع آن در دیکتاتوری نظامی شاه بود. می توان به راحتی تصور کرد که، اگر او دچار چنین محدودیتی های نشده بود، این کتاب از کمبود های کنونی اش بری می ماند. در این کتاب او به مبارزات دهقانان توجه خاص دارد و با همه علاقه اش به کار مجلس اول، از نقد آن در مورد مخالفت نمایندگان مالک با حقوق حقه دهقانان و سرکوب دولتی کوتاهی نمی کند. (صص ۶۵ به بعد.) همچنین مبارزات ماهیگیران خزر را در جزئیات بررسی می کند،(25) اما در ارزیابی علل شورش دهقانان و اعتصاب ماهیگیران گیلان آدمیت در مورد نقش اجتماعیون عامیون دچار اغراق می شود و این دو حرکت را کاملا به حساب آن سازمان می نویسد، در حالی که باید دانست که حضور اجتماعیون عامیون در گیلان متاخر بر جنبش آن دو گروه بود، به ویژه اینکه مجاهدان رشت تحت نفوذ برادرزاده های سپهدار رشتی، به خصوص سردار محیی بعدی، قرارداشتند که خود از مالکان میانه حال بودند و نمی توانستند بر عدم پرداخت بهره مالکانه و دیگر پرداخت های دهقانی رضایت دهند.
در همین کتاب که «قسمت دوم» اش به تشریح مفصل نظریات رسول زاده اختصاص دارد، «بخش چهارم» به زندگی رسول زاده می پردازد. آدمیت در اینجا نیز، به علت عدم دسترسی به اسناد تاریخی در دوران دیکتاتوری شاه، نتوانست با همه جریان ها و شخصیت های سوسیال دموکرات که پشت پرده عمل می کردند، آشنا شود؛ بنابراین، او اعتباری بیش از حد برای شخص رسول زاده قائل می شود. آدمیت نمی توانست بر نقش سوسیال دموکرات های ارمنی تبریز که در سازمان دادن مقاومت آن شهر و تماس با قفقاز با ستارخان همکاری بسیار نزدیک داشتند و نیز نقش چند تن از آنان در اندیشیدن به تاسیس حزب دموکرات آگاه بوده باشد، چه، مثلا، برخی اسناد مربوط به این امر را ایرج افشار پنج سال پس از نشر کتاب آدمیت به چاپ رساند، یا بخشی از تحقیقات این نویسنده در مورد سوسیال دموکراسی در آستانه سقوط پهلوی منتشر شدند.(26) البته، او توانسته بود از برخی اسناد منتشر شده در مورد سازمان مجاهدین و اجتماعیون عامیون که چند سال پیش از کتاب او منتشر شده بودند، استفاده کند.(27) این امر نشان می دهد که او همواره تا آنجا که میسر بود به اسناد و مدارک تاریخی دست می یافت و کار خود را هرچه مکمل تر می ساخت.
«ملاحظات در سنجش منابع» او که در جلد دوم ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران(28) آمده است درسنامه مختصر و مفیدی برای دانشجویان تاریخ است. او معایب و محاسن هر یک از انواع منابع را می شناساند و به هر اثری که منبع است، نقادانه می پردازد. با این همه، این نوشته عاری از کمبود و لغزش متدیک نیست. مثلا، شگفت انگیز این است که او نه در اینجا و در هیچ یک از آثار خود به تاریخ مشروطیت ادوارد برآوُن (Edward Browne) انگلیسی اشاره ای نمی کند. شاید برآون تنها خاورشناسی بوده باشد که به راستی ایراندوست بود و مردان بزرگی در خدمت فرهنگ ایران چون محمد قزوینی و علامه دهخدا در ستایش از خدمات او به فرهنگ و تاریخ ایران سخن گفته اند.
چرا آدمیت سخنی از براون به میان نمی آورد؟ به احتمال قوی از این رو که برآون، از جمله، از نامه های ارسالی تقی زاده درمورد نهضت مشروطیت استفاده کرده بود و تقی زاده مشروطه خواه را در دوران هجرت محمدعلی شاهی به انگلستان برده و از او به عنوان یک شاهد عینی علیه جنایات محمدعلی شاه استفاده کرده بود. بر خلاف نظر بی پایه برخی ساده انگاران یا هواداران تقی زاده، آدمیت به حق تقی زاده بعدی را، چه در مقام وزارت دارایی، چه سفارت ایران در لندن، چه در ریاست مجلس سنا، به ویژه در دوران نهضت ملی، خادم به منافع ملی ایران نمی دانست، به خاطر اعمال بعدی او، فعالیت های او را در دوران مشروطیت، هر چند هم مورد نقد تاریخی بوده باشند، نادیده می گیرد و برآون را هم به خاطر استفاده از تقی زاده به عنوان یک شاهد عینی نمی بخشد و او را تحریم می کند.
اگر او به نوشته های ناچیز تقی زاده در مورد مشروطیت ایرادات درستی می گیرد،(29) چنانکه آدمیت خود می گوید، یک مورخ بایستی در کار نگارش تاریخ بی طرف باشد و به همه منابع بد یا خوب اشاره کند و معایب و محاسن آنها را بیان دارد. آدمیت فراموش می کند که همان براون ای که تقی زاده را به عنوان شاهد عینی به لندن دعوت کرده بود، پس از آنکه تقی زاده در جنگ جهانی اول به خدمت دولت کایزر آلمان درآمد، از هرگونه تماس شخصی یا نامه نگاری با او دوری جست، نه به این خاطر که تقی زاده با دشمن بریتانیا همکاری کرده بود، بل از این رو که وی به خدمت یک دولت استبدادی و متجاوز درآمده بود، چه براون از مخالفان سرسخت سیاست بریتانیا در ایران و همکاری آن دولت با روسیه تزاری بود. اما جالب توجه است که، در تقابل رفتار دولت بریتانیا که با آگاهی از همکاری تقی زاده در زمان جنگ بزرگ با دولت دشمن اش، بعد ها تقی زاده را (چون در مورد قرارداد نفت ۱۹۳۳) به خدمت منافع خود گرفت و به عبارتی او را بخشید، براون بر قطع رابطه خود با تقی زاده پا فشرد و هرگز او را به خاطر همکاری با یک دولت استبدادی نبخشید.
همچنین، آدمیت در مورد خدمات ایرانیان خارج از کشور در دوران استبداد صغیر حق مطلب را ادا نمی کند، خدمات آنان را ناچیز می شمارد و از جمله در مورد سه شماره صوراسرافیل که دهخدا در سوئیس منتشر کرد، می نویسد: «بیشتر فحش نامه است تا تحلیل سیاسی»! گویی در زمان مبارزه با استبداد و نیاز به تهییج مردم بایستی همه مقالات تحلیلی باشند. او همچنین می نویسد که «حرکت اپوزیسیون خارج ایران علیه سلطنت محمدعلی شاه نه چندان نیرومند بود، نه کارنامه درخشانی داشت.» آدمیت می نویسد که «سلطنت محمدعلی شاه را حرکت مسلحانه داخلی و توافق مساعد سیاست خارجی برانداخت، اما وی فراموش می کند که حرکت مسلحانه داخلی بعضا به همت ایرانیان مقیم قفقاز سازمان داده شد که موجب شد رزمندگان روسی، ارمنی و عمدتا گرجی به ایران بیایند و هم ارتجاع را به عقب بنشاند و هم سیاست خارجی را به تغییر نظر در مورد محمدعلی شاه وادارند. (او خود در کتاب دیگرش(30) همین نکته را به درستی باز می شناسد.) نقش مخالفان فرانسوی و ایرانی در تضعیف سیاست دولت فرانسه در دفاع از روسیه تزاری را نمی توان نادیده گرفت، همچنین که نقش کمیته ایران (The Persia Committee) به ریاست ادوارد برآون در لندن را نمی توان در تغییر سیاست بریتانیا نسبت به محمدعلی شاه از قلم انداخت. اگر آدمیت به اسناد روسی، گرجی و فرانسوی دست یافته بود و نیز حساسیتی نسبت به برآون نداشت چون یک خاورشناس بود، مسلما از یک چنین داوری پرهیز می کرد. پارادوکس این است که در اینجا توصیه خود آدمیت در مورد لزوم جامعیت منابع روشن تر می گردد.
با این همه، می دانیم که فریدون آدمیت پایه گذار تاریخ نگاری نو ایران است و در موضوع تاریخ مشروطیت هنوز کسی بر او ترفیع فکری و متدیک نیافته است. کسانی که تقلا می کنند در این زمینه ها از طریق انتقاد های آبکی و خودپسندانه کارهای ناچیز و نابکر خود را بر آثار ماندنی آدمیت ارجح بنمایانند، هنوز از تاریخ، تاریخ نگاری و تاریخ شناسی بویی نبرده اند. آدمیت جایگاه شایسته خود را چون پدر تاریخ نگاری و تاریخ شناسی نو ایران حفظ خواهد کرد. او از خرد انتقادی (Sagesse critique)؛ ویژگی ای که تاریخ شناسی مدرن اروپا بر اهل این فن لازم می شمارد، برخوردار بود و این برای جامعه ما نعمتی بزرگ بود. برخی از اظهار نظرهای تند او یا عدم عنایت او بر حقایقی چند از ارزش و خدمات او نمی کاهد.
این نوشته را در تایید نقد آدمیت از کسانی که از فن تاریخ چیزی نمی دانند اما به آن سخت مشغول می شوند با این کلام وُلتر به پایان ببریم که گفت: از کسانی که در حرفه های دیگر موفق تـرند خواسته می شود که تاریخ را به مورخان بسپارند.(31)
پی‌نوشت‌ها:
۱- ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران. مجلس اول و بحران آزادی، ج. دوم، تهران ب. ت، صص ۱۴ به بعد
۲- انحطاط تاریخنگاری در ایران،» سخن، ش ۱، ۱۳۴۶، ص ۱۷
۳- پیشین، صص ۹-۱۸
۴- پیشین، صص ۵-۲۴
۵- پیشین، صص ۸-۲۷
6- سخنرانی مهندس بازرگان در زنجان، میزان، ۱۵ فروردین ۱۳۶۰.
7- او تصریح نمی‌کند که مرادش چه گروه یا حزبی است.
8- اگر مقصود او کوچک‌خان بوده باشد، نظر او دقیق نیست، چه وی علیه «فئودالیسم» برنامه‌ای نداشت، بل برای استقلال و آزادی کشور و استقرار قانون اساسی می‌رزمید.
9- اشاره است به رهبری حزب کمونیست، افرادی چون سلطانزاده، حسابی، ذره، مرتضی علوی، لادبن و دیگران.
10- تاکید افزوده. به راستی که صفت عالی «ترین» نادرست هم هست.
11- ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، ص ۱۴.
12- یادآور شویم که نخستین کوشش‌ها خجولانه برای نقد تاریخ توسط ریچارد سیمون ...(Richard Simon) با انتشار کتاب تاریخ نقادانه تورات (Histoire Critique du Vieux Testament) منتشره در ۱۶۷۸ صورت گرفت. مارک بلوخ متذکر می‌شود نسلی که این منش تفکر را نشر داد در حدود انتشار کتاب دکارت (Discours de la méthode) گفتار اندر روش چشم به جهان گشود: سپینوزا، مابیون (Mabillion)، و ریچارد سیمون.
13- Ecoles des Hautes Etudes en Sciences Sociales
14- ف. آدمیت، امیرکبیر و ایران، چاپ سوم، تهران ۱۳۴۸، پیشگفتار، صص ۶-۵
15- جهان اندیشه، تهران، ۱۳۶۰
16- شورش بر امتیاز رژی، تهران ۱۳۶۰
17- «آشفتگی در فکر تاریخی.»
18- اندیشه‌های طالبوف تبریزی، بخش سوم.
19- مجموعه مقالات، صص ۳-۱۰۱.
20- اندیشه‌های طالبوف تبریزی، صص ۱-۲۰.
21- پیشین، ص ۵۹.
22- پیشین، صص ۴-۵۳.
23- The London School of Economics and Political Science.
24- تهران، ۱۳۵۴.
25- فکر دموکراسی در نهضت مشروطیت ایران، صص ۹۱-۸۸
26- به یاد می‌آورم شادی آدمیت را از کتاب اسنادی به انگلیسی و فرانسه که در آستانه انقلاب درباره سوسیال دموکراسی منتشر کرده بودم و پس از بارگشت به وطن به او تقدیم کردم.
27- از جلد‌های یکم و سوم اسناد تاریخی: جنبش کارگری، سوسیال دموکراسی و کمونیستی ایران، ویراستار خسرو شاکری، فلورانس، ۱۹۶۹، ۱۹۷۲
28- صص ۴۰۳-۳۸۳.
29- پیشین، صص ۸-۳۹۴.
30- فکر دموکراسی در نهضت مشروطیت.
31- نقل به معنا.
/ج
