نویسنده: دکتر کمال پولادی
تعریف و موضوع اندیشه سیاسی
انسان تنها موجودی است که با محیط خود چه محیط طبیعی و چه محیط اجتماعی رابطه خودآگاه دارد. حیوانات تنها با حضور خود در طبیعت تغییراتی را در محیط ایجاد می کنند، اما انسان می کوشد محیط طبیعی خود را بشناسد و برای تغییر آن در جهت تأمین نیازهای خود به اندیشه و برنامه ریزی بپردازد. در مورد محیط اجتماعی نیز به همین ترتیب. انسان از بدو دوران حیات خود همواره سامان زندگی اجتماعی خود را تغییر داده است و دگرگون کرده است. ایجاد دگرگونی در محیط طبیعی و اجتماعی ابتدا بسیار کند بود اما با گذشت زمان همواره شتاب بیشتری گرفت. هرچه به دوران جدید نزدیکتر می شویم این شتاب بیشتر و بیشتر می شود.رابطه خودآگاه با محیط یعنی چه؟ رابطه خودآگاه با محیط یعنی همین تلاش برای شناخت محیط طبیعی و اجتماعی و کوشش برای تغییر آن در جهت تأمین هرچه بهتر نیازهای خود. رابطه خودآگاه نه تنها مستلزم پرسش از قوانین طبیعت برای تسلط بر طبیعت است بلکه متضمن پرسش از مظاهر روابط اجتماعی، آداب، سنتها، اعتقادات و نهادهای رایج در جامعه و همچنین جستجوی راه های تحول و امکان بهسازی آنها است. بشر به تدریج پی برد که هم طبیعت و هم نهادها و آداب اجتماعی را همسو با اهداف خود مورد بازنگری قرار دهد.
از جمله مسائلی که بشر از دیرباز با آن سر و کار داشت شکلهایی از نظم اجتماعی و گونه هایی از سازمان سیاسی، اقتدار سیاسی و زمامداری سیاسی بوده است. تا زمانی دراز این نظم و نهادهای اجتماعی بنا به سنت جریان داشته اند و مردم آنها را بنا به سنت می پذیرفتند. یعنی اینکه درباره ی آنها و بازنگری در آنها کمتر به اندیشه می پرداختند. اما سرشت دگرگون شونده ی زندگی هر بار بحرانهایی با خود داشت که مردم را درباره چون و چرایی صورتهای زندگی اجتماعی مثل قانون، اقتدار، دولت به بازاندیشی وامی داشت. در واقع این بحرانها همواره آغاز پرسشها و اندیشه های تازه بود. اندیشه هایی که با پرسش از ماهیت پدیده هایی چون اقتدار سیاسی، سامان سیاسی، نهادهای سیاسی و دولت سر و کار دارد اندیشه سیاسی خوانده می شود.
اندیشه سیاسی با چه مسایلی سر و کار دارد؟
زندگی بشر سیر دگرگون شونده ای داشته است و همراه خود مسایل مختلفی را طرح کرده است. با تغییر شرایط زندگی سیاسی در دوره های مختلف در هر دوره ای مسایل خاصّی برای اندیشمندان اهمیت پیدا کرده است. زمانی حکومتهای خودکامه و زمانی دیگر حکومتهای مردمسالار در مرکز توجه و اندیشه پردازی اندیشمندان قرار داشته است. سرچشمه ی پیدایش دولت همواره از مسایل مهم اندیشه سیاسی بوده است. اما در هر دوره ای اندیشمندان سرچشمه پیدایش دولت را در یک چیز دانسته اند. زمانی نظریه ی الهی دولت مورد قبول اکثر اندیشمندان و مردم بود. این نظریه ها دولت را به آفرینش الهی نسبت می دادند. دوره ای نیز سرچشمه دولت بیشتر به قرارداد اجتماعی منسوب می شد. این نظریه ها دولت را نتیجه ی عمل ارادی و تعمدی انسان می دانستند. در این نظریه ها برای رضایت و توافق انسانها در ایجاد یک سامان سیاسی با نوع خاصی از زمامداری جایگاه مهمی درنظر گرفته شده بود. این نظریه در برابر نظریه الهی دولت و نظریه دیگری قرار می گیرد که به نظریه منشاء طبیعی دولت معروف است. در نظریه ای که سرچشمه دولت را طبیعی می داند گفته می شود که انسان برحسب غریزه موجودی اجتماعی است. و سرانجام نظریه هایپیدا شده که دولت را نه نتیجه ی عمل تعمدی انسان، نه منتج از اراده الهی و نه ناشی از غریزه اجتماعی انسان، بلکه برآمده از تحول تدریجی نیاز انسان به نظم به شمار می آورد.
موضوع دیگری که با موضوع سرچشمه پیدایش دولت ارتباط دارد مسئله مشروعیت دولت است. موضوع مشروعیت با مسئله ی تکلیف افراد مردم در برابر اقتدار دولت سر و کار دارد. چرا گروهی که خودشان را با نهاد حکومت پیوند می دهند از مردم درخواست فرمانبری دارند؟ به چه دلیل مردم باید از آنها فرمان ببرند؟ فرمانروایان فرمانروایی خود را بر چه مبنایی توجیه می کنند؟ فرمانبران بر چه مبنایی این تقسیم کار و تقسیم قدرت را می پذیرند. این پرسشها و بسیاری از پرسشهای دیگری نظیر اینها که با موضوع مشروعیت سر و کار دارد از مسایل مهم اندیشه سیاسی است. طی تاریخِ دراز اندیشه سیاسی پاسخهای مختلفی به پرسشهای بالای داده شده است و همسو با پاسخهای متفاوت دیدگاه ها و نظریات مختلفی در تاریخ اندیشه سیاسی پیدا شده است. برای نمونه، گروهی از اندیشمندان امر فرمانروایی و فرمان بری را به اراده خداوند و گروه دیگری به قانون طبیعی و تفاوت طبیعی انسانها پیوند داده اند. در همین خصوص دسته ای از اندیشمندان قرارداد اجتماعی را سرچشمه فرمانروایی افرادی و فرمانبری سایرین دانسته اند. این اندیشمندان سرچشمه تکلیف مردم را توافقی به شمار می آورند که ضمن قرارداد اجتماعی شکل گرفته
است. و سرانجام بسیاری از اندیشمندان دوره های اخیر اراده عمومی مردم را که در یک آیین خود - قانونگذاری دموکراتیک شکل گرفته است سرچشمه تکلیف سیاسی مردم و مشروعیت حکومت ارزیابی می کنند.
این موضوع، به نوبه خود، با مفهوم قانون پیوند می خورد که آن نیز از مهمترین موضوع های اندیشه سیاسی بوده است. قانون نیز در دوره های مختلفِ تحول اندیشه سیاسی در معرض تعبیرهای مختلف بوده است. قانون ابتدا به عنوان یک سنت ازلی شمرده می شد که به حوزه قدسی خداوند تعلق دارد. بعداً گروهی از اندیشمندان آن را به اصلی نسبت دادند که به طبیعت امور تعلق دارد و عقل انسان می تواند آن را کشف کند و در زندگی سیاسی به کار برد. زمانی نیز قانون را به اراده ی حاکم تعبیر کردند. گروهی از اندیشمندان جدیدتر قانون را از مظاهر اراده عمومی مردم دانستند که توسط دستگاه دولتی ساخته می شود.
شکل حکومت و بحث بر سر اینکه آیا قدرت حکومتی باید در دست یک فرد یا گروهی از افراد متمرکز باشد یا در میان تمام مردم توزیع شود از دیگر بحثهای مهم اندیشه سیاسی است. این موضوع با دامنه اقتدار حکومت و حدود اختیارات مردم نیز پیوند دارد. چنین مباحثی از زمره ی مسایل مهم اندیشه سیاسی بوده است و همچنان هست.
اهمیت تاریخ اندیشه سیاسی
تاریخ اندیشه سیاسی فضای فکری دنیای گذشته در رابطه با مسایل سیاسی و دگرگونیهای سیاسی را بازتاب می دهد. در تاریخ اندیشه سیاسی با عقاید سیاسی گذشتگان و چگونگی تحول آن و تأثیر این دو بر یکدیگر آشنا می شویم. شناخت اندیشه های گذشتگان برای درک بهتر مسایل امروز بشر نیز جای مهمی دارد. شناخت اندیشه های سیاسی گذشتگان تنها برای گروه های نخبه جامعه و سیاستمداران حرفه ای نیست بلکه برای همه ی شهروندان لازم است. امروز بر اثر گسترش حق شهروندی و مشارکت همگانی در سرنوشت سیاسی جامعه آشنایی با مسایل سیاسی اهمیت فزاینده ای پیدا کرده است. شرکت مؤثر در سرنوشت سیاسی جامعه و بهره مندی از حقوق شهروندی بدون آشنایی هر چند اندک با گذشته و حال اندیشه های سیاسی ممکن نیست. مردم در زمان ما بیش از هر زمان دیگر می خواهند مسایل زندگی خود را بفهمند و با معیارهای عقلی بسنجند و هماهنگ کنند.برای دانشجویانی که با حوزه های مختلف علوم اجتماعی سر و کار دارند، به ویژه برای دانشجویان علوم سیاسی آشنایی با اندیشه های سیاسی اهمیت خاص دارد. اندیشه سیاسی ضمن آنکه خود یک حوزه درس خاص است در درک بهتر سایر حوزه های درسی نیز نقش یگانه ای دارد.
منبع: کمال پولادی، تاریخ اندیشه سیاسی در غرب از سقراط تا ماکیاولّی (یونان باستان و سده های میانه)، تهران، نشر مرکز، چاپ اول 1382
