ابن قُتَیبَه

تولد: بغداد یا کوفه، 828/ 213؛ وفات: بغداد، 271 یا 884/276 یا 889

از زندگی ابن قُتَیبَه اطلاعات کمی در دست است.خانواده اش اهل مرو در ماوراء النهر بوده اند و لذا شاید اصلیت ایرانی یا ترک داشته اند. با این حال، در بعضی آثارش بشدت از عربها دفاع می کند و تفوق آنها را بر ایرانیها پیش می کشد.ابن قُتَیبَه چند سالی قاضی دینور در شمال [غرب؟] ایران بوده، سپس در بغداد تدریس کرده و در همانجا درگذشته است. او بیشتر زبان شناس و فرهنگ نگار بوده تا عالم به معنای دقیق کلمه.
در میان کتابهای تاریخی و فقه اللغه ای او اثری به نام کتابُ الاَنواء وجود دارد که از نظر تاریخ علم نجوم اهمیت شایانی دارد.در میان کتب مفرد و رسالات تخصصی ای که زبان شناسان و فرهنگ نگاران قدیم عرب نگاشته اند و تعدادشان فوق العاده زیاد است، کتب انواء مقوله ای خاص بوده است.(انواء جمع نَوء است که در این معنی افول یا طلوع متقابل صورت فلکی خاص یا یکی از منازل قمر است که طلوع یکی با افول دیگری همراه است.این نظام برای تعیین تاریخ فصول و تثبیت فعالیتهای کشاورزی و حوادث و سایر مواقیت در عصر قدیم و دوران پیش از علم رایج بوده است.)
دو نوع از این کتابها بیشتر رایج است و با یکدیگر هم فرق دارد.نوع عمده مجموعه ای است از اطلاعات موجود راجع به دانشهای بومی عربی درباره پدیده های آسمانی و جوی که در منابع قدیمی پیدا می شود فی المثل در فرهنگ عامه، شعر و ادبیات.در این نوع کتابها از دانش علمی که از سایر تمدنها از طریق ترجمه (نظیر مجسطی و منابع هندی و فارسی)اخذ شده است خبری نیست.بیش از بیست مؤلف از مؤلفان اینگونه آثار شناخته شده است ولی تقریباً هیچ یک از آثارشان به دست نیامده است. فقط تعداد معدود و بخشهای کم اهمیتی از این گونه آثار به طبع رسیده است:یکی کتاب الازمنه تألیف قُطرُب (وفات:822-821/ 207 -206)است که بخشی از آن در Revue de I'Academi de Damas بخش 1(ژانویه 1922)33-46 چاپ شده.کتاب دیگر کتاب الازمنه تألیف ابن ماسویه طبیب (وفات:857/ 343)است که توسط پل اسبث (1)در Bulletin de I'Institute d Egypte 15(1932-1933) 235-257چاپ شده و تسط ژ. تروپو (2) در نشریه Arabica، 15(1968)، 113-142 به فرانسوی ترجمه شده است. دیگر کتاب الازمنه و الامکنه تألیف مرزوقی (وفات: 422/ 1030) است که در دو جلد چاپ شده (حیدرآباد، 1914) دیگر کتاب الازمنه و الانواء تألیف ابن الاَجدایی (قرن سیزدهم/هفتم) که توسط عزت حسن، شماره 9 در سلسله احیاء التراث القدیم(دمشق، 1964) به طبع رسیده است.کاملترین کتاب انواء در منابع اسلامی به مورخ و زبان شناسی به نام ابوحنیفه دینوری (وفات:895/282)نسبت داده شده است از این اثر فقط بخشهایی در فرهنگهای لغت نظیر مُخَصَّص ابن سیده (وفات:1066/459) جلد نهم (قاهره: 1901) و کتاب الازمنه و الامکنه مرزوقی باقی مانده است. کتاب الانواء ابن قتیبه عمدتاً از آنروی حائز اهمیت است که متن کامل آن باقی مانده و به طبع رسیده است (تصحیح م. حمید الله و پلا(3)، با یک مقدمه مفصل عربی، چاپ دائره المعارف العثمانیه، حیدرآباد، 1956)
نوع دوم از کتب انواء به شکل یک تقویم که حوادث طبیعی مهم و مورد نظر کشاورزان و دامداران را بر می شمرد، تدوین شده است.یکی از این کتابها متعلق به سال 961/350 همراه با ترجمه لاتینی قرون وسطایی محفوظ مانده است.تصحیح و طبع دیگر این کتاب از دوزی (4) Le calendrier de Cordoue، و طبع جدیدترش از پلا است (لیدن 1961).این کتابهای انواء از نظر شکل شبیه به متون تقویمی باستان است، نظیر متون مول اپین(5) بابلی یا الظواهر اثر بطلمیوس.
از آنجا که ابن قتیبه معاصر ابوحنیفه دینوری بوده است که کتاب الانواء اش خیلی مشهور است حکم کردن راجع به اتهامی که گاه گاه علیه آن اقامه می شود، اگر غیر ممکن نباشد، خیلی دشوار است.و آن اتهام این است که کتاب ابن قتیبه عمدتاً یا کاملاً از اثر ابوحنیفه اقتباس یا استنساخ شده است.در مقام قیاس با مستخرجات و منقولات سایر کتب انواء که در تعداد بسیار زیادی از فرهنگها و آثار علمی (فی المثل کتاب صُوَرالکواکِب عبدالرحمان الصوفی) پراکنده است، محتویات کتاب الانواء ابن قتیبه به سایر این گونه آثار شبیه است. این کتاب که متنش هرگز ترجمه نشده است، فقط به زبان اصلی عربی موجود است.در تلخیص محتویات آن، ارجاعاتی که می دهیم غالباً به متن طبع حیدرآباد است.
پس از یک مقدمه کوتاه یک توصیف مفصل از بیست و هشت منزل قمر(صفحات 4 تا 88) می آید، که شامل اطلاعات زیادی راجع به ستاره های صور فلکی مجاور آن است. سپس به بیان روایات راجع به احوال جوی آنها می پردازد(صفحات 88 تا 94).سایر اطلاعات نجومی، جوی که پس از آن می آید(صفحات 94 تا 120)عمدتاً مربوط به مراسم و وقایع زندگی اعراب بادیه است.
اطلاعات نجومی راجع به بروج دوازده گانه منطقه البروج (ص 120)و راجع به قطبها (ص122) و راجع به کهکشان راه شیری ص123 و افلاک آسمانی (ص 124) و سیارات (ص126) و خورشید و ماه (ص128) و طلوع و غروب ستارگان و فلق و شفق (صفحات 141 ،142 ،143) و راجع به ستارگان ثابت مشهور (آنهایی که در ذکر منازل قمر یاد نشده اند، صفحات 145،158) داده می شود.ابن قتیبه سپس به موضوعات جوی می پردازد: بادها، باران، ابرها، رعد و برق، و پیشگویی باران.سرانجام به شیوه های گوناگون توصیف بعضی از صور فلکی (ص 182)و استفاده از ستارگان برای جهت یابی (الاِهتِدا، ص 186) می پردازد.
هیچ یک از این اطلاعات نتیجه پژوهش علمی نیست.و در گردآوری هیچ کدام از آنها روش علمی به کار نرفته است. علاوه بر این، این کتاب صرفاً مجموعه ای است از آنچه اعراب- که خبر از روشهای «علمی»نجوم و علم احکام نجوم بیگانگان نداشته اند، و اگر اطلاعاتی یافته اند زودتر از نیمه دوم قرن دوم / هشتم و آن هم از طریق ترجمه نبوده- به صورت اطلاعات و معارف عامیانه راجع به آسمان و ستارگان و پدیده های مربوط به آن یا پدیده هایی که از پیش خود به آن ربط می داده اند، فراهم کرده اند.این اطلاعات غالباً از متون منظوم موجود و نیز از مجموعه های زبان شناختی قدیمتر که به نوبه خود بر منابع مشابه و شاید در بعضی موارد بر روایات عامیانه مربوط به قبایل بادیه مبتنی بوده اند،فراهم شده است.دانش عامیانه و عامه پسند نجومی عربها در دوره «پیش از علم»مشتمل بر عناصر بسیار قدیمیتر است که اصلاً غیر عربی است.
کتب انواء نه فقط منبع پر جاذبه ای برای تاریخ و فرهنگ و ادبیات عامه عربی است، بلکه منبعی در مورد اشاعه معرفت علمی و سیر تکاملی مشاهدات نجومی و تعاطی عربها و نیاکانشان با تمدنهای گوناگون است.
کتابنامه:
Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Literatur, 2nd ed., I (Leiden, 1943), 124 ff., and supp., I (Leiden, 1937), 184 ff.; I. M. Huseini, The Life and Works of Ibn Qutayba, Publications of the Faculty of Arts and Sciences, American University, Oriental Series, no. 21(Beirut, 1950), originally his dissertation (London, 1934); G. Lecomte, Ibn Qutayba, I'homme, son oeuvre, ses idees (Damascus, 1965); and C. Pellat, "Le traite d'astronomie pratique et de meteorologie populaire d'Ibn Qutayba,"in Arabica, 1 (1954), 84-88; and "Dictons rimes, anwa et mansions lunaires chez les arabes," in Arabica, 2 (1955), 17-41; intro. to his ed. of Ibn Qutaybas Kitab al-anwa (Hyderabad, 1959), in Arabic; and "Anwa,"in Encyclopaedia of Islam, new ed. I (Leiden, 1960), 523-524.
بخش مربوط به پدیده های فلکی از کتاب ادب الکاتب ابن قتیبه (متن کامل عربی،ویراسته م.گرونرت، لیدن، 1900)را ا. اشپرنگر جداگانه ویرایش و ترجمه و درباره اش بحث کرده است:
A. Sprenger, Journal of the Asiatic Society of Bengal, 17, pt. 2 (1848), 659 ff.
منبع: گیلسپی، چارلز کولستون؛ (1389)، زندگینامه‌ی علمی دانشمندان اسلامی (جلد نخست)، ترجمه‌ی جمعی از مترجمان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم