گزیده کتابشناسی رودکی

جعفر بن محمد رودکی سمرقندی، مشهور به استاد شاعران، از سرایندگان آغاز سده چهارم هجری و مقدم شعرای عجم بود. در مورد کنیه اش اختلاف وجود دارد، چنان که سمعانی(م 562ق) در الانساب آن را ابوعبدالله و آذر بیگدلی مؤلف آتشکده آذر، دولتشاه سمرقندی صاحب تذکره الشعرا و رضاقلی خان هدایت مؤلف مجمع الفصحا آن را ابوالحسن دانسته اند که در این میان، قول سمعانی به سبب قدمت او بر دیگران درست تر به نظر می رسد. درباره شهرت استاد رودکی نیز آرای متّفقی موجود نیست، اما باز هم می توان به قول سمعانی که دلیل آن را انتساب شاعر به «رودک» سمرقند دانسته، اعتماد کرد.
رودکی، احتمالاً در اواسط سده سوم هجری در قریه «بَنُج»از قرای «رودک» سمرقند زاده شد و در همانجا پرورش یافت. به گفته عوفی(م پس از 630ق)در تذکره لباب الالباب در کودکی حافظه ای قوی داشت، چنان که در هشت سالگی قرآن آموخت و آن را از بر کرد. در همان سالها به شعر روی آورد. او از آواز خوش و استعداد موسیقی نیز برخوردار بود و بربط نوازی را از ابوالعبک بختیار- استاد موسیقی آن عهد- فراگرفت. پس از آن به بخارا رفت و به دربار امرای آن سامان پیوست.
مسئله بینایی یا نابینایی رودکی، یکی دیگر از مباحث مورداختلاف در میان تذکره نویسان، شاعران و نسب نویسان است. برخی نظیر عوفی او را نابینای مادرزادی خوانده اند. گروهی چون ابو زرّاعه گرگانی، ابومنصور دقیقی و ابوالقاسم فردوسی(م 416ق) تنها به محروم بودن استاد رودکی از نعمت بینایی اشاره کرده اند. کسانی مانند سمعانی در الانساب، نظامی عروضی(م 560ق)در چهار مقاله و مؤلف تاریخ سیستان هیچ گونه اشاره ای به نابینایی وی نداشته اند. محمود بن عمر نجاتی نیشابوری، مؤلف بساتین الفضلا و ریاحین العقلاً(709ق)، نابینایی رودکی را در پایان عمر وی دانسته است. اما به رغم آنکه در سروده های خود شاعر، قرائنی بر بینا بودن وی وجود دارد، می توان از میان اقوال یاد شده، قول نجاتی نیشابوری را به صواب نزدیک تر خواند، چرا که دانشمندان روسی نیز پس از کشف گور رودکی و بررسی بقایای بازمانده از او به چنین نتیجه ای دست یافته اند. پژوهشگران هم حدس زده اند که شاید گرایش رودکی به مذهب اسماعیلی یکی از دلایل نابینا شدن او در سن کهولت بوده است. با توجه به سخن همه مؤلفان قدیم، به نظر چنین می رسد که رودکی در سن بالایی از عمر خویش(احتمالاً میان چهل تا پنجاه سالگی) به دربار امیرنصر بن احمد سامانی(حک 301-331ق)راه یافته باشد. او با ذوق و هنر خود به مجالس امیرنصر رونق و شادی بخشید و آن امیر نیز با صله های فراوانش شاعر را توانگر کرد. داستان نظامی عروضی در چهار مقاله درباره تأثیر رودکی بر امیرنصر مشهور است؛ اینکه لشکریان همراه امیر پس از تحمل چهارسال اقامت در بادغیس هرات به استاد رودکی وعده دادند که چنانچه امیر را به بخارا بازگرداند، چهار هزار درهم به او پاداش دهند. پس رودکی، قصیده ای با مطلع:« بوی جوی مولیان آید همی/ یاد یار مهربان آید همی» سرود و آن را همراه با نوای چنگ خود بر امیر خواند. امیر نصر بلافاصله پس از شنیدن این قصیده رهسپار بخارا شد و رودکی نیز به پاداش خود رسید.
استاد رودکی جز امیر نصر سامانی، بزرگان و امرای زیادی از جمله خواجه ابوالفضل بلعمی(م329ق)وزیر مشهور سامانی، ماکان بن کاکی(م 329ق)امیر دیلمی، ‌امیر ابوجعفر احمد بن محمد صفّاری مشهور به بانویه( حک 311-352ق) و بوطیّب مصعبی(ز:326ق)وزیر نصر بن احمد سامانی را مدح گفت و از آنان صله های بسیار دریافت کرد. نظامی عروضی در چهار مقاله، عبدالرحمان جامی(م898ق)در بهارستان و دولتشاه سمرقندی در تذکره الشعرا به دارایی هنگفت رودکی و وجود دویست غلام خدمتگزار در کنار او اشاره داشته اند.
رودکی در طول زندگانی خود، افزون بر سمرقند و بخارا، از هرات، سرخس، نیشابور و دیگر شهرهای خراسان دیدن کرد. گویا یکبار هم به بلخ رفت و در آنجا به ملاقات اربعه بنت کعب قزداری بانوی شاعر معاصر خود شتافت. او با سرایندگانی نظیر ابوالحسن شهید بلخی(م325ق)، ابوالحسن محمد مرادی، ابوعبدالله محمد فرالاوی، ابوالعباس ربنجنی(ز:331ق)، ابوالمثل بخارایی و جز آنان معاصر بود. سرانجام در 329ق در سن کهولت و دور از دیار سامانیان و با فقر و تنگدستی در شهر خود درگذشت. سمعانی از قول ابوسعید ادریسی صاحب کتاب مفقود شده تاریخ سمرقند آورده که مزار رودکی در پشت بوستان «بنج» رودک واقع شده است.
سروده های رودکی اعتقاد وی را به مذهب تشیع نشان می دهد. اقوال شاعرانی چون معروفی بلخی(سده 4ق)، کسایی مروزی(سده 4ق) و ناصرخسرو قبادیانی(م481ق)نیز حاکی از گرایش شاعر به مذهب فاطمیان/ اسماعیلیه- شاخه ای از مذهب تشیع است. آرا و جهان بینی استاد رودکی، به سبب تعداد اندک اشعار بازمانده از وی و نامشخص بودن تاریخ دقیق سروده شدن آنها به درستی آشکار نیست. با این همه، می توان گفت که آثارش مملو از افکار حکیمانه و پند و اندرز است. اگر چه رودکی جهان را به دلیل ناپایداری نعمتهای آن بی ارزش می شمرد، اما به سبب یکسان بودن سرنوشت آدمیان، غم و غصّه را بیهوده می پندارد و شاد زیستی را به انسان توصیه می کند. مرگ و حیات آدمی نیز پیوسته از مسائل موردتوجه رودکی بوده و تعداد فراوانی از مراثی شاعر در قیاس با اشعار بازمانده از وی بیانگر باور او به حضور همیشگی مرگ در حیات انسانی و واقعیت فناپذیری انسان است. رودکی اشعارش را در قالب مثنوی، غزل، رباعی، لغز/چیستان، قطعه و جز آنها سروده است. شمس قیس رازی در المعجم فی معاییر اشعارالعجم و دیگران به تبع او، رودکی را مبدع رباعی دانسته اند که این سخن با توجه به پختگی و شیوایی بسیار رباعیهای شاعر بعید به نظر می رسد. در باب تعداد ابیات استاد رودکی نیز آرای متفاوتی وجود دارد. رشیدی سمرقندی(سده 6ق)می گوید:« شعر او را برشمردم سیزده ره صدهزار/ هم فزون آید اگر چونان که باید بشمری»که معلوم نیست قصد او در این بیت، صدهزار یا سیصدهزار بیت است. عوفی اشعار او را بالغ بر صد دفتر، حمدالله مستوفی مؤلف تاریخ گزیده هم آن را هفتصد هزار بیت شمرده اند. این ارقام چندان نیز ساختگی نیست، چرا که رودکی دارای چند مثنوی بلند مانند کلیله و دمنه- احتمالاً در بیش از ده هزار بیت- و تعداد بسیاری غزل، قصیده، قطعه و انواع شعر است. با این همه، اکنون از آن تعداد اشعار جز چند قطعه و قصیده موجود در کتابهای کهن و برخی ابیات پراکنده که در جنگها، فرهنگها و تذکره ها آمده، چیزی در دست نیست. از این مطلب نیز نباید غافل ماند که تعدادی از سروده های قطران تبریزی(م465ق)به دیوان رودکی و چندی از اشعار رودکی به دیوان قطران نفوذ کرده است.
نخستین بار استاد سعید نفیسی، پژوهشگر معاصر، اشعار رودکی را گردآوری و تدوین کرد. بدین ترتیب که سروده های شاعر را از مآخذ کهن بیرون کشید و اشعار منسوب به او را از اشعار اصلی جدا کرد و همه را در کتاب محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی(1319ش، ج3) انتشار داد. از استاد رودکی چندین مثنوی در بحر رمل برجای مانده، که مهم ترین آنها کلیله و دمنه نام دارد. اکنون از این مثنوی که بر اساس ترجمه فارسی ابوالفضل بلعمی از متن منثور و عربی آن صورت گرفته، جز ابیات پراکنده ای در دست نیست. دیگر مثنوی سندبادنامه که برگردان منظومی از داستان سندباد در کتاب هزار و یکشب محسوب می شود. نام سومین مثنوی او دوران آفتاب است. جز آنها، محمد عوفی در تذکره لباب الالباب به وجود یک مثنوی دیگر از رودکی با عنوان طرایف الطایف اشاره دارد. حاجی خلیفه(م1067ق)مؤلف کشف الظنون مثنوی عرایس النفایس و فرهنگ تفسیری تاج المصادر را به رودکی نسبت داده است. روبن لِوی(R.Levy)خاورشناس انگلیسی هم به اشتباه مثنوی وامق و عذرا را از سروده های وی می داند. ارداویرافنامه نیز از دیگر منظومه های منتسب به رودکی است. مهم ترین مضمون اشعار استاد رودکی را مدح تشکیل می دهد و مشهورترین و بلندترین مدایح او به ترتیب قصاید «مادر مِی»و «پیری»نامیده می شوند. از دیگر مضمونهای اشعار شاعر می توان به مراثی، مهاجات، غزلیات، خمریات، تشبیهات، مناظر طبیعی، امثال، معارف و حکم اشاره کرد.
اشعار رودکی از لحاظ قوت تشبیه، و نزدیکی معانی به طبیعت و وصف کم نظیر است. لطافت، متانت و انسجام ویژه ای که در ابیاتش دیده می شود، تأثیر بسزایی در اذهان بر جای می گذارد. او صنعت را به عنوان عنصر اصلی شعر به کار نگرفته و هنر را فدای صنعت و بدیع نکرده است. انواع جناس، صنعت ترصیع و صنایع معنوی از جمله مراعات النظیر در اشعار رودکی به وفور دیده می شود. در میان صور مختلف خیال در سروده های رودکی، بیشترین نوع آن به «تشبیه» اختصاص دارد. همچنین، در صور خیال رودکی نشانه های فرهنگ زرتشتی یا به عبارت بهتر، عناصر ایرانی قدیم بیش از عناصر اسلامی و عربی است. به همین دلیل بیشتر اشعار منتسب به شاعر که در آنها از فرهنگ عربی و سامی سخن رفته از او نیست. بسیاری از سرایندگان نامدار فارسی گوی، اشعار استاد رودکی را تتبع، تضمین و استقبال کرده اند که از آن میان می توان به غضایری رازی(م426ق)، فرّخی سیستانی(م429ق)، خاقانی شروانی(م582/ 595ق)و دیگران را نام برد. افزون بر این، معزّی نیشابوری(م520ق)نخستین شاعری بود که به قصیده مشهور«بوی جوی مولیان»رودکی پاسخ گفت. جلال الدین مولوی(م672ق)، غلامحسین خان حیرت/اشرفی، سرسیّد احمد خان(م1898م)، پیشوای مسلمانان هند و استاد شیرعلی لایق-شاعر نوپرداز تاجیک- نیز غزل و قصیده ای در استقبال از رودکی سروده اند.
رودکی نخستین سراینده شعر فارسی نیست، اما اولین شاعری است که اشعار پخته فراوان گفته و شعر فارسی را به سوی کمال سوق داده است. در منابع ادبی و تاریخی یک سلسله القاب و عناوین افتخار برانگیز نظیر: آدم الشعرا، سلطان الشعرا، شاعر سبحان دستگاه، کاروانسالار شعرا، صاحبقران شاعری و غیره به رودکی داده شده که معرّف استعداد عظیم شاعر و جایگاه والای او در پهنه شعر و شاعری است.
در مقام استاد رودکی، همین بس که چارلز.جی. پیکرینگ(Ch.G.Pickering)شاعر و دانشمند انگلیسی در کتابش با عنوان چاسرایرانی(1890م)فعالیت درخشان ادبی وی را با جفری چاسر(J.Chauser)-یکی از پایه گذاران ادبیات انگلیس-مقایسه کرده است.
رودکی افزون بر ادبیات فارسی در ادبیات عرب نیز مقام شامخی دارد. به عنوان نمونه: سمعانی(و 562ق) در الانساب، ابونصر عتبی(و427/ 431ق)در تاریخ یمینی، ابوحیّان توحیدی(و 400/ 411ق)در الهوامل و الشوامل، ابن اثیر جزری(و 630ق) در اللباب فی تهذیب الانساب، حمیدالدین ابوعبدالله محمود نجاتی نیشابوری در بساتین الفضلا اشرح نجاتی اشرح یمینی و دیگران از وی به خوبی یاد کرده اند. همچنین، بسیاری از ادبا و نویسندگان بزرگ عرب در سده حاضر از جمله: ابراهیم امین شواربی مصری مترجم تاریخ ادبیات ایران اثر ادوارد براون، ابراهیم دسوقی شتا مصری نویسنده اشعار رودکی، احسان ذنون ثامری اردنی مؤلف الحیات العلمیه زمان السامانیین، محمد تونجی اهل سوریه و نویسنده قطوف من الادب الفارسی، جمیل صدقی زهاوی اهل عراق، امین عبدالمجید بدوی لبنانی مؤلف القصّه فی الادب الفارسی و علی الشابی تونسی مؤلف ادب الفارسی فی العصر الغزنوی نیز در آثارشان به رودکی و اشعار او توجه داشته اند. به طور کلی، رودکی شناسی بر اساس منابع خطی را می توان به سه دوره تقسیم کرد:
1-سال 1873که هرمان اته(H.Ethe)خاورشناس و ادیب آلمانی رساله تحقیق خود را با عنوان رودکی شاعر سامانیان منتشر کرد.
2-فعالیتهای پژوهشی و متن شناسی دو رودکی شناس ایرانی و تاجیک، سعید نفیسی و صدرالدین عینی.
3-سالهای دهه 60 سده بیستم میلادی که در طول آن عبدالغنی میرزایف کتاب ابوعبدالله رودکی را به فارسی(تهران، 1966م)و روسی(مسکو، 1968م) و آثار رودکی(جمهوری تاجیکستان) و سعید نفیسی محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی(تهران، چ2)را با استفاده از 93 منبع معتبر و آوردن 1048بیت از سروده های رودکی انتشار دادند.
راز شهرت استاد رودکی را در مایه وری طبع او، قدرت تصور و دورپردازی خیال وی در خلق مضامین لطیف و همه فهم، توانایی او در توصیف مناظر طبیعی و خلق مضامین شاعرانه از تلفیق عوامل زیبا و ساده آفرینش در قالب صور خیال و سرانجام پیوند فرخنده میان شعر و موسیقی در ذهن وقّاد وی نهفته است.
سخن آخر، آنکه اگرچه رودکی از کرامات و عطایای آل سامان بهره گرفت، اما به قول ابوشریف مخلّدی گرگانی شاعر اواخر سده چهارم هجری، نام سامانیان تا حدّی به برکت شعر او مشهور شد.
بسیاری از نویسندگان و پژوهشگران ایرانی و خارجی درباره استاد رودکی و شعرش کتابها، مقاله ها و پایان نامه ها نوشته یا بخشی از کتابها، مقاله ها، فرهنگها و تذکره های خود را به معرفی این شاعر اختصاص داده و یا مطالب نوشته شده درباره وی و اشعارش را به زبانهای گوناگون جهان برگردانیده اند.

کتابهای مستقل ایرانی

1-امامی، نصرالله. رودکی استاد شاعران(تهران، جامی، چ6، 1383ش). این اثر در ادامه تحقیقات سعید نفیسی درباره رودکی و با استفاده از 43 منبع در 15 فصل تدوین گردیده است. آخر هر فصل آن نیز گزارش و یادداشتهای مؤلف را در بردارد.
2-حاکمی، اسماعیل. برگزیده اشعار رودکی و منوچهری(تهران، اساطیر، چ9،‌ 1383ش). در این گزیده 203 بیت از اشعاری که تعلق آنها به رودکی اثبات شده همراه با شرح توضیحات آمده است. بخش اول کتاب به بیان احوال و اشعار شاعر اختصاص دارد. به طور کلی، توضیحات حاکمی در این کتاب شامل تفسیر واژه های قدیمی و دشوار اشعار رودکی است و شرح معانی ابیات به ندرت در آن دیده می شود.
3-حقوقی، عسکر. لغات و ترکیبات رودکی(ضمیمه مجله دانشکده ادبیات، س6، ش3-4). حقوقی در این بررسی با استفاده از مآخذی چون لغت فرس اسدی طوسی؛ صحاح الفرس محمد بن هندوشاه نخجوانی؛ برهان قاطع محمد بن حسین بن خلف تبریزی و چند فرهنگ دیگر واژه ها و ترکیبات موجود در اشعار رودکی را به دست می دهد.
4- خطیب رهبر، خلیل. رودکی، همراه با معنی واژه ها و شرح بیتهای دشوار و برخی نکته های دستوری و ادبی(تهران، 1343ش).این کتاب نخستین نشر آثار رودکی از لحاظ توضیح کلمات و عبارات قدیم و شرح معنیهای دشوار است. خطیب رهبر با بهره گیری از 28 مأخذ، 492 بیت از اشعار سخن سرای پنجرود را در اثرش آورده است.
5-دانش پژوه، منوچهر. دیوان رودکی، مجموعه اشعار به جا مانده از ابوعبدالله جعفربن محمد رودکی(تهران، توس، 1373ش). این اثر، افزون بر پیشگفتار و مقدمه، اشعار رودکی همراه با توضیحات آنها را دربردارد. تدوین دانش پژوه بر اساس نشرهای پیشین دیوان رودکی، به ویژه نسخه های نفیسی و براگینسکی صورت گرفته است.
6-دهباشی، علی. یاد یار مهربان؛ سیری در زندگی و سروده های رودکی(تهران، صدای معاصر، چ1، 1385ش). این کتاب شامل یادداشت کوتاه تدوین کننده درباره احوال رودکی، عصر او، شیوه اشعار و تعداد ابیاتش و نیز سالشمار حوادث دوره رودکی، کتابشناسی وی، گزیده 23 کتاب و مقاله گوناگون درباره رودکی و دیدگاههای تعدادی از شاعران، ادیبان و خاورشناسان در مورد این استاد سخن است.
7-شعار، جعفر. دیوان شعر رودکی(تهران، نشر قطره، چ3، 1382ش). این دیوان با خلاصه ای از احوال رودکی و شعر وی و سپس روش پژوهش و گردآوری آن آغاز می شود. شعار، هدف خود از تصحیح و شرح دیوان رودکی را جمع آوری همه اشعار شاعر بر پایه مأخذ و اسناد معتبر و جداسازی سروده های اصیل وی از اشعار الحاقی معرفی کرده است.
8-منصور، جهانگیر. دیوان رودکی(تهران، ناهید، 1373ش). این دیوان آخرین و جامع ترین نشر آثار بازمانده و بازیافته رودکی بوده و تصحیح آن بر اساس تطبیق نشرهای پیشین قرار دارد.
9-موسوی، سیدرسول و دیگران. دیوان آدم الشعرا ابوعبدالله رودکی(دوشنبه، پژوهشگاه فرهنگ فارسی- تاجیکی، 2000م).دیوان مذکور که موسوی آن را با همکاری گروهی از پژوهشگران تدوین کرده، بیش از 1060بیت رودکی به خطهای فارسی و سریلیک را دربردارد و در چهار بخش و به ترتیب حروف الفبا تنظیم گردیده است.
10-نفیسی، سعید. محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی(تهران، ابن سینا، چ2، 1341ش). این کتاب نخستین تألیف مستقل و جامع فارسی درباره ابوعبدالله رودکی است. اولین بار، نفیسی آن را در سه مجلد به چاپ رسانید. او با توجه به 73 منبع گوناگون کتابش را در یک مقدمه، یک دیباچه و سه کتاب(فصل) تألیف کرد. تألیف حاضر تا امروز یکی از مهمترین منابع در شناخت رودکی و اشعار بازمانده از وی بوده و بیشتر رودکی پژوهان ایرانی و خارجی در آثار خویش از آن استفاده بسیار برده اند.
11- همایونفر، محمد صادق. کتابشناسی رودکی (تهران، مرکز اسناد و مدارک علمی، 1365 ش) این کتابشناسی در یک« مقدمه» یک «سرسخن» و شش «فصل » تهیه و تدوین شده است.

بخشی از کتابهای ایرانی

تعداد آن دسته از کتابهای ایرانی که بخشی یا صفحاتی از آنها به احوال و شعر رودکی اختصاص یافته اند، اندک نیست. به همین سبب، گزیده ای از آنها را در اینجا معرفی می کنیم:
1- دبیر سیاقی، محمد. پیشاهنگان شعر فارسی( تهران، جیبی، چ2، 1356ش، صص 15-66 و دیگر صفحات). دبیر سیاقی در بخشی از این کتاب به شرح حال رودکی، ممدوحان او، قدرت تخیل و افکار وی، مهارت او در موسیقی، کتابها و رساله های نوشته شده درباره وی و نمونه های متعددی از اشعار شاعر پرداخته است.
2- زرین کوب، عبدالحسین. با کاروان حله، مجموعه نقد ادبی (تهران، علمی، چ 10، 1376ش، صص 12-18). در این مجموعه، زرین کوب اطلاعاتی در باب احوال رودکی از جمله روزگار غم انگیز پیری و دوران خوش جوانی او در بخارا، آرای مختلف دیگران درباره نابینایی شاعر، چگونگی پیوستن رودکی به دربار امیر نصر سامانی و نقش آن امیر در تربیت وی، شهرت و ثروت بسیار رودکی، تشبیهات و توصیفات شاعر، آثار و شیوه ی شعرش به دست می دهد.
3- شفق، اسماعیل. بوی جوی مولیان(نقد اجتماعی شعر دوره سامانیان)، (همدان، نور علم، 1378ش، صص 2،5، 49، 58، 59 و صفحات دیگر). از میان مطالب صفحات یاد شده در این کتاب می توان به اختراع رباعی توسط رودکی، تأثیرپذیری شاعر از عقاید اسماعیلیه و وجه تشابه مضمونی میان ابیاتی از وی با ابونواس شاعر عرب و حسین بن منصور حلاج اشاره کرد.
4- شفیعی کدکنی، محمدرضا، صورخیال در شعر فارسی(تهران، آگاه، چ8، 1380ش).
نویسنده در بخشی از این اثر به بیان صور خیال و تصاویر در شعر رودکی پرداخته و ضمن آوردن نمونه هایی از صور خیال رودکی در دیوان وی، نتیجه می گیرد که در صور خیال شاعر تعداد عناصر ایرانی قدیم بیش از عناصر اسلامی و عربی است.
5- شمیسا، سیروس. انواع ادبی(تهران، فردوس، چ9، ویرایش 3، 1381 ش، صص236، 290، 311، 339، 341)؛ سبک شناسی شعر(تهران. فردوس، چ1، 1374 ش، صص 24-28 و صفحات دیگر)؛ سیر رباعی در شعر فارسی(تهران، فردوس، چ1، 1362ش، صص 41-45و صفحات دیگر)؛ سیر رباعی در شعر فارسی(تهران، آشتیانی، 1363 ش، صص 18، 20، 23، 25، 26 و صفحات دیگر). در بخشی از آثار یاد شده، شمیسا به احوال رودکی و تعداد سروده های وی، ویژگیهای سبکی او، اختراع رباعی توسط آن شاعر، معرفی آثار بازمانده از وی، مهارت رودکی در موسیقی، تأثیر شعر و موسیقی رودکی بر امیر نصر سامانی، اشعار ملحون شاعر و جز آنها پرداخته است.
6-صفا، ذبیح الله. تاریخ ادبیات در ایران(تهران، ابن سینا، چ6، 1347 ش، ج1، صص 371-389)؛ گنج سخن( تهران، دانشگاه تهران، چ5، 1354 ش، ج1، صص 1-14)؛ مختصری در تاریخ تحول نظم و نثر فارسی(تهران، ققنوس، چ15، 1377ش، صص17-18). در نوشتارهای فوق مؤلف مطالبی از جمله کنیه، نسب و لقب استاد رودکی، زندگانی وی، دیدگاههای سمعانی و دیگران درباره بینایی یا نابینایی شاعر، ثروت اندوزی رودکی از طریق هدایای امیرنصر، تاریخ وفات او، ممدوحان رودکی، کثرت اشعار وی، قصاید «مادر می »، « بهار» و«پیری» شاعر و مشهورترین معاصران وی را بیان کرده است.
7- طالبیان، یحیی. صورخیال در شعر شاعران سبک خراسانی( کرمان، مؤسسه فرهنگی و انتشارات عماد کرمانی، چ1، 1378 ش، صص 109-126). مؤلف در بخشی از این کتاب با عنوان«افسون تشبیه در شعر رودکی» به بررسی تشبیه در شعر شاعر پرداخته و بر اساس تقسیم بندیهای سنتی کتابهای بلاغت، تشبیهات شعر رودکی را به چند دسته از جمله: تشبیه حسی به حسی و تشبیه عقلی به حسی بخش کرده است.
8- فروزانفر، بدیع الزمان. سخن و سخنوران( تهران، خوارزمی، چ2، 1350ش، صص 18-25).فروزانفر در صفحات ذکر شده از کتاب فوق به اسم، نسب و مولد رودکی، مسئله نابینایی وی، جایگاه رفیع شاعر نزد امرا و بزرگان دوره خود، کثرت اشعار و سبک رودکی و جز آنها اشاره کرده است.
9-محجوب، محمدجعفر. سبک خراسانی در شعر فارسی(تهران،‌ سازمان تربیت معلم و تحقیقات تربیتی، 1345ش، صص 28-29)؛درباره کلیله و دمنه (تهران، خوارزمی، چ2، 1349ش، صص 127-136 و صفحات دیگر). نویسنده در بخشهایی از دو اثر مذکور مطالبی در مورد زندگی و احوال رودکی، تأثیر او در تکامل شعر فارسی، تعداد ابیات بازمانده از وی، ترجمه فارسی و منظوم کلیله و دمنه توسط رودکی و اقوال حکیم فردوسی، مولانا حسن واعظ کاشفی و دیگران درباره آفرینش این منظومه را آورده است.
10-مشیر سلیمی، علی اکبر.شاعران کور(تهران، علمی، 1344ش، صص 100-138). در بخشی از این اثر، مشیرسلیمی احوال رودکی، اوضاع عصر او، محبوبیت شاعر نزد امیرنصر سامانی، سبک اشعار رودکی و افکار و آثار وی را بیان می کند.
11-یوسفی، غلامحسین. چشمه روشن(تهران، علمی، چ2، 1362ش، صص 17-26)؛ نامه اهل خراسان(تهران، زوّار، 1347ش، صص 9-12)مؤلف در بخشی از کتاب نخست، به مقایسه تعداد حداقل 35 وزن مختلف در شعر رودکی با 23 وزن موجود در پانصد غزل حافظ می پردازد و بدین ترتیب جایگاه والای موسیقی گسترده و متنوع در شعر رودکی را نشان می دهد. ستایش از قصیده «پیری»رودکی به عنوان نمونه ای از شعر درخشان دری در بیش از یکهزار سال پیش از دیگر مطالب این بخش است.

کتابهای مستقل خارجی

برخی از کتابهای مستقل غیرایرانی درباره رودکی عبارتند از:
1-براگینسکایا، ل.ا. ابوعبدالله رودکی، اشعار(دوشنبه، عرفان، 1987م). این کتاب از چاپهای مهم و محققانه آثار رودکی محسوب می شود. برتری اساسی آن را بر چاپهای دیگر می توان در دو مورد خلاصه کرد: الف)استفاده از تجربه های ا.س.براگینسکی و د.س.کمیسارف و دسته بندی اشعار بازمانده رودکی در دو قسمت: 1- اشعاری که انتساب آنها به رودکی مسلم است. 2- اشعار مشکوک رودکی، ب)هم زمانی ذکر نسخه بدلهای اشعار رودکی در پاورقی هر صفحه همراه با تصحیحات موردنیاز متن.
2-براگنیسگی، یوسف ساموئیلوویچ. استاد رودکی. این کتاب روسی که توسط براگینسکی ویرایش و تدوین شده، شامل مجموعه ای از مقاله های در ارتباط با رودکی است.
3- دیوان رودکی سمرقندی(تهران، نگاه، 1373ش). این دیوان بر اساس تألیفات نفیسی و براگینسکی مرتب شده، اما نام تدوین کننده و ناشر آن مشخص نیست. اساس کار تدوین کننده این دیوان را تمامی 93 مأخذ فهرست نفیسی تشکیل می دهد.
4-عینی، صدرالدین و دهاتی، عبدالسلام. استاد رودکی(استالین آباد، 1940م). این کتاب دومین اثر نسبتاً جامع درباره اشعار رودکی بشمار می رود. از ویژگیهای مهم آن یکی پژوهش بیشتر در احوال و اشعار رودکی توسط مؤلفان و دیگر ضبط اشعار درج شده از رودکی در فرهنگنامه تحفه الاحباب اثر حافظ اوبهی است.
5-کریم اف، ع و سعدی یف، ص. رودکی، شعرها( دوشنبه، 1974م). اثر مذکور از لحاظ تصحیح و توضیح آثار رودکی اهمیت فراوان دارد. تهیه کنندگان در مقدمه هدف از نگارش کتاب را تشخیص و تصحیح تصحیفها یا تحریفات متن اشعار رودکی بر اساس منطق شعر دانسته اند. اشعار این کتاب برخلاف آثار سعید نفیسی و عبدالغنی میرزایف برحسب موضوع و محتوا دسته بندی شده و همین امر باعث پیچیدگی و دشواری پژوهشگران و خوانندگان کتاب گردیده است.
6-کمیسارف، د.س. آثار منظوم رودکی،‌ همراه با ترجمه روسی، زیر نظر ا.براگینسکی (مسکو، دانش، 1964م). پژوهشگر روسی این متن، به روش تحقیقات سعید نفیسی و متن شناسان تاجیک به کتاب آثار رودکی( به سرپرستی عبدالغنی میرزایف)استناد کرده است. ترجمه روسی اشعار رودکی توسط و.و. لیویک و س.ا.لیپکین از ویژگیهای مهم این کتاب بشمار می رود.
7-میرزایف، عبدالغنی. ابوعبدالله رودکی(دوشنبه، انتشارات دولتی تاجیکستان، 1958م). این اثر در شش فصل تألیف شده و پژوهش مهم در زندگی و خلاقیت رودکی محسوب می شود. فصل نخست آن به تشریح اوضاع آسیای میانه در عصر رودکی و زبان دری-فارسی تاجیکی- و فصل ششم آن به مقام رودکی در ادبیات تاجیک اختصاص دارد.
8-نصرالدین اف، عبدالمنان. رودکی، نسخه شناسی و نقد و بررسی اشعار بازمانده(خجند، 1999م). کتابی به فارسی درباره اشعار رودکی است. متن در دو بخش: 1- شناخت و نقد و تحلیل اشعار رودکی و دیگر شاعران ادبیات فارسی؛ 2-دیوان رودکی بر مبنای نشرهای پیشین اشعار وی همراه با مقاله های جداگانه ای از علی اشرف صادقی، ل.ا.براگینسکایا و دیگر پژوهشگران درباره اشعار بازیافته شاعر، تنظیم شده است.

بخشی از کتابهای خارجی

1-براون، ادوارد. تاریخ ادبی ایران، ترجمه، تحشیه و تعلیق علی پاشا صالح(تهران، امیرکبیر، 2536(1356)، ج1، صص 664-668). براون در کتابش همه جا از رودکی با نام «رودکی» یاد کرده و او را پدر شعر فارسی خوانده است. او در مقدمه کتاب، زبان ساده و قابل فهم رودکی را با زبان شکسپیر شاعر انگلیسی، مقام و استادی وی را با باربد، و دربار امیرنصر سامانی را با دربار خسرو پرویز مقایسه کرده است. از دیگر مطالب براون در ارتباط با رودکی می توان به توصیف وی از قصیده«بوی جوی مولیان»- به عنوان برجسته ترین اثر رودکی- اشاره کرد.
2-برتلس، یوگنی ادواردویچ. تاریخ ادبیات فارسی، از دوران باستان تا عصر فردوسی، ترجمه سیروس ایزدی(تهران، هیرمند، چ1، 1374ش، صص 210-217، 219-248 و دیگر صفحات). در صفحات مذکور، مؤلف به موارد گوناگونی از زندگی رودکی نظیر: اندیشه و هنرآفرینی، بلاغت و سبک شعر، توصیفات، مردمی بودن آثار، غنای واژگانی و جز آنها پرداخته است.
3-دوبلوا، فرانسوا. برزویه طبیب و منشأ کلیله و دمنه، ترجمه صادق سجّادی(تهران، طهوری، چ1، 1382ش، صص22، 34، 35، 82، 113-115 و دیگر صفحات). در بخشی از این بررسی، مؤلف به ناپیدا بودن ترجمه ای که ظاهراً اساس منظومه کلیله و دمنه رودکی بوده و نیز موارد دیگر اشاره دارد.
4-ریپکا، یان و دیگران. تاریخ ادبیات ایران، ترجمه ابوالقاسم سرّی(تهران، سخن،‌1382ش، ج1، صص 273-275 و دیگر صفحات). در صفحات مذکور از این اثر، از مهارت رودکی در شعر و موسیقی، ردّ افسانه کوری مادرزادی و تعداد میلیونی ابیات رودکی، پریشانی روزگار شاعر پس از برکناری ابوالفضل بلعمی وزیر ابونصر سامانی و جز آنها سخن رفته است.
5-شیرانی، محمود. نقد شعر العجم شبلی نعمانی، ترجمه و ویرایش شاهد چوهدری و توفیق هـ. سبحانی(تهران، دانشگاه پیام نور، چ1، 1381ش، صص 13-36). بخشی از متن انتقادی این کتاب به رودکی اختصاص دارد. از جمله مطالب این بخش می توان به نادرستی اطلاعات شبلی در انتساب قریه رودک- زادگاه رودکی- به نخشب(نسف) به جای سمرقند، نابینایی مادرزادی رودکی و ویژگی مهم شعر او، اشاره کرد.
6-عینی، صدرالدین. نمونه ادبیات تاجیک، با مقدمه ابوالقاسم لاهوتی(مسکو، 1926م). این تذکره فارسی شامل یک مقدمه و سه بخش است. بخش نخست آن احوال و نمونه اشعار 80 شاعر از رودکی تا شیدای نسفی را دربردارد. به یک تعبیر می توان این تذکره را سرحلقه رودکی شناسی معاصر تاجیک خواند.

مقاله های مستقل ایرانی

از میان مقاله های مستقل ایرانی در باب استاد رودکی و اشعار وی می توان به موارد زیر اشاره کرد.
1-اشرف زاده، رضا. «اسطوره رودکی»، فصلنامه تخصصی ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، تابستان 1383ش، صص 35-59. در این مقاله، به افکار و آرای فلسفی رودکی، ابداع رباعی توسط وی، بینایی و نابینایی رودکی و دیگر مطالب در ارتباط با زندگانی شاعر پرداخته شده است.
2-باقریان،‌ مسعود. «رودکی پدر شعر فارسی» اینترنت، سایت گوگل، دانشجویان، س؟، ش62، ص 26.در این نوشتار کوتاه، مطالبی چون کثرت اشعار رودکی، دارایی هنگفت شاعر، توجه امرای سامانی به وی، دیدگاه تذکره نویسان و نویسندگان درباره بینایی یا نابینایی رودکی، هوش سرشار او در کودکی، مهارت وی در موسیقی و جز آنها آمده است.
3-تسبیحی، محمدحسین. «رودکی در شبه قاره»یاد یار(ویژه نامه های همایش بین المللی بزرگداشت ابوعبدالله جعفر رودکی)نشست مقدماتی، 30 شهریور ماه 1385ش، گردآورده شایا محمدی رفیع(تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، صص 20-22). این مقاله نقش رودکی در شبه قاره را به دو طریق:الف)رودکی و شعرای شبه قاره و اثر شعر او در اشعار آنان: ب)شعر رودکی و سبک آثار او در کتابهای درسی دانشگاههای شبه قاره، بررسی می کند.
4-چرمگی عمرانی، مرتضی.«بررسی تطبیقی اشعار کلیله و دمنه منظوم رودکی با داستانهای کلیله و دمنه ابوالمعالی نصرالله منشی»، در کتابی که در همایش مقدماتی بین المللی رودکی در آبان ماه 86 تألیف یافته است، هدف مؤلف مقایسه ابیات به جا مانده از مثنوی کلیله و دمنه رودکی با داستانهای کلیله و دمنه ابوالمعالی نصرالله منشی است.
5-دست غیب، عبدالعلی.«رودکی»(پیام نوین، دوره 7، س 1343ش، صص 53-54). این بررسی کوتاه مسائلی از جمله نقد و تحلیل سبک شاعری رودکی از لحاظ قالب معنی و احساس، فعلها و ترکیبها، تعبیرها و نظایر آنها را دربردارد.
6-ذوالفقاری، داریوش.«بررسی مقابله ای احوال و اشعار رودکی و بشار»، مجموعه مقاله های نخستین گردهمایی پژوهشهای زبان و ادبیات فارسی، به کوشش محمد دانشگر، تهران، انجمن علمی زبان و ادبیات فارسی مرکز بین المللی تحقیقات زبان و ادبیات و ایرانشناسی دانشگاه تربیت مدرس(چ1، 1381ش، صص 487-499).در این مقاله، مؤلف به مقایسه احوال و اشعار رودکی و بشار- دو شاعر نابینای ایرانی و عرب-صور خیال موجود در اشعار آنان و برخی از مضامین مشابه در سروده های هر دو شاعر پرداخته است.
7-ریاحی، محمدامین. «بوی جوی مولیان»، یاد یار مهربان، به کوشش علی دهباشی (تهران، صدای معاصر، چ1، 1385ش، صص 78-88)، در مقاله مذکور به تحریف قصیده مشهور«بوی جوی مولیان» رودکی در سده های گذشته، شأن نزول و صورت صحیح بیت نخست آن اشاره شده است.
8-زرین کوب، حمید. «عناصر بدیعی در شعر رودکی»، مجموعه مقالات(تهران،‌ معین علمی، چ1، 1367ش، صص 78-88)، از میان مطالب این مقاله می توان به عدم استفاده رودکی از صنعت به عنوان عنصر اصلی شعر، زیباییهای لفظی رودکی و درهم آمیختگی دو صنعت ترصیع و موازنه در شعر او، اشاره کرد.
9-سلیمانی، قهرمان. «چرا رودکی بزرگ است»رودکی(فصلنامه ادبی- فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان)، (س6، ش8-9، پاییز و زمستان 1384ش، صص 6-5). در این مقاله، مؤلف چهار ویژگی مهم برای رودکی از جمله پیشگامی او در میان شاعرانی که دیوانی به زبان فارسی از آنان برجای مانده، برشمرده است.
10-فرزاد، مسعود.«عروض رودکی»یاد یار مهربان، به کوشش علی دهباشی، (تهران، صدای معاصر، چ1، 1385ش،صص 267-307). در مقاله مذکور از مطالبی نظیر آغازگری رودکی در زمینه استفاده از اوزان عروضی فارسی در ایران اسلامی و اصالت عروض فارسی در شعر رودکی سخن رفته است.
11-محمودزاده، مصباح الدین. «پژوهشی پیرامون یک شعر رودکی» رودکی(س6، ش8-9، ص 119)، در این مقاله مؤلف تلاش کرده تا به کمک مجموعه اشعار چاپ شده از رودکی و آثاری چون تاریخ بیهقی و چند اثر دیگر،‌ پژوهشی درباره متن یکی از سروده های شاعر به دست می دهد.
12-مشهور، پروین دخت.«مروری بر تحقیقات مربوط به رودکی در زبان انگلیسی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی(مشهد، ش4، س37، صص 106-107)، مؤلف در این مقاله به بررسی مباحث مطرح شده درباره رودکی در کتاب ادبیات کلاسیک ایران اثر آ.ج.آربری و مطالب دیگری چون ترجمه انگلیسی کوول از یکی از سروده های شاعر پرداخته است.
13-معین، محمد. «قصیده رودکی و استقبال گویندگان» به کوشش مهدخت معین (تهران، معین، چ1، 1364ش، ج1، صص 103-118)، در این مقاله، به داستان آفرینش قصیده«بوی جوی مولیان» رودکی، مجعول بودن این داستان، استقبال دیگر گویندگان شعر فارسی از این قصیده و امتیاز آن اشاره شده است.
14-همایی، جلال الدین. «رودکی و اختراع رباعی»محرم اسرار(تهران، مروارید، چ1، 1379ش، صص 85-94)، همایی در مقاله خود به سابقه طولانی نوع رباعی در شعر فارسی و عدم اختراع آن توسط رودکی اشاره کرده است.
15-یاحقی، محمدجعفر. «رودکی و خیّام»، رودکی(س6، ش8-9، صص 214-224)، از نکات مهم این مقاله می توان شفافیت تبلور بنیاد و اساس حکمت خسروانی و بن مایه های فلسفی در شعر رودکی و مقایسه افکار فلسفی رودکی و خیام را برشمرد.

مقاله های مستقل خارجی

از میان مقاله های مستقل خارجی در باب رودکی می توان موارد زیر را به عنوان نمونه ذکر کرد:
1-بابا یف، فیض الله.«سه پیراهن یوسف»رودکی،(س6، ش8-9، صص 11-14)، در این مقاله، مؤلف تحلیلی از اشعار رودکی به دست داده و داستان یوسف را منبع الهام شاعر در یکی از سروده هایش دانسته است.
2-راس، دنیسن. «رودکی و رودکی مجعول»مجله انجمن آسیایی سلطنتی(1924م، صص 609-644)، مؤلف این مقاله را به نُه بخش تقسیم کرده و ضمن آن تلاش داشته که سروده های درست رودکی را از میان اشعار مجعول وی به دست دهد.
3-ژوبل، محمدحیدر. «رودکی شاعر خراسانی استاد شاعران»، آریانا( س10(1331ش)، ش8، صص 20-22)، این مقاله با چامه «دندانیه» رودکی آغاز شده و سپس به مباحثی نظیر القاب شاعر، قدرت شاعری و هنر غزل سرایی وی و تقلید شاعران متأخر از رودکی می پردازد.
4-عینی، کمال الدین. «قصیده در آثار رودکی»رودکی و عصر او(دوشنبه 1958م، ص 111)، در مقاله مذکور از نقش رودکی در پیشرفت قصیده یاد شده و دو قصیده مشهور وی به نامهای «مادر می» و «شکایت از پیری»به طور کامل تجزیه و تحلیل گردیده است.
5-مردانی، تاج الدین. «پیرامون چند معنی مشترک در آثار ابن المقفّع و رودکی»، رودکی(س6، ش8-9، صص 129-141)، در این مقاله، مؤلف مقایسه ای از اشعار کلیله و دمنه رودکی با متن عربی کلیله و دمنه ابن مقفّع و دریافت معانی مشترک در آثار آن دو به دست داده است.
6-ملا میرزا احمد. «آثار رودکی»، رودکی(س6، ش8-9، صص 159 -178). مؤلف در این مقاله به آثار رودکی و تعداد اشعار بازمانده از او به نقل از عوفی در لباب الالباب، نفیسی در محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، یوگنی برتلس در تاریخ ادبیات فارسی و دیگران و مسائل دیگر پرداخته است.
7-نصرالدین اف، عبدالمنان.«نگاهی به تصحیح و نشر اشعار رودکی»، رودکی(س6، ش9-8، صص 181-200)، در این مقاله، مؤلف مهم ترین و جامع ترین بیش از 20نشر از آثار بازمانده رودکی از نیمه دوم سده 19 تا امروز و محتوای آنها را معرفی کرده که رودکی شاعر عهد سامانیان اثر هرمان اته از آن جمله است.

ترجمه ها

درباره استاد رودکی و آثار او کتابها و مقاله هایی به چند زبان دنیا نوشته و یا برگردانیده شده است. از آن جمله اند:
1-ترجمه آذربایجانی آ.جعفرزاده و ف. سعیدوف با عنوان« شاعر بزرگ تاجیک»(ادبیات و هنر، 18 اکتبر 1958م).
2-ترجمه ارمنی و. سنتریان به نام آثار رودکی به زبان ارمنی(تاجیکستان شوروی، 11 اکتبر 1958م).
3-ترجمه ازبکی ا.عبدالله یف و س.امیرقلوف با عنوان غزل رودکی(تاجیکستان شوروی، 1958م).
4- ترجمه اوکراینی و. میسیک به نام رودکی(منتخبات) از فارسی به تاجیکی(کیف،‌ انتشارات ادبیات دولتی اوکراین، 1962م).
5-ترجمه روسی آرماکوف با عنوان از رودکی(اشعار)، (بدخشان شوروی، 15 اکتبر 1958م).
6-ترجمه گرجی و. پاتوریدزه به نام«عصر رودکی»، رودکی،(1100، تفلیس، انتشارات دانشگاه دولتی، 1957م، صص 9-12).
7-ترجمه لتونی چ.کندژولیس با عنوان «ابوعبدالله رودکی»(ادبیات و هنر، 28 اکتبر 1958م).

تذکره ها

شمار تذکره هایی که در آنها از رودکی و جایگاه او در شعر فارسی سخن رفته است، اندک نیست. در اینجا چند نمونه از آنها آورده می شود:
1-تذکره هفت آسمان از آغااحمدعلی احمد(کلکته، 1873م و تهران، اسدی، 1965م، صص 6-14). در بخشی از این تذکره درباره مسائلی نظیر طرح قالب مثنوی توسط رودکی و مهارت وی در اقسام شعر بحث شده است.
2-شعرالعجم، تألیف شبلی نعمانی، ترجمه سیدمحمدتقی فخر داعی گیلانی(تهران، ابن سینا، چ2، 1335ش، ج1، صص 25-36 و صفحات دیگر) بخشی از کتاب مذکور به داستان آفرینش قصیده «بوی جوی مولیان» رودکی، مدیحه سرایی و مراثی شاعر و دیدگاه معاصرانش در مورد او اختصاص یافته است.
3- لباب الالباب، اثر محمد عوفی، به سعی و اهتمام ادوارد براون(لیدن،‌بریل، 1324ق/1906م، ص 291). عوفی در صفحه ای از این کتاب افزون بر ذکر نام و نسب، کنیه و زادگاه استاد رودکی، به جایگاه مهم وی نزد بسیاری از شاعران بزرگ فارسی گوی پرداخته و شمار اشعارش را نیز بالغ بر صد دفتر دانسته است.
4- تذکره ریاض الشعرا، از علیقلی واله داغستانی، مقدمه و تصحیح و تحقیق سیدمحسن ناجی نصرآبادی(تهران، اساطیر، چ1، 1384ش، ج2، صص 822-826)در تذکره مذکور، واله ضمن ستایش از رودکی و شعر او، به تعداد اشعار شاعر و نمونه هایی از آنها اشاره کرده است.
5-مجمع الفصحا، تألیف رضاقلیخان هدایت، به کوشش مظاهر مصفّا(تهران، 1339ش، ج2، صص 681-688). در بخشی از این تذکره، مؤلف به زندگی و مقام رودکی در دربار سامانی، ثروت شاعر، شاعران معاصر وی و تعدادی از اشعارش پرداخته است.
6-فرهنگ سخنوران از ع.خیّامپور(تبریز شرکت سهامی چاپ کتاب آذربایجان، 1340ش، صص 241-242)که در اثرش منابع بسیاری در ارتباط با رودکی معرفی شده است.

پایان نامه ها

توجه به فهرست پایان نامه های کارشناسی ارشد و دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاهها هم از استقبال دانشجویان از رودکی و اشعارش حکایت دارد. برای نمونه، منصوره بهرامی پایان نامه کارشناسی ارشد خود در دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران را با عنوان فرهنگ واژه نامه دیوان رودکی و بررسی واژگان آن( 1378ش)گذرانده است. سکینه رسمی مدرک دکتری خویش از دانشگاه تربیت مدرس را با پایان نامه ای به نام جلوه های قرآن در انواع شعر فارسی از رودکی تا عطار(1375ش)دریافت کرده است. آقا محمد زنگانه با گذراندن پایان نامه ای تحت عنوان رودکی پژوهی در آئینه مقالات فارسی، موفق به اخذ مدرک کارشناسی ارشد از دانشگاه تربیت مدرس شده است(1386ش).

رودکی شناسان ایرانی

چنانکه پیش از این اشاره شد، تعداد رودکی شناسان ایرانی فراوان است. لذا در اینجا تنها به ذکر نام برخی از آنان چون سعید نفیسی، علی اکبر دهخدا، محمد دبیر سیاقی، عبدالحسین زرین کوب، خلیل خطیب رهبر و منوچهر دانش پژوه اکتفا می کنیم.

رودکی شناسان خارجی

از میان تعداد بسیار رودکی شناسان خارجی می توان از:
1-جان روبرتو اسکارچیا(J.R.Scarcia)ایرانشناس ایتالیایی و مؤلف منتخب اشعار رودکی.
2-جان هویی، ایرانشناس و رودکی شناس چینی مترجم دیوان رودکی.
3-ابراهیم دسوقی شتا رودکی شناس مصری.
4-عبدالسلام دهاتی شاعر و نویسنده تاجیک.
5-ابراهیم امین الشواربی، پژوهشگر مصری.
6-جمیل صدقی زهاوی، ایرانشناس و رودکی شناس عراقی.
7-ظهورالدین احمد، ادیب و فارسی پژوه پاکستانی و مؤلف نیا ایرانی ادب(ادبیات جدید ایران).
8-تسوئوکورویاناگی، پژوهشگر ژاپنی و مؤلف کتاب شاعران ایران.
9-الکساندرگواخاریا، ایرانشناس گرجی و نویسنده مقاله« صنایع بدیعی رودکی» یاد کرد.
منابع تحقیق :
1.افزون بر منابع ذکر شده در متن ر.ک.ابوالقاسم رادفر، کتابشناسی ابوعبدالله محمد بن جعفر رودکی، تهران، مؤسسه مطالعات فرهنگی و تمدن ایران زمین، 1386، صص 287-288.
منبع :اکبری، منوچهر(1387)، رودکی سرآمد شاعران فارسی، تهران، خانه کتاب، چاپ دوم: 1388.