نویسنده: حسن شمس آبادی
برپایی چهلم شهدای17 شهریور در مشهد
الف –صدوراعلامیه ازسوی علما و دعوت مردم به تظاهرات
با نزدیک شدن به چهلمین روز حادثه هفده شهریور در تهران و دیگر شهرها و همچنین اولین سالگرد وفات حاج آقا مصطفی خمینی، آیت‌الله قمی در(21/7/57)(10) ذی‌القعده (1398)، اعلامیه‌ای راجع به جنایات رژیم شاه در شهرهای مختلف صادر کرد. ایشان در این اعلامیه با اشاره به وضعیت سیاسی و اجتماعی و همچنین وضعیت فلاکت‌بار معیشتی و کشاورزی ایران که ازجانب اربابان خارجی بر رژیم تحمیل شده بود، از سلب شدن آزادی‌های فردی، اجتماعی، قلم و بیان و وجود خفقان در جامعه سخن رانده بود و کشتار مردم در شهرهای کرمانشاه، خرم‌آباد، کاشان، بابل، آمل، سنندج و... را محکوم کرد. او همچنین در این اعلامیه به گذشت 40روز از برقراری حکومت نظامی در11شهر و حادثه17 شهریور تهران که منجر به کشته و مجروح شدن هزاران نفر زن و مرد و کودک مسلمان شده بود اشاره کرده بود و جهت گرامیداشت یاد آنها، روز دوشنبه (24/7/57)/13 ذی‌قعده (1398)ق، را عزای عمومی اعلام کرد :سال‌هاست که ملت شریف و مسلمان ایران در شرایط دردناکی به‌سر می‌برند، شرایطی که در آن همه ارزش های مادی و معنوی‌شان مورد تجاوز حکومت جبار کشور قرار گرفته است، وضع کشاورزی به علت سیاست استعماری و دیکته شده از جانب اربابان خارجی نظام حاکم، یکسره از بین رفته است، کشور ایران با دست حکومت‌های ضد ملی به صورت یک بازار مصرف درآمده که در آن فرآورده‌های غربی و در رأس آن امریکا، از محصولات کشاورزی گرفته تا صنعتی، آزادانه در دسترس مردم قرار می‌گیرد. از نظر معنوی، قوانین ضد اسلامی یکی بعد از دیگری وضع می‌شود، آزادی‌های فردی و اجتماعی در قلم و بیان از مردم سلب شده است. دیکتاتوری و خفقان با منفورترین شکل آن حکومت می‌کند، زندان‌های سیاسی کشور مملو از فرزندان مبارز و مسلمانی است که حاضر نیستند در برابر خیره‌سری‌ها و خودکامی‌های این دستگاه جبار تسلیم گردند، کشتار و خونریزی در این کشور طوفان می‌کند به طوری که دیگر کمتر شهری در ایران به جای مانده که در آن حداقل تعدادی زن و مرد و کودک مسلمان به وسیله جلادان ایران به قتل نرسیده باشند؛ از مدرسه گرفته تا دانشگاه، از خیابان‌ها و بازارها گرفته تا داخل مسجدها و خانه‌ها در همه‌جا این حکومت خون‌آشام آدم می‌کشد و خون می‌ریزد به طوری که باید گفت مملکت به صورت قتلگاهی درآمده و رژیم قصاب ایران در آن مردم مسلمان را بی‌رحمانه با گلوله و مسلسل درو می‌کند و تازه‌ترین نمونه این قتلگاه‌ها شهرهای کرمانشاه، خرم‌آباد، کاشان، بابل، آمل، سنندج و دانشگاه تهران و... بوده است که رژیم ورشکسته ایران وحشیانه‌ترین جنایت‌ها و خونریزی‌ها را درآن انجام داده است... (1)
آیت‌الله شیرازی هم طی اعلامیه‌ای ضمن عرض تسلیت برای شهدای 17 شهریور تهران، ظلم و ستم انجام گرفته در حق امام (هجرت ایشان به پاریس)را یادآور و انجام این اقدامات رژیم را باعث تأسف و تأثر دانست. ایشان در این اعلامیه به منظور تجلیل از خون‌های ریخته شده مردم تهران و شهرستان‌ها و فرا رسیدن چهلمین روز آنها و همچنین به مناسبت فرا رسیدن سالگرد وفات حاج آقا مصطفی خمینی روز(24/7/57)را به عنوان عزای عمومی اعلام نمود و از تمام اقشار مردم خواست تا در این مجلس شرکت کنند(2).
درهمین راستا9 نفرازروحانیان مشهد(3)نیز ضمن اعلام برگزاری راهپیمایی در روزمذکور، تلگرافی به امام در پاریس مخابره کردند. تلگراف دیگری هم از سوی هاشمی‌نژاد، عباس واعظ طبسی، محمدرضا محامی، شیخ علی تهرانی و سید علی خامنه‌ای برای امام مخابره شد(4).
ب –تظاهرات چهلم شهدای17 شهریور
با فرا رسیدن چهلم شهدای 17 شهریور، فرماندار نظامی مشهد با صدور اعلامیه شماره(18 و 19)اعلام کرد :... این فرمانداری به منظورحفظ نظم و آرامش در شهر مقدس مشهد، که احترامش بر همگان واجب است و همچنین ممانعت از تجمعات و تظاهرات غیرقانونی افراد نادان و آلت دست، تعدادی خودروی سنگین همراه با نفرات به محل‌های مورد خطراعزام می‌دارد که اضطرارا درخیابان‌ها تردد کنند تا قبل از هر اقدام آتش‌سوزی و یا خرابکاری اقدامات خنثی‌سازی را به موقع انجام دهند و آنها را متفرق نمایند. لذا برای انجام این اقدام مفید به حال برادران و خواهران، از کلیه رانندگان وسایل نقلیه تقاضا دارد همان‌طوری که تا کنون همکاری‌های همه‌جانبه و متقابل و لازم را با فرمانداری نظامی به ثبوت رسانیده‌اند در هنگام حرکت ستون‌های ارتش به ویژه خودروهای سنگین در مسیر خیابان‌ها و رعایت تقدم و فاصله را از طرفین و عقب طول ستون معمول داشته تا باعث ایجاد تصادف نگردیده و مزاحمتی فراهم نگردد(5).
صدوراین اعلامیه‌ها از سوی حکومت نظامی مشهد خللی در هدف مبارزان ایجاد نکرد. در روز(22/7/57)جمعیتی حدود4 هزار نفر در حالی که علیه رژیم شعار می‌دادند، با تجمع در مقابل منزل شیرازی، حرکت کردند و پس ازعبوراز خیابان نادری در صحن عتیق حرم تجمع کردند، دربین راه چند بار بین مأموران و تظاهرکنندگان درگیری پیش آمد که منجر به استفاده
پلیس از گاز اشک‌آور گردید. تظاهرکنندگان درصحن عتیق حرم مطهر تا ساعت 21 به دادن شعار و نوحه‌سرایی پرداختند. با اتمام سخنرانی سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد، مردم بار دیگر به خیابان‌ها ریختند و به تظاهرات و سردادن شعارعلیه رژیم پرداختند. در تظاهرات این یک نفر کشته شد و دو نفر مجروح شدند. تظاهرکنندگان قصد داشتند تا جسد کشته شده را به بیت آیت‌الله شیرازی منتقل کنند اما به دلیل استفاده مأموران از گازهای اشک‌آور و ممانعت آنها، به ناچار متفرق شدند.
درروزاربعین شهدای17 شهریور، درمشهد تعطیلی عمومی و مجالس سوگواری برپا شد و کلیه مغازه‌های شهر حتی در نقاط دوردست هم تعطیل شدند و مأموران حکومت نظامی درنقاط مختلف شهر خصوصا در خیابان‌های منتهی به حرم مستقر شده بودند. آنها همچنین مانع نزدیک شدن مردم به منازل علما شدند. با وجود این عده کثیری از مردم در صحن عتیق حرم، اجتماع و درحمایت از امام شعار دادند. در جلسه‌ای که درمنزل آیت‌الله قمی تشکیل شده بود مجلس به تشنج کشیده شد و اجتماع‌کنندگان قصد خروج از منزل و راهپیمایی در خیابان‌ها را داشتند. روزنامه‌ها درباره حوادث اتفاق افتاده در این روز چنین می‌نویسند :
مشهد هم امروز یکپارچه تعطیل و سوگوار بود. کلیه مغازه‌های شهر حتی از نقاط دوراز مرکز شهر تعطیل بود، سکوت غم‌آلودی از اولین ساعات روزبرمشهد حاکم بود. مأموران حکومت نظامی در نقاط مختلف شهر، خصوصا در خیابان‌های خسروی، نادری،
خسروی نو، پایین خیابان و اطراف فلکه حرم مطهرمستقر شده بودند. ازآغاز بامداد، گروه‌های مختلف مردم پیاده یا با وسایل نقلیه موتوری به سمت فلکه حرم مطهرو محل سکونت آیات عظام در حرکت بودند، اما مأموران انتظامی و حکومت نظامی که در اطراف منازل و کوچه‌های منتهی به منازل آیات عظام مستقر بودند، از تجمع افراد جلوگیری نمودند. در عین حال از اولین ساعات بامداد تا ساعت (11/30)عده کثییری درصحن عتیق اجتماع کردند، اجتماع‌کنندگان که کثرت آنها صحن عتیق را پر کرده بود، به طرفداری از حضرت آیت‌الله خمینی شعارمی‌دادند و صلوات می‌فرستادند. در طول تظاهرات اعلامیه‌هایی پخش شد و اعلامیه‌هایی نیز بر در و دیوار صحن زده شده بود(6). جمعیت سپس راهی خیابان‌های شهر شدند. تظاهرکنندگان در گروه‌های پراکنده و به صورت خیلی آرام اقدام به راهپیمایی در خیابان نادری کردند، اما مأموران انتظامی با خودروهای سنگین، تظاهرات‌کنندگان را متفرق کردند. امروز همچنین گروه‌هایی از طبقات مردم از جمله دانشجویان و دانش‌آموزان در خانه حضرت آیت‌الله قمی اجتماع کردند. رفته‌رفته بر تعداد این گروه افزوده شد به طوری که کوچه‌های اطراف منزل حضرت آیت‌الله، از جماعت موج می‌زد. اجتماع‌کنندگان که پرچم و پلاکاردهای گوناگون در دست داشتند به سخنرانی چند واعظ گوش فرا دادند سپس به درخواست آیت‌الله قمی به صورت خیلی آرام راهی منازل خود شدند. در پی پراکنده شدن مردم، مسئولین انتظامی بر تعداد خودروها و سربازان مسلح مناطق مختلف شهر از جمله چهارراه نادری افزودند و اقدام به متفرق کردن تظاهرات‌کنندگان نمودند و در چهار راه نادری یک ماشین آتش‌نشانی آب مخلوط به مواد رنگی برروی تظاهرات‌کنندگان می‌پاشید. گروه‌های کثیر دیگری از مردم مشهد نیز امروز در منازل آقایان انصاری و مرعشی اجتماع کردند و به سخنرانی واعظان گوش فرا دادند. مأموران مسلح که در کوچه‌های اطراف منازل این دو مستقر بودند از ورود مردم به منازل آنها جلوگیری می‌کردند(7).
دراین زمان،آیت‌الله شیرازی که به علت کسالت و جهت معالجه در باغ مخصوص در گلستان مشهد به سرمی‌برد. با اصرارعلما به شهر برگشت و درمجلسی که در منزل مهدی نوقانی تشکیل شده بود حضور یافت و سخنرانی کرد. دراین جلسه روحانیون مشهد از جمله سید کاظم مرعشی،خامنه‌ای، فلسفی، میرزا جواد تهرانی و جمعی دیگر ازعلمای حوزه علمیه و حدود 2 هزارنفراز مردم حضور داشتند. پس ازاتمام سخنرانی درمنزل نوقانی، مردم به مدرسه آیت‌الله خویی رفتند و در آنجا آیات عظام مرعشی و خامنه‌ای به مدت 10 دقیقه برای حضارسخنرانی کردند. درنهایت این مجلس با دخالت مأموران برهم زده شد(8).
ج –محاصره منازل آیات شیرازی و قمی
به دنبال فعالیت‌های علمای مشهد، ساواک خراسان که از این جریانات احساس خطر کرده بود منازل آیات شیرازی و قمی را مورد کنترل شدید قرارداد و به منظورممانعت از اجتماع مردم دراین دو بیت، کوچه‌های منتهی به آنها را مسدود ساخت. ساواک حتی از ورود بستگان و نزدیکان آیت‌الله شیرازی به منزل ایشان ممانعت کرد. متعاقب این مسئله آیت‌الله شیرازی اعلام کرد که درصورت ادامه یافتن این روند، در منزلش را می‌بندد و از برگزاری نماز جماعت و تدریس خودداری خواهد کرد. این تهدیدات باعث شد تا پس از گذشت 4 روز، محاصره منزل او شکسته شود. اما با وجود این آیت‌الله شیرازی بهعلت توهین به روحانیت ازاقامه نماز جماعت و برگزاری درس خودداری کرد و روحانیت مشهد نیز به تأسی ازایشان ازاقامه نمازجماعت و تدریس خودداری کردند(9).
تجمع افراد درمنزل آیت‌الله قمی و اعتراض به هیئت حاکمه هم باعث شد تا مأموران فرمانداری نظامی مشهد منزل ایشان را از صبح روز (25/7/57)محاصره کنند. این اقدام برای ممانعت از برپایی اجتماعات در مقابل منزل ایشان صورت گرفت. با وجود این، حدود 2 هزار نفراز مردم، ازطریق پشت‌بام‌ها خود را به مقابل منزل آیت‌الله قمی رساندند و در مقابل منزل ایشان اجتماع کردند. مدرسه نواب هم توسط مأموران محاصره شد و از ورود و خروج طلاب به این مدرسه جلوگیری به عمل آمد(10). در همین حال از سوی فرزند آیت‌الله شیرازی درمورد محدودیت‌های ایجاد شده برای ایشان اعلامیه‌ای در مشهد منتشر شد. ایشان در این اعلامیه محاصره نظامی منزل والدش را جسارت بزرگی به مقام شامخ روحانیت و مرجعیت دانست و با اشاره به حادثه کرمان، این حوادث را موجب تألم و تأثر عموم طبقات مسلمانان خواند.
د –اعتراض به حادثه کرمان
برپایی تظاهرات درچهلم شهدای17 شهریور در بعضی از شهرها حادثه‌ساز شد. در این روز رژیم با یورش به مردم کرمان که در مسجد جامع این شهر گرد آمده بودند بار دیگر به کشتار مردم دست یازید و حرمت مسجد، این خانه امن الهی، را شکست. در این حادثه48 نفر به شدت مجروح شدند(11). نظیر چنین حوادثی در شهرهای دزفول، میناب، زنجان و اندیمشک هم اتفاق افتاد. به دنبال این وقایع، اساتید، کارکنان و دانشجویان مراکز پزشکی دانشگاه فردوسی با صدور اعلامیه‌ای این حوادث را ناگوار دانسته و ضمن محکوم کردن این اعمال ضدانسانی حکومت، مراتب حمایت خود از خواسته‌های قانونی ملت ایران، از جمله آزادی بدون قید و شرط تمام زندانیان سیاسی، اعلام کردند. آنها ضمن همدردی با ملت و گرامیداشت شهدایکشتارهای اخیرو تأکید بر حفظ وحدت و همبستگی در هفته همبستگی اعلام کردند که از(8/8/57)به مدت 24ساعت اعتصاب غذا خواهند کرد(12).
آیت‌الله قمی نیز در(27/7/57)، برابر با (15)ذی‌قعده (1398)، اعلامیه‌ای در خصوص کشتار مردم کرمان و دیگر شهرستان‌ها در 24مهرو همچنین چهلم شهدای17 شهریور صادرکرد. ایشان ضمن ابراز تنفرازاقدام رژیم به کشتار مردم شهرهای مختلف در روز24 مهر به دلیل حضور در مراسم گرامیداشت یاد و خاطره شهدای حادثه تهران، به دو حادثه مشهد اشاره کرد که حاکی از تناقض عمل رژیم با سخنانش مبنی بروجود آزادی و دموکراسی و احترام به اسلام و روحانیت است، بود:
1–درروزدوشنبه24 مهرماه توسط مسئولان حکومت‌نظامی نسبت به علما و روحانیونی که مورد احترام مردم بودند، بی‌احترامی شد.
2–منزل شیرازی مورد محاصره قرار گرفته [و]در روز سه‌شنبه25مهرماه، فرهنگیان و دانش‌آموزان مورد ضرب و شتم قرار گرفتند(13).
سخن پایانی
گسترش اعتراضات مردمی پس از راهپیمایی عید فطر باعث شد تا هیئت دولت در بعدازظهر روز پنجشنبه مورخ (16/6/57)جلسه‌ای اضطراری با حضور شورای امنیت ملی تشکیل دهد تا پیرامون راه‌های مقابله با گسترش تظاهرات و وقایعی که گریبانگیر کشور بود به تبادل نظر بپردازند.دراین جلسه نخست‌وزیر، شریف امامی، که ریاست جلسه را برعهده داشت، پیشنهاد کرد که جهت یکسره نمودن کار و ایجاد خفقان، دراکثر شهرهای کشور، حکومت نظامی اعلام گردد.
این نظرازسوی تمامی اعضای شرکت‌کننده پذیرفته شد. جلسه مذکور تا پاسی از شب ادامه یافت. پس از گفتگوهای فراوان در مورد اعلام حکومت نظامی و مشورت‌های تلفنی با شاه، در نهایت، متنی توسط منوچهرآزمون، وزیر مشاور در امور اجرایی، تهیه و قرار شد از روز 17 شهریوردر12شهر کشور(14)حکومت نظامی اعلام گردد.
مردم بی‌اعتنا به حکومت نظامی در راهپیمایی عظیم17 شهریور شرکت کردند. رژیم که از مهار جمعیت مستأصل شده بود مردم را به گلوله بست. کشته و زخمی شدن عده‌ای از مردم در این روز در شهرها به ویژه در تهران و مشهد با واکنش‌های شدید روحانیت مواجه شد. علمای مشهد با صدور اعلامیه و برپایی مجالس سوگواری، تظاهرات و راهپیمایی مکرر مراتب اعتراض خود را نسبت به این حادثه اعلام کردند.
حادثه17 شهریور هر چند باعث کشته و زخمی شدن عده‌ای در تهران و سایر شهرستان‌ها شد اما جای هیچ تردیدی را در اراده ملت برای سرنگونی رژیم پهلوی باقی نگذاشت و نهضت را گامی به پیروزی نزدیکتر ساخت.
پی نوشت ها :
1-بایگانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی، شمار بازیابی 129، سند ش 205؛ جهت متن کامل این اعلامیه نک:اسناد انقلاب اسلامی، ج5، ص 239 و 240.
2-بایگانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 1565، سند ش 58؛ جهت متن کامل نک:اسناد انقلاب اسلامی، ج1، ص 542 و 543.
3-علی فلسفی، حسینعلی مروارید، سید کاظم مرعشی، ابوالحسن شیرازی، غزالدین الحسینی موسوی زنجانی، محمد مهدی نوقانی، جواد تهرانی، سید ابراهیم علم الهدی، حسین موسوی شاهروردی.
4-بایگانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 413، سند ش 222؛ شماره بازیابی 572، سند ش 84؛ جهت متن کامل تلگرام نک:اسناد انقلاب اسلامی، ج3، ص 402.
5-بولتن خبرگزاری پارس (اخبار ایران)، ش 209 (23/7/57):ص 23-21.
6-خراسان، ش 8521، (25/7/57):ص 1 و 7.
7-اطلاعاتی، ش 15735، (25/7/57):ص 2.
8-خراسان، ش 8521، ص 1 و 7.
9-بایگانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 1587، سند ش 55 .
10-اطلاعات، ش 15739(26/7/57):ص4 .
11-همان، ش 15735، (25/7/57):ص 21 .
12-بایگانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 129، سند ش 270
13-اسناد انقلاب اسلامی، ج5، ص 245-243 .
14-تهران، کرج، قزوین، قم، مشهد، تبریز، اهواز، آبادان، اصفهان، شیرازی، کازرون و جهرم.
