پژوهشگر: اعظم کلانتر
موضوع پژوهش حاضر، بررسی ویژگی پوشاک زنان عصر قاجار و تغییرات آن است. در این مقاله سعی شده تا بیشتر از دید سفرنامه نویسان غیرایرانی به این مقوله نگریسته شود. همچنین به جهت تفاوت پوشش زن در خانه و جامعه، آن را در دو بخش لباس اندرونی و بیرونی مطرح کرده و از جهت تفاوتی که در میزان مشارکت زنان طبقات مختلف در اقتصاد و فعالیت های اجتماعی وجود داشته پوشش زنان شهری و روستایی و ایلاتی را جداگانه به بررسی نشسته ایم. از آنجاکه عصر قاجار آغاز تاریخ معاصر ایران و ورود ایران به عرصه جهانی است، تغییرات عمده ای در سطح آگاهی جامعه قاجاری به وجود می آید؛ جنگ های ایران و روس، سفر هیات های اروپایی به ایران، وقوع جنبش های سیاسی، اجتماعی مختلف مانند باب و تنباکو و مشروطه و رشد مطبوعات و مدارس و موج نوگرایی حاصل از آن و متعاقب آن افزایش سطح آگاهی جامعه به خصوص زنان و مشارکت مستقیم آنها در جنبش های اجتماعی این عصر. این فاکتورها در اندیشه و تفکر و مطالبات آنها تغییراتی پدید آورد و نتایج آن را می توان در مشهودترین بخش آن یعنی پوشش جست وجو کرد. در برخی از این جنبش ها همزمان با درخواست های اجتماعی معمول، مطالباتی درخصوص حقوق زنان و پوشش آنها نیز مشهود است که البته با وجود طرفداری زنان از آن با مخالفت شدید علما و سنت گرایان جامه عمل پوشیده نشد و حالت فراگیر به خود نگرفت و در دوره های بعدی همزمان با انقلاب مشروطه و دگرگونی در ساختار سنت تغییرات بیشتری صورت گرفت که البته ابتدا از دربار آغاز و به سایر طبقات اجتماعی سرایت کرد. این تغییر پوشش را به روشنی می توان در سفرنامه ها و خاطرات به جای مانده از آن دوره دید. هرچه دوره های اولیه قاجار در پوشش مقید تر و سنتی ترند، به اواخر آنکه نزدیک می شویم در اثر تحولاتی که ذکر شد پوشش های جدید تری دیده می شود. برخی منابع به پوشیدن لباس های اروپایی در محافل خصوصی زنان درباری و شیک پوش و حتی در خیابان های معروف تهران مانند لاله زار اشاره دارند. به طوری که تاج السلطنه دختر ناصرالدین شاه با ظاهری اروپایی در تصاویر دیده می شود. از آنجاکه موضوع پوشاک موجب دگرگونی در ساختار سنت شد یکی از عمده مسایل مورد توجه در دوره های بعدی نیز به شمار می رود و نقش عمده ای در تحولات فرهنگی ایران معاصر داشته است.
پوشاک زنان دوره اول قاجار تا عهد ناصرالدین شاه
در دوره اول قاجار پوشاک زنان تفاوت چندانی با دوره قبلی خود نداشت و در واقع ادامه عهد زندیه بود. در این دوره لباس زنان تا حدی ساده بود و با لباس مردان چندان اختلافی نداشت. عموما زنان پیراهن تنگی بر تن می کردند که پارچه آن اغلب از نخ و ابریشم بود و چاک پیراهن از جلو باز می شد و در زیر گلو به وسیله روبان یا دکمه ای محکم می شد. زنان آن دوران در مواقع احتیاج اغلب ارخالق آستین سنبوسه یا کلیجه آستین کوتاه که بلندی آن بر حسب مقتضیات تغییر می کرد، روی پیراهن می پوشیدند. زنان در آن زمان، همانند مردان، شلوار گشاد و بلندی به پا می کردند و روی آن دامن گشاد و نسبتا بلندی می پوشیدند که طول آن تا وسط ساق پا می رسید و مقداری از شلوار و لبه آن پیدا بود. شلوار زنان گشاد و پارچه های راه راه بود. در دوره اول قاجار، طرز لباس زنان، دنباله همان لباس های عهد زندیه بود با این تفاوت که دامن یا پاچین زنان بسیار بلندتر از زمان زندیه بود، به گونه ای که لبه دامن روی زمین کشیده می شد و چون بلندی دامن مانع از ظاهر شدن شلوار می شد از این رو در این زمان شلوار اهمیت خود را از دست داد و بنابراین دهانه اش تنگ تر و زینتش نیز کمتر شده بود. بر این اساس لباس زنان این دوره را مانند سابق پیراهن و دامن بلند و شلوار تشکیل می داد. اولیویه که در دوره مورد بحث به ایران سفر کرده است در مورد پوشاک زنان در زمان آغامحمدخان چنین نوشته است: «البسه زنان با لباس مردان، تفاوت دارد. شلوار گشادتر اما آکنده از آستر است و تا پای ساقین، هیچ نمایان نباشد و معلوم نگردد.» «پیراهن که از پیش تا وسط شکم، گشاد است و از بالا تکمه شود، از ابریشم و غیره باشد.» «لباسی که از روی پیراهن در برکنند، از پیش گشاد شود و به وسیله تکمه های ابریشمی یا فلزی بسته شود و تا به زانو برسد.» اولیویه در ادامه می نویسد: «کمربند مفتول، گاه از طلا یا نقره ساده یا مرصع به جواهرات است یا با سنگ های قیمتی تزیین شود. همچنان به عوض کمربند، شال کشمیری یا پارچه پشمی استعمال کنند که با آستری از همان پوست یا سفید یا خاکستری رنگ و نوک آن با ماهوت یا ترمه کشمیری یا پوست ساده سفید، قبه دوزی شده که بر سنگینی و گرمی آن می افزاید. «... عصابه [سربند] و کرزَن [نیم تاجی که از دیبا باشد] و اکالیل [سربندها و تاج ها] بر حسب شأن و شوکت و ثروت متفاوت باشد.» در مورد پوشش سر نیز می نویسد: «مانند مملکت اروپا، چهارقدی که برای پوشاندن سر است، استعمال نمایند که به چندین صورت مختلف و گوناگون به کار برند و به پشت و شانه افکنند یا در زیر گلو سنجاق کنند یا به دور حلق بپیچند یا دور سر بگردانند. از انواع چارقد، چارقد قالبی و آفتاب گردانی را می توان نام برد.» در بیرون از خانه، خانم ها سراپای خود را در چادر بزرگ مشکی یا بنفش حاشیه دار می پوشاندند و چاقچور در پا می کردند و روبنده سفیدی که در مقابل صورت دارای دو سوراخ به شکل چشم یا توری مسدس بود، روی صورت می کشیدند. کفش خانم ها در این دوره نیز همانند دوره پیشین، راحتی و نعلین و ساغری نوک برگشته بود که در انواع رنگ ها دوخته می شد. این طرز لباس پوشیدن کمابیش و تا هنگام سفر ناصرالدین شاه به اروپا ادامه داشت.
منبع:آفتاب http://www.aftabir.com
پوشاک زنان دوره اول قاجار تا عهد ناصرالدین شاه
در دوره اول قاجار پوشاک زنان تفاوت چندانی با دوره قبلی خود نداشت و در واقع ادامه عهد زندیه بود. در این دوره لباس زنان تا حدی ساده بود و با لباس مردان چندان اختلافی نداشت. عموما زنان پیراهن تنگی بر تن می کردند که پارچه آن اغلب از نخ و ابریشم بود و چاک پیراهن از جلو باز می شد و در زیر گلو به وسیله روبان یا دکمه ای محکم می شد. زنان آن دوران در مواقع احتیاج اغلب ارخالق آستین سنبوسه یا کلیجه آستین کوتاه که بلندی آن بر حسب مقتضیات تغییر می کرد، روی پیراهن می پوشیدند. زنان در آن زمان، همانند مردان، شلوار گشاد و بلندی به پا می کردند و روی آن دامن گشاد و نسبتا بلندی می پوشیدند که طول آن تا وسط ساق پا می رسید و مقداری از شلوار و لبه آن پیدا بود. شلوار زنان گشاد و پارچه های راه راه بود. در دوره اول قاجار، طرز لباس زنان، دنباله همان لباس های عهد زندیه بود با این تفاوت که دامن یا پاچین زنان بسیار بلندتر از زمان زندیه بود، به گونه ای که لبه دامن روی زمین کشیده می شد و چون بلندی دامن مانع از ظاهر شدن شلوار می شد از این رو در این زمان شلوار اهمیت خود را از دست داد و بنابراین دهانه اش تنگ تر و زینتش نیز کمتر شده بود. بر این اساس لباس زنان این دوره را مانند سابق پیراهن و دامن بلند و شلوار تشکیل می داد. اولیویه که در دوره مورد بحث به ایران سفر کرده است در مورد پوشاک زنان در زمان آغامحمدخان چنین نوشته است: «البسه زنان با لباس مردان، تفاوت دارد. شلوار گشادتر اما آکنده از آستر است و تا پای ساقین، هیچ نمایان نباشد و معلوم نگردد.» «پیراهن که از پیش تا وسط شکم، گشاد است و از بالا تکمه شود، از ابریشم و غیره باشد.» «لباسی که از روی پیراهن در برکنند، از پیش گشاد شود و به وسیله تکمه های ابریشمی یا فلزی بسته شود و تا به زانو برسد.» اولیویه در ادامه می نویسد: «کمربند مفتول، گاه از طلا یا نقره ساده یا مرصع به جواهرات است یا با سنگ های قیمتی تزیین شود. همچنان به عوض کمربند، شال کشمیری یا پارچه پشمی استعمال کنند که با آستری از همان پوست یا سفید یا خاکستری رنگ و نوک آن با ماهوت یا ترمه کشمیری یا پوست ساده سفید، قبه دوزی شده که بر سنگینی و گرمی آن می افزاید. «... عصابه [سربند] و کرزَن [نیم تاجی که از دیبا باشد] و اکالیل [سربندها و تاج ها] بر حسب شأن و شوکت و ثروت متفاوت باشد.» در مورد پوشش سر نیز می نویسد: «مانند مملکت اروپا، چهارقدی که برای پوشاندن سر است، استعمال نمایند که به چندین صورت مختلف و گوناگون به کار برند و به پشت و شانه افکنند یا در زیر گلو سنجاق کنند یا به دور حلق بپیچند یا دور سر بگردانند. از انواع چارقد، چارقد قالبی و آفتاب گردانی را می توان نام برد.» در بیرون از خانه، خانم ها سراپای خود را در چادر بزرگ مشکی یا بنفش حاشیه دار می پوشاندند و چاقچور در پا می کردند و روبنده سفیدی که در مقابل صورت دارای دو سوراخ به شکل چشم یا توری مسدس بود، روی صورت می کشیدند. کفش خانم ها در این دوره نیز همانند دوره پیشین، راحتی و نعلین و ساغری نوک برگشته بود که در انواع رنگ ها دوخته می شد. این طرز لباس پوشیدن کمابیش و تا هنگام سفر ناصرالدین شاه به اروپا ادامه داشت.
منبع:آفتاب http://www.aftabir.com
/ج
