نویسنده: دکتر باقر قدیری اصلی
لیبرالیسم اقتصادی در اواسط قرن 19 در اوج اعتبار بود. در فرانسه رژیم صنفی(1) از همان سال 1791 ریشه کن شده بود و عوارض و حقوق گمرکی در داخل کشور حذف شده و آزادی تجارت غلات استقرار یافته بود.
در انگلیس، آخرین مقررات صنفی، یعنی مقررات مربوط به کارآموزی حرفه ها که از دوره ملکه الیزابت باقی مانده بود در سال 1814 لغو گردید.
لیبرالیسم اقتصادی همه جا با پیشرفت و پیروزی مواجه بود و دولت های اروپائی از مداخله در امور اقتصادی امتناع ورزیده و در امور روابط بین کارگر و کارفرما بی تفاوت بودند اگر هم با عمل اعتصاب و اتفاق کارگران مخالفت می کردند، به خاطر این بود که قانون عرضه و تقاضا بتواند آزادانه نقش خود را ایفا کند و اگر در انگلستان آزادی اعتصاب از سال 1825 برای کارگران به رسمیت شناخته شده بود محدودیت هائی نیز به همراه داشت که عملاً تأثیر مقررات آزادی اعتصاب را خنثی می کرد.
علم اقتصاد در آن عصر همه علوم اجتماعی را تحت الشعاع قرار داده بود و رفورم های اجتماعی بدون اتخاذ نظر علمای اقتصادی امکان ناپذیر بود و اگر تتبعات آماری علوم اقتصادی نبود، جامعه شناسی احیاناً امکان به وجود آمدن نداشت.
فلسفه نیز تا حدود زیادی به اقتصاد بستگی یافته بود.
مبانی علم اقتصاد را که آدام اسمیت پی ریزی کرده بود با تعالیم سه، ریکاردو و مالتوس به کمال رسید و تا مدت زمانی گمان می رفت که اقتصاد، علمی پایان یافته است. هر چند که برخی از عقاید کلاسیک ها از همان زمان با واقعیت تطبیق نمی کرد و وحدت نظر کامل بین عقاید همه کلاسیک ها وجود نداشت ولی با این وجود، جامعیت سیستم، هم آهنگی در نتیجه گیری های عملی و اعتقاد راسخ به لیبرالیسم اقتصادی همه آن ابهاماتی را که سیستم در خود نهان داشت، پنهان نمود و از دور با سادگی و عظمت خیره کننده ای به چشم می خورد.
بنای کلاسیک ها، با همه عظمتی که داشت، از همان ابتدای پایه گذاری مصون از اعتراض نماند، اگر برخی از نقاط ضعف عقاید کلاسیک ها مورد حملات شدیدی واقع شد در عوض برخی از تعالیم آن ها تا حدود یک قرن از حمله و انتقاد مصون ماند و از نقاط قوتی بشمار می روند که به شرح زیر ارائه می شوند:
1ـ کلاسیک ها پی ریزی دانش جدیدی را کرده بودند که مستقل از اخلاق و حقوق توانسته بود با دید مستقل، مسائل مربوط به روابط انسانی را به طریق علمی تجزیه و تحلیل کند و حتی برخی از ایده آلهای اخلاقی را مورد تردید قرار دهد و قائم بالذات درباره روابط اقتصادی بین انسانها قوانین مستقل ارائه کند.
2ـ کلاسیک ها با صراحت پرورش دهندگان این فکر بودند که جامعه اقتصادی تابع قوانین طبیعی است و آن قوانین حاکم بر روابط اقتصادی بین انسانها است و در نتیجه هیچ گونه دخالتی را از طرف دولت در امور اقتصادی تجویز نمی کردند و معتقدند که هرگاه دولتی برخلاف مسیر قوانین طبیعی اقدام کند، مقهور سلطه آن واقع خواهد شد.
3ـ کلاسیک ها تعاریف دقیقی از بعضی از مفاهیم علم اقتصاد آوردند و مباحث جدیدی مانند ثروت و تولید مطرح ساختند و طبقه بندی های جالبی از عوامل تولید کردند.
4ـ کلاسیک ها نشان دادند که در شرایط رقابت آزاد، بدون آنکه برنامه یا مقرراتی وضع و تدوین شود، نظامی اقتصادی حکم فرماست و مکانیسم قیمت ها قادر است بین تولید و مصرف و بین جمعیت و وسائل معیشت و بین عرضه و تقاضای سرمایه تعادل برقرار کند به طور خلاصه:
عظمت فکری علمای کلاسیک، وسعت دید و هم آهنگی بین سیستم آنها باعث شد که به آنها مؤلفین کلاسیک لقب داده شود و تا مدتها خوانندگان آثار اسمیت و سه از مطالعه اندیشه های آنها احساس رضامندی خاطر می کردند زیرا نحوه بیان و طرح مطالب توسط آنها، به قدری ساده و روان و مستدل بود که هر خواننده از مطالعه آنها اقناع می شد و علم اقتصاد را یک علم کامل و خاتمه یافته تلقی می کرد. ولی اینها نمی توانستند سیر تکامل فکر بشر را متوقف سازند و برخی از اشتباهات، تردیدها و ابهامات توجه مخالفان سیستم را به خود جلب کرد:
اولاً ـ در اواسط قرن نوزدهم به محرک فعالیت های اقتصادی (که کلاسیکها عقیده مند بودند انسان به طور غریزی به دنبال نفع شخصی خود می رود و نفع اجتماعی حاصل جمع منافع خصوصی است) اعتراض شد و صحت عقیده آنها محل تردید قرار گرفت. زیرا، به کرات مشاهده شده است که نه تنها نفع شخصی متضمن نفع اجتماعی نیست بلکه تنها محرک فعالیت های انسانی نیز نمی باشد و «مرد اقتصاد»(2) نیز که به عقیده کلاسیک ها، در هر حال بطور منطقی به دنبال نفع شخصی خود که نفع اجتماعی را در بردارد می رود کاریکاتور ناقصی است از انسان واقعی. که بعضی آنرا «بشر اقتصادی» و بعضی آدمک اقتصادی ترجمه کرده اند.
ثانیاً ـ کلاسیک ها عامل زمان را نادیده می گرفتند و توجه نداشتند که از مرحله (زمان) تصمیم به تولید، تا مرحله ای که محصول به بازار عرضه می شود مدت زمانی طی می شود که برقراری تعادل موکول به فوری و آنی بودن عکس العمل است.
اشتباهی که کلاسیک ها مرتکب می شدند این بود که تصور می کردند عکس العمل هائی که نوسان قیمت ها در جهت استقرار تعادل بوجود می آورد تأثیر آنی و فوری دارد، غافل از اینکه عملاً تحرک کار و سرمایه و همچنین افزایش و تقلیل تولید مدت زمانی وقت لازم دارد تا بوقوع پیوندد و مدت زمانی طولانی تر لازم است تا به نتیجه مطلوب برسد.
ثالثاً کلاسیک ها با جهان بینی خود جامعه های مختلف انسانی را که بصورت ملت ها زندگی می کنند مورد بررسی قرار نداده، خیال می کردند که قوانین مکشوفه آنها ازلی بوده ودر هر زمان و مکان صادق است. آنها فراموش کرده بودند که ملت های مختلف در سطوح متفاوت تمدن قرار گرفته اند و بعضی از سیاست ها که ممکن است برای جامعه ای موجب رفاه و خوشبختی باشد، ممکن است در جامعه های دیگری که در همان سطح تمدن نیستند نتایج نامطلوب به بار آورد.
رابعاً ـ مصداق نیافتن قانون بازارهای سه، تئوری ارزش، و تئوری مأیوس کننده توزیع ریکاردو و بالاخره خنثی و بی تفاوت بودن پول از جمله نقاط ضعف عقاید کلاسیک ها بود.
اما چیزی که بیش از همه به حیثیت مکتب کلاسیک ها لطمه وارد آورده واقعیات و نتایج عملکرد سیستم لیبرال آنها بود. انگلیس بعد از جنگ ناپلئون (بعد از 1815) به بحران وخیمی دچار شده بود و بسیاری از بازارهای منسوجات خود را در دنیا از دست داده و با رکود عجیبی مواجه گردیده بود.
بعد از انگلیس، فرانسه و آمریکا نیز متوجه این مسأله شدند که رونق اقتصادی دائمی نیست و مسیر آن گاهگاهی با بحران های وخیم مواجه می گردد.
بحران انگلیس در سال های 1825 و 1836 ، بحران 1839 در آمریکا و بحران 1847 در انگلیس و فرانسه واقعیت های اسفناکی از بیلان عملکرد لیبرالیسم اقتصادی هستند.
زندگانی کارگران در نیمه اول قرن نوزدهم بشدت به وخامت گرائیده بود؛ زیستن برای آنها نمردن بود و دستمزدهای ناچیز آنان تکافوی حداقل معیشت را نیز نمی کرد.
ساعات کار روزانه طولانی و بطور متوسط 15 ساعت بود و اطفال تا ده ساله، بکارهای سنگین گمارده می شدند و در محیط آلوده و کثیف به کار مشغول و مدد معاش اولیاء خود بودند. در این زمینه آماری از وضع کارگران کارخانجات نساجی انگلیس در دست است که نشان می دهد کارفرمایان برای آنکه مزد کمتری پرداخت کنند، بیشتر کودکان و زنان را در کارگاههای خود استخدام می کردند. مثلاً طبق آمارگیری که در سال 1835 از کارخانجات پنبه، پشم و ابریشم انگلیس به عمل آمده از بین 344 هزار کارگر، بالغ بر 166 هزار بشرح زیر کمتر از 18 سال داشته اند:
4800 پسر بچه و 5308 دختر بچه کمتر از 11 سال؛
67000 پسر و 89000 دختر بین 11 تا 18 سالگی؛
و 80000 مرد در مقابل 102000 زن بیشتر از 18 سال کار می کردند.
اینها نمونه هائی از وضع اسفناک کارگران در قرن نوزده اند و این سئوالات را پیش آورده اند که آیا فقر کارگر نتیجه قانون طبیعی است یا نتیجه رژیم غلط لیبرالیسم اقتصادی؟
آیا فکر بشر قادر نیست علیرغم این به اصطلاح قوانین طبیعی، وضع آنها را بهبود بخشیده آنها را از رفاه بیشتر برخوردار سازد؟
ما در این قسمت کوشش می کنیم اصول انتقاداتی را که به مکتب کلاسیک وارد آمده است یادآور شویم و نقاط ضعفی را که مخالفان آنها ارائه کرده اند، تشریح کنیم. یکی از ایراداتی که از نظر فلسفی به قوانین کلاسیک وارد شده، این است که آنها قوانین اجتماعی را ازلی می پنداشتند و معتقدند که آن قوانین در هر زمان و مکان مصداق دارد، حال آنکه وضع اجتماعی پیوسته در حال تغییر و تکامل است و همه چیز نسبی است نه مطلق:
اول یورشی که به مکتب کلاسیک شد از طرف سیسموندی بود که ترازنامه تأثرآوری از عملکرد لیبرالیسم ارائه کرد و تصویر مخوفی از فقر و آلام کارگران و عامه مستمندان آن زمان که لیبرالیسم اقتصادی موجب شده بود، ساخت. بعد از سیسموندی سن سیمون خواهان از بین بردن حق الارث و پیروان او خواهان سلب مالکیت شدند.
سوسیالیسم، در مقابل نظامی که کلاسیک ها مدعی بودند اقتصاد آزاد خودبخود بوجود می آورد، وجود تشکیلات مقتدر و تمرکز یافته را بهترین وسیله جلوگیری از اجحافات و بی عدالتی های جامعه می داند.
جهان بینی کلاسیک ها مورد حمله شدید فردریک لیست واقع شد و دکترین حمایت داخلی که بر اساس فکر ملی به وجود آمده بود به مرکانتی لیستی که توسط فیزیوکراتها و آدام اسمیت به خاک سیاه نشانده شده بود روح تازه دمید.
پی نوشت ها :
1. Corporations
2. Homo - oeconomicus
.jpg "معنی اسم عذرا و نام های هم آوا با آن + میزان فراوانی در ثبت احوال")
.jpg "معنی اسم نورا و نام های هم آوا با آن + میزان فراوانی در ثبت احوال")
