نویسنده: علی اکبر زمانی نژاد
هزار سال است که علما و دانشمندان رساله ها و کتابهایی در تبیین اسرار و آداب و رموز نماز به نامهای مختلف و به زبان های گوناگون می نگارند و هنوز این راز سربسته است.
پس از قرن پنجم هجری، از زمان شیخ الرئیس ابوعلی سینا تاکنون نگاشته هایی در احکام ظاهری نماز و ادب حضور در آن و اسرار باطنی آن و در قالب رساله هایی مستقل و بعضاً غیر مستقل همراه کتابهای اخلاقی و عرفانی و یا بعضاً کتابهای فقهی بخشی و یا فصلی از آن به این موضوع پرداخته شده است. مانند احیاء علوم الدین غزالی و المحجة البیضاء فیض کاشانی(ره).
علامه تهرانی در ذریعه(ج2، ص 47تا 51) شماری از این رساله ها را معرفی کرده است، بسیاری از کتابها که در این موضوع به رشته تحریر درآمده، با نام اسرار نماز یا اسرار الصلاة و... نبوده بلکه به عناوین مستقلی مانند جامع الخیرات و یا معیار الصلاة و... نام گذاری شده است.
در مقدمه اسرار نماز(ترجمه اسرار الصلاة شهید ثانی(ره) سی عنوان از کتابهائی که در موضوع اسرار الصلاة است، به عنوان کتابنامه اسرار نماز معرفی شده است که اینجا تمام آن موارد با مواردی که استدراک کتابنامه به حساب خواهد آمد معرفی خواهد شد.
ابن سینا این کتاب را در سه بخش تحت عنوانهای: ماهیّت نماز، احکام ظاهری و اسرار باطنی نماز، ظاهر و باطن نماز بر چه کسانی واجب است، تألیف نموده است.
این کتاب در ضمن«کلمات المحقّقین» به سال(1315هـ) در تهران چاپ و در سال (1402هـ) در قم افست شده است.
ترجمه فارسی آن به قلم«ضیاء الدّین دری» به سال 1326شمسی در تهران به چاپ رسیده است.(1)
در این رابطه دو کتاب دیگر به نامهای: «روح الصّلاة» و«حقیقة الصّلاة» به قاضی سعید قمی نسبت داده شده، که احتمالاً همان «اسرار الصلاة» می باشد. (2)
برخی از بزرگان معتقدند که این کتاب بهترین کتابی است که در این رابطه نوشته شده است.(3)
نسخه ای از این کتاب در 60صفحه به تاریخ(1084هـ) در کتابخانه آیت الله مرعشی در قم موجود است. (5)
مرحوم ملکی کتاب پر ارج«اسرار الصّلاة» را در قم تألیف کردند و به سال(1338هـ) با چاپ سنگی منتشر نمودند و چاپ سوم آن به سال(1338هـ) با چاپ سنگی منتشر نمودند و چاپ سوم آن به سال(1391هـ) در 320صفحه در تهران منتشرشد.
این کتاب اخیراً به فارسی نیز ترجمه و منتشر شده است.
این کتاب تحت عنوان«اسرار الصلاة یا رموز نماز» در 448صفحه به چاپ رسیده است.(14)
تاکنون بیش از 10کتاب تحت عنوان«ترجمه الصّلاة» از بزرگان شیعه به زبانهای عربی، فارسی و اردو به رشته تحریر درآمده است. (16)
مؤلّف به سال(1283هـ) کتاب اسرار الصّلاة شهید را نوشته، حواشی و شروحی بر آن افزود. (20)
این کتاب به سال(1391هـ) در 297صفحه رقعی در تهران چاپ و منتشر شد.
این کتاب به سال(1371هـ) در 178صفحه در اصفهان به چاپ رسیده است. (23)(24)
همانطوری که ملاحظه کردید، اکثر این کتابنامه از کتابهای ذریعه و طبقات الاعلام شیخ آقا بزرگ تهرانی و فهارس نسخ خطی بعضی از کتابخانه ها است.
از آن جائی که مطالب کتابشناسی و نسخه شناسی اسرار الصّلاة در کتاب ذریعه منحصر بفرد بوده و به معرفی آنان پرداخته و کتابنامه اسرار الصّلاة را اجمالاً نوشته اند، لذا تمام مطالب ذریعه در اینجا آورده می شود، بنگرید:
«192. أسرار الصّلاة. للشیخ جمال الدین أبی العباس أحمد بن شمس الدین محمد بن فهد الأسدی الحلی، المتوفی سنة(841هـ)، و المدفون فی بقعته المشهورة بکربلاء، نسبه إلیه السید المعاصر فی روضات الجنات.
أسرار الصّلاة للشیخ محمد تقی، یأتی بعنوان أسرار العبادات.
193. اسرار الصّلاة للسید جعفر السبزواری المشهدی ابن أخت السید محمد ابن میرشاه قاسم السبزواری، إمام الجمعة بالمشهد الرضوی الذی توفی سنه(1198هـ) ذکره فی مطلع الشمس.وقال فی فردوس التواریخ«إنّه موجود عندی فیه بیان حکم تشریع الصّلاة و حکم تشریع أجزائها و أفعالها و توفی المؤلف فی زمن حیاة السید میرزامهدی الشهید سنة(1218هـ)، ودفن قریباً من خاله المذکور».
194. اسرار الصلاة للشیخ میرزا جواد آقا الشهیر بملکی التبریزی نزیل قم، والمتوفی بها سنة (1344هـ) کمل العلوم و المعارف فی النجف الأشرف سنین و هذّب نفسه بمصاحبة جمال السالکین المولی حسین قلی المهدانی، ورجع إلی ایران حدود العشرین بعد الثلاثه مائة والألف، واختار مجاورة السیدة فاطمة بقم، و بها ألف أسرار الصلاة، و طبعه سنة(1338هـ).
أسرار الصّلاة لآقا محمد حسین بن آقا باقر: إسمه منهاج الولایة یأتی.
195. أسرار الصلاة و ماهیتها للشیخ الرئیس أبی علی الحسین بن عبدالله بن سینا المتوفی سنه(427هـ)، أوله(الحمدلله الذی خص الانسان بشرف الخطاب- الی قوله- سید الأولین والآخرین محمد وآله أجمعین... و قسمت هذه الرسالة بثلاثة أقسام و شرحتها فی ثلاثه فصول)ذکر فی الفصل الأول ماهیة الصلاة، وفی الثانی أحکامها الظلاهرة و أسرارها الباطنه، و فی الثالث من یجب علیه ظاهر الصلاة و باطنها و من لایجب. هی مختصرة تقرب من مئتین وخمسین بیتاً، وسمّاه فی کشف الظنون برسالة فی الصلاة، توجد نسخة منها عند السید محمد رضا الطباطبائی فی النجف، ضمن مجموعه نفیسة فیها عدة رسائل علمیة وهی من جمع الفاضل المولی محمد باقر بن منبوداق کتب بعضها بمدرسة الجدة فی اصفهان سنة(1067هـ)؛ و رأیت نسخة أخری بطهران فی کتب سلطان المتکلمین الحاج الشیخ محمد. و طبع ضمن مجموعه کلمات المحققین بطهران سنة (1315هـ).
أسرار الصلاة للشیخ زین الدین الشهید، إسمه التنبیهات العلیة، یأتی.
196. أسرار الصلاة للمولی محمد سعید الشریف القمی، طبع علی هامش شرح الهدایة سنة(1313هـ)، وهو القاضی محمد سعید بن محمد مفید الشریف القمی صاحب أسرار الصنایع الآتی. (25)
أسرار الصلاة الموسوم بالغرة(26) للشیخ سلیمان بن عبدالله الماحوزی یأتی.
197. أسرار الصلاة للسید الأمیر محمد صالح بن الأمیر عبدالواسع الخواتون آبادی المتوفی سنة (1116هـ) ذکره فی الفیض القدسی و فی الروضات.
198. أسرار الصلاة و آدابها و أدعیتها، للمولی عباس بن إسماعیل بن علی ابن معصوم القزوینی، فارسی، طبع بایران مرة سنة(1294هـ)، و أخری سنة(1304هـ)، عبّر فیه عن والده إسمایل بن علی بسید الفقهاء، ولعله المولی عباس القزوینی المجاز من السید علی بحر العلوم الذی توفی سنة (1298هـ) لم أظفر ترجمة والده ، لکن أظنه المولی إسماعیل القزوینی صاحب أنباء الأنبیاء الآتی. أسرار الصلاة الموسوم بجامع الخیرات، شرح لأسرار الصلاة للشهید یأتی.
أسرار الصلاة الموسوم بمعیار الصلاة، للمولی عبدالوحید یأتی.
199. أسرار الصلاة و أنوار الدعوات، أو مختار الدعوات و أسرار الصلاة، سماه المؤلف فی دیباجته بکلا الاسمین، وهو السید رضی الدین أبوالقاسم علی بن موسی بن طاووس الحلی المتوفی سنة(664هـ)، ذکر فی أولّه بعد الخطبة أنه عمد إلی تتمیم مصباح المتهجد لجده الأمی شیخ الطائفة الطوسی، و أنه رتب من التتمیم، (خمسة أجزاء أحدها فلاح السائل فی عمل الیوم واللیلة، والثانی زهرة الربیع فی عمل الأسابیع، و الثالث الدروع الواقیة من الأخطار فیما یعمل کل شهر علی التکرار، و الرابع الاقبال فی عمل السنة، و هذا الجزء أعنی أسرار الصلاة هو الخامس منها ثم قال(واننی اصوبه- الجزء الخامس- مدة حیاتی عن کل أحد إلا أن یأذن من له الاذن فی نبأه أحداً قبل وفاتی).
ثمّ اعتذر السید عن ذکر کثیر من الروایات التی أوردها فی ثواب جملة من الأعمال بوجوده عدیدة؛ منها أدله التسامح فی السنن وهیا أخبار(من بلغه ثواب علی عمل إلخ)؛ و منها أن کثیراً من الرواة المرمیین بالضعف لیسوا من الضعفاء لوجوه کثیرة واحتمالات عدیدة لایبقی الوثوق والاطمینان بضعفهم. «أقول» إن السید شرع فی تألیف تتمات مصباح المتهجد بعد سنه(635هـ)، فانّ أول مجلداته فلاح السائل الذی ذکر فی أوله روایته عن الشیخ أسعد بن عبدالقاهر الاصفهانی فی السنة المذکورة، و قد ذکر فی أول فلاح السائل أن قصده أن یرتب التتمات فی عشرة مجلدات ویسمی کلا منها باسم فذکر أن فلاح السائل فی مجلدین، وزهرة الربیع المجلد الثالث و جمال الاسبوع الرابع و سمی الخامس بالدروع الواقیة ولیس فیه ذکر لأسرار الصلاة المذکور فیظهر أنه عدل عن قصده فی أول الشروع، و أنّه بعد ترتیب أجزائه الاربعة شرع فی الخامس و جعله هذا الکتاب لکنه لما لم یبرزه للناس وصانه عن کل أحد مدة حیاته فلم یشتهر فصار الخامس المشهور هو الدروع کما قرره أولاّ فی فلاح السائل.
و أنا لم أظفر بنسخة تامة من هذا الکتاب وإنما رأیت کراسة من أوّله بخط عتیق ضمن مجموعه فی خزانة کتب سیدنا الحسن صدر الدین الکاظمی.
200. أسرار الصلاة للمولی علی أکبر الکرمانی، فارسی مطبوع، وأظن أنه الآمر بطبع قواعد الشهید سنة(1270هـ) والآمر بطبع الذکری سنة(1272هـ) و یظهر من الموضعین أنه کان من أجلاء علماء عصر السلطان ناصر الدین شاه، لکن لم أجد ترجمته فی المآثر و الآثار، ولعله ممن فاته کما فاته کثیر ممن اطلعنا علی آثار هم و بعض أحوالهم و لا سیما الایرانیین منهم القاطنین فی خارج بلاد إیران مثل العراق و الهند و جبل عامل و غیرها.
201. أسرار الصلاة للسید مرتضی بن السید محمد الکشمیری من أجلاء تلامیذ السید دلدار علی النصیر آبادی الذی توفی(سنة 1235هـ)، بل جعله المولی محمد علی الکشمیر الشهیر بپادشاه عدیلا لاستاده فی لیاقته للامامة فی رسالته فی فضل صلاة الجماعة، وله میزان المقادیر أیضاً. و هو غیر السید مرتضی الهندی الذی کان من تلامیذ السید دلدار علی أیضاً و ترجمه معاصره السید مهدی فی تذکرة العلماء کما فی نجوم السماء.
202. أسرار الصلاة فارسی للسید میرزا موسی بن میرزا محمد المستوفی الهمدانی من سادات کمالان، أخذ المعقول عن الحکیم السبزواری، وتوفی حدود الثلاث مئة، أو نیف بعد الألف، وله تصانیف أخر کانت فی خزانة کتب ولده العالم الحاج آقا محمد الذی توفی بالمشهد الرضوی سنة(1351هـ)، و ترجمه الفاضل فی المآثر و الآثار». (27)
همانطور که شیخ آقا بزرگ تهرانی ارجاع داده اند بعضی از اسرارالصلاة ها را به نام اصلی کتاب که خواهد آمد، ما نیز به جهت تکمیل مطالب ذریعه آن موارد را در اینجا ذکر می کنیم:
«جامع الخیرات فی شرح أسرار الصلاة، للمولی محمد علی بن محمد حسن الآرانی الکاشانی المجاز من المولی احمد النراقی فی(1217هـ)، شرع فیه فی أوّل جمادی الاولی(1242هـ) کما ذکره فی آخر کتابه مطلع الأنوار الآتی فی حرف میم». (28)
«معیار الاصلاة فی اسرار الصلاة، للشیخ عبدالوحید بن نعمة الله ابن یحیی الجیلانی أو الاسترآباد ذکره فی الریاض و هو تلمیذ الشیخ البهائی علی ما صرح به فی آخر الاثنا عشیریة الحجّیه لا ستاده، و قد استنسخه فی ذی الحجه سنة(1205هـ) وله أسرار الزکاة و غیرها» (29)
«منهاج الولاة فی أسرار الصلاة. فارسی، للآقا محمد حسین بن الآقا محمد باقر، الّفه فی بروجرد و فرغ منه فی زوال یوم الثلاثا، التاسع و العشرین شهر الصیام سنة(1264هـ). و هو مرتب علی فتوحات أوّله[الحمدلله الذی اسری بنا إلی معراج الوصال و أنعم علینا بمحامد الخصال تجلّی لنا فی محراب العبودیة] یظهر منه أنه عارف حکیم متأله. والنسخة عند السید عبدالحسین الحجة، و الظاهر أنه والد الحاج آقا نورالدین البروجردی المتوفی بطهران حدود(1336هـ). (30)
«الغراء رسالة فی اسرار الصلاة. للشیخ ابی الحسن سلیمان بن عبدالله بن علی بن الحسن بن احمد السراوی الماحوزی، المولود فی(1075هـ)، والمتوفی سنة(1121هـ). و صاحب البلغة والمعراج، رأیته فی خزانة المولی محمد علی الخوانساری بالنجف عند السید جعفر بن السید باقربحرالعلوم. اوله:[الحمدلله ربّ... ] و رتبه علی عشرة فصول، اوّلها فی الضوء و عاشرها فی التسلیم و یأتی له فی... ». (31).
بعضی از آثار در ارتباط با اسرار نماز تحت عنوان عامی به اسامی اسرار العبادات به رشته تحریر در آمده است که مناسب است آنها نیزدراینجا معرفی شوند. بنگرید:
«205. أسرار العبادات. لبعض متأخری الأصحاب، رتّبه علی مقدمة و خمسة ارکان فی العبادات الخمسة اوّله(الحمدلله رب العالمین والعاقبه للمتقین)ذکر فی أوله أنه أخذ الاسرار الباطنة لها من المحجة البیضاء فی احیاء الأحیاء له أیضاً، رأیته فی الکتب الموقوفة فی بیت السادة آل خرسان فی النجف.
206. أسرار العبادات. فارسی للمولی الشیخ محمد تقی الخرقانی، وصل فیه إلی آخر مقالته فی سرّ الاسلام، فلم یمهله أجله لاتمامه فتممه ولده الشیخ محسن إبن محمد تقی بالحاق خسمة فصول به، فی أسرار تشریع الصلاة إلی آخر أفعالها، ولم یخرج من قلمه إلاّ ذلک،و تأریخ کتابة النسخة سنة(1321هـ).
207. أسرار العبادات. للسید عبدالله بن محمد رضا شبر الحسینی الکاظمی المتوفی بها سنة(1242هـ)، أوّله(الحمدلله الذی لا من شیء کان ولا من شیء یکون) مرتب علی مقدّمة و بابین فی کل منها کتب و فصول و أصول، وفی آخره المحرمات و المکروهات و طاعات القلب و معاصیها، و نسخته عند الشیخ هادی آل کاشف الغطاء بخط علی بن محمد علیوی الدجیلی سنة(1233هـ)، وقفها الحاج عیسی بن حسین علی کبة.
208. أسرار العبادة. للسید کاظم بن قاسم الرشتی الحائری المتوفی سنة(1259هـ)، مختصر رأیته ضمن مجموعة من بقایا مکتبة الشیخ عبدالحسین الطهرانی بکربلاء.
209. أسرار العبادة. فی الفقه، للفیلسوف المتأله الفقیه الحاج المولی هادی إبن مهدی السبزواری المتوفی سنة(1289هـ)، حکی فی(مطلع الشمس) فهرس تصانیفه عن ولده المولی محمد إسماعیل». (32)
و نیز بعضی از کتابهای اسرار الصلاة تحت عناوینی غیر از اسرار الصلاة و اسرار نماز و اسرار العبادات و... در ذریعه آمده است، ولکن موضوع کتابها و رساله ها در ارتباط با اسرار نماز است، مانند مصباح النجاة فی أسرار الصلاة وسر الاستغفار بین السجدتین. (33)
ناگفته نماند که شیخ آقا بزرگ تهرانی کتاب سرالصلاة امام خمینی(قده)را در جلد دوازدهم ذریعه که در سال(1381ق)- یعنی بیش از پنجاه سال پیش- به طبع رسیده است معرفی کرده است:
«سر الصلاة علی لسان العرفا» للحاج آقا روح[الله] بن السید مصطفی الخمینی المولود(1310ق) من تلامیذ الشیخ عبدالکریم الیزدی الحائری القمی، و النسخة بخطه بقم».(34)
کتاب سرّ الصلاة(معراج السالکین و صلاة العارفین) دربیست و یکم ربیع الثانی(1358هـ ق) برابر با 19خرداد(1318هـ ش)، به دست حضرت امام خمینی(قده)به پایان رسیده است. متن کامل آن همراه با تصویر نسخه خطی و... در 265 صفحه توسط مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی(قده)به سال(1369شمسی) به چاپ رسیده است. و سه سال بعد از تألیف سرّ الصلاة، کتاب آداب الصلاة را تألیف می کنند.
1. اسرار الصلاة، قاضی سعید قمی، دانشگاه تهران، مجموعه ش 6901/1، فهرست دانشگاه، ج 16، ص 391.
2. فائده شریفة فی اسرارالصلاة، از؟ ، دانشگاه تهران، مجموعه ش 9521/5، فهرست دانشگاه، ج 17، ص391.
3. اسرار الصلاة= اسرارالعبادات، شاه نعمه الله ولی، دانشگاه تهران، ش 890/10، فهرست دانشگاه، ج 3، ص 405.
4. اسرار الصلاة، از؟ ، دانشگاه مجموعه ش 398/3، فهرست دانشگاه، ج 6، ص 2134.
5. اسرار الصلاة قاضی سعید قمی، داشنگاه مجموع ش 407/3، فهرست مشکوة، ج 1، ص 309.
6. منهاج الولاة فی اسرار الصلاة، آقا محمد حسین بروجردی، دانشگاه، ش 1306، فهرست مشکوة، ج 1، ص 245.
7. اسرار الصلاة، ش 19ازمجموعه های عبدالمجید مولوی، مشهد، نشریه دانشگاه، ج 5، ص 9-11.
8. اسرار الصلاة ،از؟ ، کاتب محمد جواد آقا رضا گلپایگانی، سنه 1329، ش 2010، فهرست دانشگاه، ج 8، ص 631.
9. اسرار الصلاة،حاج محمد بن نادعلی بروجردی، کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی(ره)، ش 771، فهرست کتابخانه مرعشی، ج 2، ص 380.
10. اسرار الصلاة، قاضی سعید قمی، ملک تهران، ش 1586، فهرست ملک، ج 1، ص 39.
11. اسرار الصلاة قاضی سعید قمی، ملک تهران، ش 677/6، فهرست ملک، ج6 ، ص141-143.
12. المنازلات الشارقات فی اسرار الصلاة، محمد بن محمد باقر شهیر به نواب لاهیجانی، کتابخانه ملی ش 397/ف فهرست ملی، ج 1، ص 379-381.
13. اسرار الصلاة، قاضی سعید قمی، دانشگاه ش 1030، فهرست دانشگاه، ج 3، ص 407.
14. اسرار العبادات، شاه نعمه الله ولی، کتابخانه نوربخش، ش 59، فهرست نوربخش، ج 1، ص 89.
15. اسرار العبادات، حاج ملاهادی بن مهدی سبزواری(1289ق)، کتابخانه مرعشی نجفی، ش 8697، فهرست مرعشی، ج 22، ص 240-242.
16. اسرار العبادات، ابوجعفر کافی بن محتشم قاینی، الهیات دانشگاه تهران، مجموعه ش 1 /834/ د، فهرست دانشکده الهیات دانشگاه تهران، ج 2، ص 40(فهرست دانشکده الهیات تهران، ج 2، ص 27-29).
17. اسرار العبادات، محمد کاظم بن قاسم رشتی، دانشگاه الهیات تهران، مجموعه ش 263/3/د، فهرست دانشکده الهیات دانشگاه تهران، ج 1، ص 455(فهرست دانشکده الهیات تهران، ج 1، ص 269).
18. اسرار العبادات، از؟ ، کاتب: محمد مظفربن محمد حکیم، درسنه 1066-1987، مجلس سنا(شماره2)، فهرست سنا، ج 1، ص 205، و نیز نشریه دانشگاه تهران، ج 6، ص 579.
19. اسرار الصلاة، مصطفی خویی، کتابخانه وزیری یزد، ش 2465، فهرست کتابخانه، ج 4، ص 1305.
20. اسرار الصلاة، علی نقی بن محمد رضا همدانی، کتابخانه مرحوم آیه الله آخوند همدانی(غرب همدان) به شماره/439، فهرست غرب، ص 7؛ کتابخانه آیه الله گلپایگانی، مجموعه ش 306، فهرست گلپایگانی، ج 1، ص 266.
21. معادن الحکم یا اسرار العبادات، محمد تقی خرقانی نجفی، کتابخانه شوشتری های نجف اشرف، نشریه دانشگاه تهران، ج 11، ص 823.
22. اسرار الصلاة، ابو محمد صاین الدین علی ترکه، چندین نسخه در کتابخانه بایزید ولی الدین ترکیه و قاهره و تهران در فهرست نسخه های خطی فارسی منزوی، ج 2، ص 1029معرفی شده است.
23. درفهرست نسخه های خطی فارسی منزوی، ج 2، ص 1029، چندین أسرار الصلاة ناشناخته یا از شاه نعمت الله ولی معرفی شده است.
24. أسرار الصلاة، احمد بن محمد کاظم اشکوری، قسمتی از کتاب بحر المعارف او است، رجوع شود به الشریعة الی استدراک الذریعه، ج 1، ص36.
25. ترجمه اسرار الوحی، کتابخانه حضرت معصومه(ع)، قم، فهرست، ج 1، ص 263.
26. اسرار الصلاة، علی بن غلامعلی قزوینی- معاصر ناصر الدین شاه- کتابخانه مسجد اعظم قم، ش 3578، فهرست مسجد اعظم، ص 169-170.
رساله پیرامون نماز، تألیف آیه الله رضا استادی و آقای ناصرالدین انصاری حوالت می دهیم.
1. أسرار الصلاة در بیان رموز نماز و خصوصیات و گنج های نهفته در آن، محمد حسین خراسانی، کتابفروشی مصطفوی، بوذر جمهوری، تهران، 1358ش/1389ق، 176صفحه.
2. أسرار الصلاة، محسن قرائتی.
3. ترجمه اسرار الصلاة ملکی تبریزی، رضا رجب زاده.
4. اسرار پزشکی نماز شب، محمود غفاری.
5. اسرار شگفتی های نماز، ایوب نظری.
6. اسرار عبادات و حقیقت نماز، ترجمه و شرح اسرار العبادات و حقیقة الصلاة، قاضی سعید قمی.
7. اسرار فروع الدین در فلسفه نماز، محمود محقق دامغانی.
8. اسرار نماز، احمدرضا بسیج.
9. اسرار نماز فیض کاشانی و حسنعلی اصفهان و شهید ثانی، مقدمه نجم الدین علی مقدادی اصفهانی، مصحح رضا مرندی، ناشر فراهانی، تهران.
10. پرواز در ملکوت یا اسرار معنوی نماز، ترجمه أسرار الصلاة امام خمینی(ره)، احمد فهری.
11. حقایق نماز در اسرار الصلاة، عبدالحسین حائری لاهیجانی.
12. حکمت ها و اسرار نماز، احمد اهتمام.
13. حیات عارفانه فرزانگان، نماز اوّل وقت همه فلسفه ابرار، حسن صدری مازندرانی.
14. رازهای نماز، ترجمه کتاب أسرار الصلاة آیه الله جوادی آملی، ترجمه: علی زمانی قمشه ای، ویرایش: حسین شفیعی.
15. رموز نماز اسرار الصلاة، فرید نهاوندی، چاپخانه خراسان، مشهد،1340، فارسی.
16. راهی روشن در جهانی تاریک، ترجمه فصل صلاة المحجة البیضاء، اسدالله ناصح.
17. نردبان عروج، سیری در اسرار نماز، یوسف ابراهیمیان آملی.
18. سیری در اسرار و آثار نماز، عقیقی بخشایشی، دفتر نوید اسلام، 1377ش، قم، فارسی، 96صفحه.
19. هشت بهشت در ترجمه اسرار نماز، محمد احمد آبادی طیب زاده.
20. هدایة المستشرقین در آداب ظاهری و اسرار باطنی نماز، غلامرضا یزدی فقیه خراسانی.
21. نماز گوهر شب چراغ، مهدی احمدی.
22. نماز گنجینه اسرار الهی، علی اکبر مغیثی پور سبزواری.
جامع ترین کتابشناسی و نسخه شناسی رساله های اسرار الصلاة، توسط جناب آقای محمد ملکی در دو مقاله با عنوان آداب حضور و اسرار سلوک(بررسی و گزارش پنجاه رساله اسرارالصلاة)در فصلنامه کتابهای اسلامی، تابستان 1383(ویژه نامه نماز) و بهار 1384، سال ششم، شماره بیست، ص 51-79به چاپ رسیده است که سعیشان مشکور باد.
و نیز حضرت آیه الله رضا استادی در کتاب هزار کتاب و رساله پیرامون نماز تمام اسرار الصلاة ها را معرفی کرده اند.
در کتاب دائرة المعارف تشیّع، ج 2، ص 138، مدخلی به عنوان اسرار الصلاة وجود دارد که ده کتاب از اسرار الصلاة ها را متذکر شده اند، کما اینکه در همان صفحه مدخل اسرار العبادات معرفی شده است.
در کتاب کشف الأستار صفائی خوانساری، ج 51، ص 98و 99مفصلاً کتاب أسرارالصلاة شیخ احمد أحسائی بحرانی در دو صفحه معرفی شده است.
در کتاب فرهنگ آثار ایرانی-اسلامی، ج 1، ص 220-221چندین مدخل با نامهای اسرار الصلاة یا اسرار الصلوة و انوار الدعوات معرفی شده است.
پس از قرن پنجم هجری، از زمان شیخ الرئیس ابوعلی سینا تاکنون نگاشته هایی در احکام ظاهری نماز و ادب حضور در آن و اسرار باطنی آن و در قالب رساله هایی مستقل و بعضاً غیر مستقل همراه کتابهای اخلاقی و عرفانی و یا بعضاً کتابهای فقهی بخشی و یا فصلی از آن به این موضوع پرداخته شده است. مانند احیاء علوم الدین غزالی و المحجة البیضاء فیض کاشانی(ره).
علامه تهرانی در ذریعه(ج2، ص 47تا 51) شماری از این رساله ها را معرفی کرده است، بسیاری از کتابها که در این موضوع به رشته تحریر درآمده، با نام اسرار نماز یا اسرار الصلاة و... نبوده بلکه به عناوین مستقلی مانند جامع الخیرات و یا معیار الصلاة و... نام گذاری شده است.
در مقدمه اسرار نماز(ترجمه اسرار الصلاة شهید ثانی(ره) سی عنوان از کتابهائی که در موضوع اسرار الصلاة است، به عنوان کتابنامه اسرار نماز معرفی شده است که اینجا تمام آن موارد با مواردی که استدراک کتابنامه به حساب خواهد آمد معرفی خواهد شد.
کتابنامه اسرار نماز
در پیرامون اسرار و رموز نماز دهها کتاب ارزنده از علمای بزرگ و فقهای عالیقدر در طول چهارده قرن به رشته تحریر در آمده که اسامی قسمتی از آنها را در زیر می آوریم.1. اسرارالصّلاة
از حسین بن عبدالله بن سینا، متوفّای(427هـ).ابن سینا این کتاب را در سه بخش تحت عنوانهای: ماهیّت نماز، احکام ظاهری و اسرار باطنی نماز، ظاهر و باطن نماز بر چه کسانی واجب است، تألیف نموده است.
این کتاب در ضمن«کلمات المحقّقین» به سال(1315هـ) در تهران چاپ و در سال (1402هـ) در قم افست شده است.
ترجمه فارسی آن به قلم«ضیاء الدّین دری» به سال 1326شمسی در تهران به چاپ رسیده است.(1)
2. اسرار الصلاة
از سید ابن طاووس متوفای(664هـ) اسم کامل آن«اسرار الصلاة و انوار الدّعوات» است.3. اسرار الصلاة
از شیخ جمال الدّین، احمد بن شمس الدّین محمّد بن فهد اسدی حلّی، متوفّای(841هـ) مدفون در بقعه معروفش در کربلا.4. اسرار الصلاة
از مولی محمّد سعید شریف، بن محمّد مفید قمی متوفّای بعد از(1126هـ) این کتاب به سال 1313هـ درحاشیه کتاب شرح الهدایه چاپ شده است.در این رابطه دو کتاب دیگر به نامهای: «روح الصّلاة» و«حقیقة الصّلاة» به قاضی سعید قمی نسبت داده شده، که احتمالاً همان «اسرار الصلاة» می باشد. (2)
برخی از بزرگان معتقدند که این کتاب بهترین کتابی است که در این رابطه نوشته شده است.(3)
5. اسرار الصّلاة
از مولی علی اکبر کرمانی، ازعلمای معاصر ناصرالدّین شاه. این کتاب به فارسی نگاشته یافته و در سال(1271هـ) به طبع رسیده است.6. اسرار الصّلاة
از صائن الدّین علیّ بن محمّد بن افضل الدّین ترکه، متوفّای چهارم ذیحجّة الحرام(830هـ).(4)نسخه ای از این کتاب در 60صفحه به تاریخ(1084هـ) در کتابخانه آیت الله مرعشی در قم موجود است. (5)
7. اسرار الصّلاة
از مصطفی بن محمد خوئی، که نسخه ای از آن به خطّ مؤلّف در 166صفحه در کتابخانه وزیری یزد موجود است. (6)8. اسرار الصّلاة
ازعلی نقی بن محمّد رضا همدانی، که نسخه ای از آن در کتابخانه مرحوم آخوند در همدان(7) و نسخه ناقصی در کتابخانه آیت الله گلپایگانی در قم موجوداست.(8)9. اسرار الصّلاة
از حاج محمد بن نادعلی بروجردی، که نسخه ای از آن در 156صفحه در کتابخانه آیت الله مرعشی قم موجوداست. (9)10. اسرار الصّلاة
از شیخ محمد حسین خراسانی، که درتاریخ(1389هـ) در 173صفحه رقعی در تهران چاپ و منتشر شده است.11. اسرار الصّلاة
از سیّد کاظم رشتی، متوفّای(1259هـ) که نسخه خطّی آن در 30صفحه در کتابخانه آیت الله مرعشی در قم موجود است. (10)12. اسرار الصّلاة
از سیّد میر محمّد صالح بن امیر عبدالواسع خاتون آبادی، متوفّای(1116هـ).13. اسرار الصّلاة
از سیّد جعفر سبزواری، خواهر زاده سیّد محمّد سبزواری متوفّای(1198هـ).14. اسرار الصّلاة
از سیّد مرتضی بن سیّد محمّد کشمیری، از شاگردان سیّد دلدارعلی، متوفّای(1235هـ).15. اسرار الصّلاة
از سید موسی بن سیّد محمّد مستوفی همدانی، متوفّای حدود(1300هـ).16. اسرار الصّلاة
از حاج میرزا جواد آقای ملکی تبریزی، متوفّای(1343هـ) از تربیت یافتگان مکتب مولی حسین قلی همدانی، که در سال(1320هـ) از نجف اشرف به ایران بازگشت و در قم رحل اقامت افکند. برخی از مراجع بزرگ عصر در خدمت ایشان تلمّذ نموده اند. معظّم له روز عید سعید اضحی(1343هـ) وفات نموده، در کنار بقعه«میرزای قمی» در شیخان قم مدفون شدند.(11)مرحوم ملکی کتاب پر ارج«اسرار الصّلاة» را در قم تألیف کردند و به سال(1338هـ) با چاپ سنگی منتشر نمودند و چاپ سوم آن به سال(1338هـ) با چاپ سنگی منتشر نمودند و چاپ سوم آن به سال(1391هـ) در 320صفحه در تهران منتشرشد.
این کتاب اخیراً به فارسی نیز ترجمه و منتشر شده است.
17. اسرار الصّلاة
از حاج شیخ عبّاس حائری تهرانی، متوفّای 1360هـ صاحب کتاب: «الجواب الصّائب عن شبهة ایمان ابی طالب» و دیگر آثار ارزشمند. (12)18. اسرار الصّلاة
از مولی عبّاس بن اسماعیل بن علی بن معصوم قزوینی، که در سال(1294هـ و 1304هـ) در ایران به چاپ رسیده است. اسم کامل آن: «اسرار الصّلاة و آدابها و ادعیتها» می باشد.(13)19. اسرار الصّلاة
از شیخ محمّد بن علی اکبر فرید نهاوندی، متوفّای 1330شمسی.این کتاب تحت عنوان«اسرار الصلاة یا رموز نماز» در 448صفحه به چاپ رسیده است.(14)
20. اسرار العبادات
از مولی محمّد تقی خرقانی، که آن را به فارسی تألیف کرده و تا «سرّالاسلام» نوشته است و پسرش شیخ محسن«اسرارتشریع الصّلاة» را به آن افزوده است. تاریخ کتابت آن(1321هـ) است. (15)21. ترجمه الصّلاة
از مولی محسن فیض کاشانی، متوفّای(1091هـ) که در 168صفحه به قطع رحلی به چاپ رسیده است.تاکنون بیش از 10کتاب تحت عنوان«ترجمه الصّلاة» از بزرگان شیعه به زبانهای عربی، فارسی و اردو به رشته تحریر درآمده است. (16)
22. التّنبیهات العلیّة
از شهید ثانی، معروف به«اسرار الصّلاة» که اسم کامل آن «التنبیهات العلیّه علی وظائف الصّلاة القلبّیه» می باشد.23. جامع الخیرات
از مولی محمّد علی بن محمّد حسن آرانی کاشانی، متوفّای(1259 هـ) این کتاب شرح کتاب اسرار الصّلاة شهید ثانی است. (17)24. الدّرّة البیضاء
از شیخ علی بن غلامعلی قزوینی، معاصر ناصرالدّین شاه، که نسخه ای از آن در 600صفحه در کتابخانه مسجد اعظم در قم موجود است. (18)25. غرّة الجبین
از مولی محمّد مهدی استرآبادی، متوفّای(1259هـ) در لکهنو، که آن را در اسرار نماز به رشته تحریر در آورده است. (19)26. مرآت الصّلاة
از خطیب توانای معاصر، مرحوم حاج میرزا حسن ناصر زاده تبریزی، متوفّای(1400هـ) که عمری در سنگر وعظ و خطابه از حریم اهلبیت عصمت و طهارت دفاع کرد، این کتاب در 240 صفحه به سال(1392هـ) در تبریر به چاپ رسیده است.27. مصباح النّجاة فی اسرار الصّلاة
از شیخ عبدالحسین تهرانی، همنام و معاصر شیخ عبدالحسین تهرانی مشهور به «شیخ العراقین»متوفّای(1286هـ).مؤلّف به سال(1283هـ) کتاب اسرار الصّلاة شهید را نوشته، حواشی و شروحی بر آن افزود. (20)
این کتاب به سال(1391هـ) در 297صفحه رقعی در تهران چاپ و منتشر شد.
28. معیار الصّلاة
از عبدالوحید بن نعمة الله بن یحیی استرآبادی، از علمای قرن یازدهم و از شاگردان شیخ بهائی (قده). (21)29. منهاج الولاة فی اسرار الصّلاة
از آقا محمّد حسین بن آقا محمّد باقر که در سال(1264هـ) در بروجرد آن را به رشته تحریر در آورده است. (22)30. هشت بهشت
از میرزا محمّد طبیب زاده احمدآبادی، صاحب شمس طالعه در شرح زیارت جامعه.این کتاب به سال(1371هـ) در 178صفحه در اصفهان به چاپ رسیده است. (23)(24)
همانطوری که ملاحظه کردید، اکثر این کتابنامه از کتابهای ذریعه و طبقات الاعلام شیخ آقا بزرگ تهرانی و فهارس نسخ خطی بعضی از کتابخانه ها است.
از آن جائی که مطالب کتابشناسی و نسخه شناسی اسرار الصّلاة در کتاب ذریعه منحصر بفرد بوده و به معرفی آنان پرداخته و کتابنامه اسرار الصّلاة را اجمالاً نوشته اند، لذا تمام مطالب ذریعه در اینجا آورده می شود، بنگرید:
«192. أسرار الصّلاة. للشیخ جمال الدین أبی العباس أحمد بن شمس الدین محمد بن فهد الأسدی الحلی، المتوفی سنة(841هـ)، و المدفون فی بقعته المشهورة بکربلاء، نسبه إلیه السید المعاصر فی روضات الجنات.
أسرار الصّلاة للشیخ محمد تقی، یأتی بعنوان أسرار العبادات.
193. اسرار الصّلاة للسید جعفر السبزواری المشهدی ابن أخت السید محمد ابن میرشاه قاسم السبزواری، إمام الجمعة بالمشهد الرضوی الذی توفی سنه(1198هـ) ذکره فی مطلع الشمس.وقال فی فردوس التواریخ«إنّه موجود عندی فیه بیان حکم تشریع الصّلاة و حکم تشریع أجزائها و أفعالها و توفی المؤلف فی زمن حیاة السید میرزامهدی الشهید سنة(1218هـ)، ودفن قریباً من خاله المذکور».
194. اسرار الصلاة للشیخ میرزا جواد آقا الشهیر بملکی التبریزی نزیل قم، والمتوفی بها سنة (1344هـ) کمل العلوم و المعارف فی النجف الأشرف سنین و هذّب نفسه بمصاحبة جمال السالکین المولی حسین قلی المهدانی، ورجع إلی ایران حدود العشرین بعد الثلاثه مائة والألف، واختار مجاورة السیدة فاطمة بقم، و بها ألف أسرار الصلاة، و طبعه سنة(1338هـ).
أسرار الصّلاة لآقا محمد حسین بن آقا باقر: إسمه منهاج الولایة یأتی.
195. أسرار الصلاة و ماهیتها للشیخ الرئیس أبی علی الحسین بن عبدالله بن سینا المتوفی سنه(427هـ)، أوله(الحمدلله الذی خص الانسان بشرف الخطاب- الی قوله- سید الأولین والآخرین محمد وآله أجمعین... و قسمت هذه الرسالة بثلاثة أقسام و شرحتها فی ثلاثه فصول)ذکر فی الفصل الأول ماهیة الصلاة، وفی الثانی أحکامها الظلاهرة و أسرارها الباطنه، و فی الثالث من یجب علیه ظاهر الصلاة و باطنها و من لایجب. هی مختصرة تقرب من مئتین وخمسین بیتاً، وسمّاه فی کشف الظنون برسالة فی الصلاة، توجد نسخة منها عند السید محمد رضا الطباطبائی فی النجف، ضمن مجموعه نفیسة فیها عدة رسائل علمیة وهی من جمع الفاضل المولی محمد باقر بن منبوداق کتب بعضها بمدرسة الجدة فی اصفهان سنة(1067هـ)؛ و رأیت نسخة أخری بطهران فی کتب سلطان المتکلمین الحاج الشیخ محمد. و طبع ضمن مجموعه کلمات المحققین بطهران سنة (1315هـ).
أسرار الصلاة للشیخ زین الدین الشهید، إسمه التنبیهات العلیة، یأتی.
196. أسرار الصلاة للمولی محمد سعید الشریف القمی، طبع علی هامش شرح الهدایة سنة(1313هـ)، وهو القاضی محمد سعید بن محمد مفید الشریف القمی صاحب أسرار الصنایع الآتی. (25)
أسرار الصلاة الموسوم بالغرة(26) للشیخ سلیمان بن عبدالله الماحوزی یأتی.
197. أسرار الصلاة للسید الأمیر محمد صالح بن الأمیر عبدالواسع الخواتون آبادی المتوفی سنة (1116هـ) ذکره فی الفیض القدسی و فی الروضات.
198. أسرار الصلاة و آدابها و أدعیتها، للمولی عباس بن إسماعیل بن علی ابن معصوم القزوینی، فارسی، طبع بایران مرة سنة(1294هـ)، و أخری سنة(1304هـ)، عبّر فیه عن والده إسمایل بن علی بسید الفقهاء، ولعله المولی عباس القزوینی المجاز من السید علی بحر العلوم الذی توفی سنة (1298هـ) لم أظفر ترجمة والده ، لکن أظنه المولی إسماعیل القزوینی صاحب أنباء الأنبیاء الآتی. أسرار الصلاة الموسوم بجامع الخیرات، شرح لأسرار الصلاة للشهید یأتی.
أسرار الصلاة الموسوم بمعیار الصلاة، للمولی عبدالوحید یأتی.
199. أسرار الصلاة و أنوار الدعوات، أو مختار الدعوات و أسرار الصلاة، سماه المؤلف فی دیباجته بکلا الاسمین، وهو السید رضی الدین أبوالقاسم علی بن موسی بن طاووس الحلی المتوفی سنة(664هـ)، ذکر فی أولّه بعد الخطبة أنه عمد إلی تتمیم مصباح المتهجد لجده الأمی شیخ الطائفة الطوسی، و أنه رتب من التتمیم، (خمسة أجزاء أحدها فلاح السائل فی عمل الیوم واللیلة، والثانی زهرة الربیع فی عمل الأسابیع، و الثالث الدروع الواقیة من الأخطار فیما یعمل کل شهر علی التکرار، و الرابع الاقبال فی عمل السنة، و هذا الجزء أعنی أسرار الصلاة هو الخامس منها ثم قال(واننی اصوبه- الجزء الخامس- مدة حیاتی عن کل أحد إلا أن یأذن من له الاذن فی نبأه أحداً قبل وفاتی).
ثمّ اعتذر السید عن ذکر کثیر من الروایات التی أوردها فی ثواب جملة من الأعمال بوجوده عدیدة؛ منها أدله التسامح فی السنن وهیا أخبار(من بلغه ثواب علی عمل إلخ)؛ و منها أن کثیراً من الرواة المرمیین بالضعف لیسوا من الضعفاء لوجوه کثیرة واحتمالات عدیدة لایبقی الوثوق والاطمینان بضعفهم. «أقول» إن السید شرع فی تألیف تتمات مصباح المتهجد بعد سنه(635هـ)، فانّ أول مجلداته فلاح السائل الذی ذکر فی أوله روایته عن الشیخ أسعد بن عبدالقاهر الاصفهانی فی السنة المذکورة، و قد ذکر فی أول فلاح السائل أن قصده أن یرتب التتمات فی عشرة مجلدات ویسمی کلا منها باسم فذکر أن فلاح السائل فی مجلدین، وزهرة الربیع المجلد الثالث و جمال الاسبوع الرابع و سمی الخامس بالدروع الواقیة ولیس فیه ذکر لأسرار الصلاة المذکور فیظهر أنه عدل عن قصده فی أول الشروع، و أنّه بعد ترتیب أجزائه الاربعة شرع فی الخامس و جعله هذا الکتاب لکنه لما لم یبرزه للناس وصانه عن کل أحد مدة حیاته فلم یشتهر فصار الخامس المشهور هو الدروع کما قرره أولاّ فی فلاح السائل.
و أنا لم أظفر بنسخة تامة من هذا الکتاب وإنما رأیت کراسة من أوّله بخط عتیق ضمن مجموعه فی خزانة کتب سیدنا الحسن صدر الدین الکاظمی.
200. أسرار الصلاة للمولی علی أکبر الکرمانی، فارسی مطبوع، وأظن أنه الآمر بطبع قواعد الشهید سنة(1270هـ) والآمر بطبع الذکری سنة(1272هـ) و یظهر من الموضعین أنه کان من أجلاء علماء عصر السلطان ناصر الدین شاه، لکن لم أجد ترجمته فی المآثر و الآثار، ولعله ممن فاته کما فاته کثیر ممن اطلعنا علی آثار هم و بعض أحوالهم و لا سیما الایرانیین منهم القاطنین فی خارج بلاد إیران مثل العراق و الهند و جبل عامل و غیرها.
201. أسرار الصلاة للسید مرتضی بن السید محمد الکشمیری من أجلاء تلامیذ السید دلدار علی النصیر آبادی الذی توفی(سنة 1235هـ)، بل جعله المولی محمد علی الکشمیر الشهیر بپادشاه عدیلا لاستاده فی لیاقته للامامة فی رسالته فی فضل صلاة الجماعة، وله میزان المقادیر أیضاً. و هو غیر السید مرتضی الهندی الذی کان من تلامیذ السید دلدار علی أیضاً و ترجمه معاصره السید مهدی فی تذکرة العلماء کما فی نجوم السماء.
202. أسرار الصلاة فارسی للسید میرزا موسی بن میرزا محمد المستوفی الهمدانی من سادات کمالان، أخذ المعقول عن الحکیم السبزواری، وتوفی حدود الثلاث مئة، أو نیف بعد الألف، وله تصانیف أخر کانت فی خزانة کتب ولده العالم الحاج آقا محمد الذی توفی بالمشهد الرضوی سنة(1351هـ)، و ترجمه الفاضل فی المآثر و الآثار». (27)
همانطور که شیخ آقا بزرگ تهرانی ارجاع داده اند بعضی از اسرارالصلاة ها را به نام اصلی کتاب که خواهد آمد، ما نیز به جهت تکمیل مطالب ذریعه آن موارد را در اینجا ذکر می کنیم:
«جامع الخیرات فی شرح أسرار الصلاة، للمولی محمد علی بن محمد حسن الآرانی الکاشانی المجاز من المولی احمد النراقی فی(1217هـ)، شرع فیه فی أوّل جمادی الاولی(1242هـ) کما ذکره فی آخر کتابه مطلع الأنوار الآتی فی حرف میم». (28)
«معیار الاصلاة فی اسرار الصلاة، للشیخ عبدالوحید بن نعمة الله ابن یحیی الجیلانی أو الاسترآباد ذکره فی الریاض و هو تلمیذ الشیخ البهائی علی ما صرح به فی آخر الاثنا عشیریة الحجّیه لا ستاده، و قد استنسخه فی ذی الحجه سنة(1205هـ) وله أسرار الزکاة و غیرها» (29)
«منهاج الولاة فی أسرار الصلاة. فارسی، للآقا محمد حسین بن الآقا محمد باقر، الّفه فی بروجرد و فرغ منه فی زوال یوم الثلاثا، التاسع و العشرین شهر الصیام سنة(1264هـ). و هو مرتب علی فتوحات أوّله[الحمدلله الذی اسری بنا إلی معراج الوصال و أنعم علینا بمحامد الخصال تجلّی لنا فی محراب العبودیة] یظهر منه أنه عارف حکیم متأله. والنسخة عند السید عبدالحسین الحجة، و الظاهر أنه والد الحاج آقا نورالدین البروجردی المتوفی بطهران حدود(1336هـ). (30)
«الغراء رسالة فی اسرار الصلاة. للشیخ ابی الحسن سلیمان بن عبدالله بن علی بن الحسن بن احمد السراوی الماحوزی، المولود فی(1075هـ)، والمتوفی سنة(1121هـ). و صاحب البلغة والمعراج، رأیته فی خزانة المولی محمد علی الخوانساری بالنجف عند السید جعفر بن السید باقربحرالعلوم. اوله:[الحمدلله ربّ... ] و رتبه علی عشرة فصول، اوّلها فی الضوء و عاشرها فی التسلیم و یأتی له فی... ». (31).
بعضی از آثار در ارتباط با اسرار نماز تحت عنوان عامی به اسامی اسرار العبادات به رشته تحریر در آمده است که مناسب است آنها نیزدراینجا معرفی شوند. بنگرید:
«205. أسرار العبادات. لبعض متأخری الأصحاب، رتّبه علی مقدمة و خمسة ارکان فی العبادات الخمسة اوّله(الحمدلله رب العالمین والعاقبه للمتقین)ذکر فی أوله أنه أخذ الاسرار الباطنة لها من المحجة البیضاء فی احیاء الأحیاء له أیضاً، رأیته فی الکتب الموقوفة فی بیت السادة آل خرسان فی النجف.
206. أسرار العبادات. فارسی للمولی الشیخ محمد تقی الخرقانی، وصل فیه إلی آخر مقالته فی سرّ الاسلام، فلم یمهله أجله لاتمامه فتممه ولده الشیخ محسن إبن محمد تقی بالحاق خسمة فصول به، فی أسرار تشریع الصلاة إلی آخر أفعالها، ولم یخرج من قلمه إلاّ ذلک،و تأریخ کتابة النسخة سنة(1321هـ).
207. أسرار العبادات. للسید عبدالله بن محمد رضا شبر الحسینی الکاظمی المتوفی بها سنة(1242هـ)، أوّله(الحمدلله الذی لا من شیء کان ولا من شیء یکون) مرتب علی مقدّمة و بابین فی کل منها کتب و فصول و أصول، وفی آخره المحرمات و المکروهات و طاعات القلب و معاصیها، و نسخته عند الشیخ هادی آل کاشف الغطاء بخط علی بن محمد علیوی الدجیلی سنة(1233هـ)، وقفها الحاج عیسی بن حسین علی کبة.
208. أسرار العبادة. للسید کاظم بن قاسم الرشتی الحائری المتوفی سنة(1259هـ)، مختصر رأیته ضمن مجموعة من بقایا مکتبة الشیخ عبدالحسین الطهرانی بکربلاء.
209. أسرار العبادة. فی الفقه، للفیلسوف المتأله الفقیه الحاج المولی هادی إبن مهدی السبزواری المتوفی سنة(1289هـ)، حکی فی(مطلع الشمس) فهرس تصانیفه عن ولده المولی محمد إسماعیل». (32)
و نیز بعضی از کتابهای اسرار الصلاة تحت عناوینی غیر از اسرار الصلاة و اسرار نماز و اسرار العبادات و... در ذریعه آمده است، ولکن موضوع کتابها و رساله ها در ارتباط با اسرار نماز است، مانند مصباح النجاة فی أسرار الصلاة وسر الاستغفار بین السجدتین. (33)
ناگفته نماند که شیخ آقا بزرگ تهرانی کتاب سرالصلاة امام خمینی(قده)را در جلد دوازدهم ذریعه که در سال(1381ق)- یعنی بیش از پنجاه سال پیش- به طبع رسیده است معرفی کرده است:
«سر الصلاة علی لسان العرفا» للحاج آقا روح[الله] بن السید مصطفی الخمینی المولود(1310ق) من تلامیذ الشیخ عبدالکریم الیزدی الحائری القمی، و النسخة بخطه بقم».(34)
کتاب سرّ الصلاة(معراج السالکین و صلاة العارفین) دربیست و یکم ربیع الثانی(1358هـ ق) برابر با 19خرداد(1318هـ ش)، به دست حضرت امام خمینی(قده)به پایان رسیده است. متن کامل آن همراه با تصویر نسخه خطی و... در 265 صفحه توسط مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی(قده)به سال(1369شمسی) به چاپ رسیده است. و سه سال بعد از تألیف سرّ الصلاة، کتاب آداب الصلاة را تألیف می کنند.
نسخه های خطی اسرار الصلاة
با تتبعی که در فهارس نسخ خطی شده، بعضی از رساله های اسرار الصلاة از علما و دانشمندان شناسائی شد که جهت تکمیل کتابشناسی و نسخه شناسی اسرارالصلاة، فهرستوار متذکر می شویم. و تفصیل معرفی اسرار الصلاة ها را به دو مقاله با عنوان آداب حضور و اسرار سلوک(بررسی و گزارش پنجاه رساله اسرار الصلاة) از آقای محمد ملکی ارجاع می دهیم.1. اسرار الصلاة، قاضی سعید قمی، دانشگاه تهران، مجموعه ش 6901/1، فهرست دانشگاه، ج 16، ص 391.
2. فائده شریفة فی اسرارالصلاة، از؟ ، دانشگاه تهران، مجموعه ش 9521/5، فهرست دانشگاه، ج 17، ص391.
3. اسرار الصلاة= اسرارالعبادات، شاه نعمه الله ولی، دانشگاه تهران، ش 890/10، فهرست دانشگاه، ج 3، ص 405.
4. اسرار الصلاة، از؟ ، دانشگاه مجموعه ش 398/3، فهرست دانشگاه، ج 6، ص 2134.
5. اسرار الصلاة قاضی سعید قمی، داشنگاه مجموع ش 407/3، فهرست مشکوة، ج 1، ص 309.
6. منهاج الولاة فی اسرار الصلاة، آقا محمد حسین بروجردی، دانشگاه، ش 1306، فهرست مشکوة، ج 1، ص 245.
7. اسرار الصلاة، ش 19ازمجموعه های عبدالمجید مولوی، مشهد، نشریه دانشگاه، ج 5، ص 9-11.
8. اسرار الصلاة ،از؟ ، کاتب محمد جواد آقا رضا گلپایگانی، سنه 1329، ش 2010، فهرست دانشگاه، ج 8، ص 631.
9. اسرار الصلاة،حاج محمد بن نادعلی بروجردی، کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی(ره)، ش 771، فهرست کتابخانه مرعشی، ج 2، ص 380.
10. اسرار الصلاة، قاضی سعید قمی، ملک تهران، ش 1586، فهرست ملک، ج 1، ص 39.
11. اسرار الصلاة قاضی سعید قمی، ملک تهران، ش 677/6، فهرست ملک، ج6 ، ص141-143.
12. المنازلات الشارقات فی اسرار الصلاة، محمد بن محمد باقر شهیر به نواب لاهیجانی، کتابخانه ملی ش 397/ف فهرست ملی، ج 1، ص 379-381.
13. اسرار الصلاة، قاضی سعید قمی، دانشگاه ش 1030، فهرست دانشگاه، ج 3، ص 407.
14. اسرار العبادات، شاه نعمه الله ولی، کتابخانه نوربخش، ش 59، فهرست نوربخش، ج 1، ص 89.
15. اسرار العبادات، حاج ملاهادی بن مهدی سبزواری(1289ق)، کتابخانه مرعشی نجفی، ش 8697، فهرست مرعشی، ج 22، ص 240-242.
16. اسرار العبادات، ابوجعفر کافی بن محتشم قاینی، الهیات دانشگاه تهران، مجموعه ش 1 /834/ د، فهرست دانشکده الهیات دانشگاه تهران، ج 2، ص 40(فهرست دانشکده الهیات تهران، ج 2، ص 27-29).
17. اسرار العبادات، محمد کاظم بن قاسم رشتی، دانشگاه الهیات تهران، مجموعه ش 263/3/د، فهرست دانشکده الهیات دانشگاه تهران، ج 1، ص 455(فهرست دانشکده الهیات تهران، ج 1، ص 269).
18. اسرار العبادات، از؟ ، کاتب: محمد مظفربن محمد حکیم، درسنه 1066-1987، مجلس سنا(شماره2)، فهرست سنا، ج 1، ص 205، و نیز نشریه دانشگاه تهران، ج 6، ص 579.
19. اسرار الصلاة، مصطفی خویی، کتابخانه وزیری یزد، ش 2465، فهرست کتابخانه، ج 4، ص 1305.
20. اسرار الصلاة، علی نقی بن محمد رضا همدانی، کتابخانه مرحوم آیه الله آخوند همدانی(غرب همدان) به شماره/439، فهرست غرب، ص 7؛ کتابخانه آیه الله گلپایگانی، مجموعه ش 306، فهرست گلپایگانی، ج 1، ص 266.
21. معادن الحکم یا اسرار العبادات، محمد تقی خرقانی نجفی، کتابخانه شوشتری های نجف اشرف، نشریه دانشگاه تهران، ج 11، ص 823.
22. اسرار الصلاة، ابو محمد صاین الدین علی ترکه، چندین نسخه در کتابخانه بایزید ولی الدین ترکیه و قاهره و تهران در فهرست نسخه های خطی فارسی منزوی، ج 2، ص 1029معرفی شده است.
23. درفهرست نسخه های خطی فارسی منزوی، ج 2، ص 1029، چندین أسرار الصلاة ناشناخته یا از شاه نعمت الله ولی معرفی شده است.
24. أسرار الصلاة، احمد بن محمد کاظم اشکوری، قسمتی از کتاب بحر المعارف او است، رجوع شود به الشریعة الی استدراک الذریعه، ج 1، ص36.
25. ترجمه اسرار الوحی، کتابخانه حضرت معصومه(ع)، قم، فهرست، ج 1، ص 263.
26. اسرار الصلاة، علی بن غلامعلی قزوینی- معاصر ناصر الدین شاه- کتابخانه مسجد اعظم قم، ش 3578، فهرست مسجد اعظم، ص 169-170.
کتابهای چاپی اسرار نماز
برخی از کتابهایی که در ارتباط با أسرارالصلاة است و به زیورطبع آراسته شده است جهت تکمیل کتابشناسی اسرار الصلاة ها تعدادی از آنان معرفی می شود. و تفصیل کتاب های چاپی اسرار الصلاة ها رابه کتاب هزار کتاب ورساله پیرامون نماز، تألیف آیه الله رضا استادی و آقای ناصرالدین انصاری حوالت می دهیم.
1. أسرار الصلاة در بیان رموز نماز و خصوصیات و گنج های نهفته در آن، محمد حسین خراسانی، کتابفروشی مصطفوی، بوذر جمهوری، تهران، 1358ش/1389ق، 176صفحه.
2. أسرار الصلاة، محسن قرائتی.
3. ترجمه اسرار الصلاة ملکی تبریزی، رضا رجب زاده.
4. اسرار پزشکی نماز شب، محمود غفاری.
5. اسرار شگفتی های نماز، ایوب نظری.
6. اسرار عبادات و حقیقت نماز، ترجمه و شرح اسرار العبادات و حقیقة الصلاة، قاضی سعید قمی.
7. اسرار فروع الدین در فلسفه نماز، محمود محقق دامغانی.
8. اسرار نماز، احمدرضا بسیج.
9. اسرار نماز فیض کاشانی و حسنعلی اصفهان و شهید ثانی، مقدمه نجم الدین علی مقدادی اصفهانی، مصحح رضا مرندی، ناشر فراهانی، تهران.
10. پرواز در ملکوت یا اسرار معنوی نماز، ترجمه أسرار الصلاة امام خمینی(ره)، احمد فهری.
11. حقایق نماز در اسرار الصلاة، عبدالحسین حائری لاهیجانی.
12. حکمت ها و اسرار نماز، احمد اهتمام.
13. حیات عارفانه فرزانگان، نماز اوّل وقت همه فلسفه ابرار، حسن صدری مازندرانی.
14. رازهای نماز، ترجمه کتاب أسرار الصلاة آیه الله جوادی آملی، ترجمه: علی زمانی قمشه ای، ویرایش: حسین شفیعی.
15. رموز نماز اسرار الصلاة، فرید نهاوندی، چاپخانه خراسان، مشهد،1340، فارسی.
16. راهی روشن در جهانی تاریک، ترجمه فصل صلاة المحجة البیضاء، اسدالله ناصح.
17. نردبان عروج، سیری در اسرار نماز، یوسف ابراهیمیان آملی.
18. سیری در اسرار و آثار نماز، عقیقی بخشایشی، دفتر نوید اسلام، 1377ش، قم، فارسی، 96صفحه.
19. هشت بهشت در ترجمه اسرار نماز، محمد احمد آبادی طیب زاده.
20. هدایة المستشرقین در آداب ظاهری و اسرار باطنی نماز، غلامرضا یزدی فقیه خراسانی.
21. نماز گوهر شب چراغ، مهدی احمدی.
22. نماز گنجینه اسرار الهی، علی اکبر مغیثی پور سبزواری.
جامع ترین کتابشناسی و نسخه شناسی رساله های اسرار الصلاة، توسط جناب آقای محمد ملکی در دو مقاله با عنوان آداب حضور و اسرار سلوک(بررسی و گزارش پنجاه رساله اسرارالصلاة)در فصلنامه کتابهای اسلامی، تابستان 1383(ویژه نامه نماز) و بهار 1384، سال ششم، شماره بیست، ص 51-79به چاپ رسیده است که سعیشان مشکور باد.
و نیز حضرت آیه الله رضا استادی در کتاب هزار کتاب و رساله پیرامون نماز تمام اسرار الصلاة ها را معرفی کرده اند.
در کتاب دائرة المعارف تشیّع، ج 2، ص 138، مدخلی به عنوان اسرار الصلاة وجود دارد که ده کتاب از اسرار الصلاة ها را متذکر شده اند، کما اینکه در همان صفحه مدخل اسرار العبادات معرفی شده است.
در کتاب کشف الأستار صفائی خوانساری، ج 51، ص 98و 99مفصلاً کتاب أسرارالصلاة شیخ احمد أحسائی بحرانی در دو صفحه معرفی شده است.
در کتاب فرهنگ آثار ایرانی-اسلامی، ج 1، ص 220-221چندین مدخل با نامهای اسرار الصلاة یا اسرار الصلوة و انوار الدعوات معرفی شده است.
پی نوشت ها :
1. فهرست کتابهای چاپی فارسی، ج 1، ص 204.
2. طبقات أعلام الشیعه، قرن 12، ص 310.
3. مجلّه مکتب اسلام، سال ششم، شماره 9، ص 7.
4. طبقات أعلام الشیّعه، قرن نهم، ص 89.
5. فهرست کتابخانه آیت الله مرعشی، ج 8، ص 234.
6. فهرست کتابخانه وزیری، ج 4، ص 1305.
7. فهرست کتابخانه های رشت و همدان ، ص 1242.
8. فهرست کتابخانه آیت الله گلپایگانی، ج 1، ص 265.
9. فهرست کتابخانه آیت الله مرعشی، ج 2، ص 380.
10. فهرست کتابخانه آیت الله مرعشی، ج 19، ص 400.
11. نقباءالبشر، ج 1، ص 330.
12. نقباءالبشر، ج 3، ص 991.
13. الذریعه الی تصانیف الشّیعه، ج 2، ص 47-51.
14. فهرست کتابهای چاپی، ج 1، ص 204.
15. الذریعه، ج 2، ص 52.
16. رجوع شود به مقدمه ترجمة الصّلاة فیض کاشانی، به قلم سیّد محمّد علی صفیر، ص 46.
17. الذریعه، ج 5، ص 51.
18. فهرست کتابخانه مسجد اعظم، ص 169.
19. الذریعه، ج 16، ص 34.
20. الکرام البررة، ج 2، ص 716.
21. الذریعه، ج 21، ص 28.
22. الذریعه، ج 23، ص 179.
23. فهرست مشار، ج 2، ص 3400.
24. اسرار نماز، ترجمه اسرار الصلاة شهید ثانی، ص 20-27؛ مترجم: علی اکبر مهدی پور، چاپ چهارم، 1382ش، مؤسسه انتشارات رسالت.
25. راجع ج7، ص 49، س 13.
26. در ذریعه، ج 16، ص 29به عنوان الغراء ثبت شده است نه الغرّة.
27. ذریعه، ج 2، ص 47-51.
28. ذریعه، ج 5، ص 51.
29. ذریعه، ج 21، ص 280.
30. ذریعه، ج 23، ص 179.
31. ذریعه، ج 16، ص 29.
32. ذریعه، ج 2، ص 51و52.
33. ذریعه، ج 21، ص 122.
34. ذریعه، ج 12؛ ص 168.
