نویسنده: س. مقبول احمد
مترجم: بهاءالدین خرمشاهی
مترجم: بهاءالدین خرمشاهی
تولد: سبته، مراکش، 1100/493؛ وفات: سبته، 1166/560ق
ادریسی از خانواده اَدارسه یا ادریسیان علوی بود که از سال 789/173 تا 985/375 در سبته و اطراف آن خلافت کردند، و لقب او (شریف) از همینجاست. نیاکان او اشراف مالِقه بودند که در قرن یازدهم (پنجم) چون نتوانستند قدرت خود را حفظ کنند به سبته کوچیدند. ادریسی در قُرطُبه که در آن هنگام از مراکز مهم فرهنگی اروپا بود علم آموخت. هنگامی که هنوز شانزده سال کامل نداشت سیر و سفر خود را با دیداری از آسیای صغیر آغاز کرد. سپس در سواحل جنوبی فرانسه سفر کرد و انگلستان را در نوردید و در اسپانیا و مراکش سیر و سیاحت کرد. در سال 1138/533 دعوتی از روجر (به عربی رجار) دوم، سلطان نورمانی صَقلیه (سیسیل) برای دیداری از پالرمو (به عربی: بلرم) دریافت کرد و به درخواست سلطان در همانجا ماندگار شد، چه سلطان به او گفته بود: «شما از خاندان خلافت اید. اگر میان مسلمانان بسر برید، سلطان آنان در مقام قتل شما برخواهد آمد، ولی اگر با ما باشید در امان اید.» (الصَفَدی، به نقل از Arabskaya geografi، cheskaya literatura، ترجمه عربی: تاریخ الادب الجغرافی العربی، 283-282). ادریسی در پالرمو تا آخرین سالهای زندگی این سلطان زیست و سپس، بعد از وفات او، در سال 1154/549، به سبته بازگشت.صقلیه، که ملتقای فرهنگ عرب و اروپا بود، در این هنگام مقر سیاسی نورمانها بود که هوشمندانه کمر به اعتلای علوم و فنون بسته بودند. در چنین جوی بود که ادریسی تحت حمایت روجر دوم، با علمای مسیحی همکاری کرد و مساهمه علمی مهمی در زمینه جغرافیا و نقشه نگاری داشت. خود روجر تعلق خاطر زیادی به این موضوعات داشت و آرزو می کرد که بتوانند برای او نقشه ای از جهان ترسیم و یک جغرافیای جهانی جامع تدوین کنند که اطلاعات مفصلی راجع به مناطق مختلف جهان داشته باشد. چه بسا هدف او، یک هدف سیاسی بوده ولی هر چه هست از آثار یونانی و عربی موجود ناخرسند بوده است. وی پس از فرستادن مأمورانی چند برای گردآوری اطلاعات دست اول از مناطق مختلف جهان، دستور تهیه نقشه مدور جهان را از نقره صادر کرد. ادریسی با کمک فن ورزان و علمای دیگر چنین نقشه برجسته ای ساخت ودر روی آن هفت اقلیم، رودها و خلیجها، دریاها، جزیره ها، کوهها، شهرها و بندرها و سایر سیماهای طبیعی را تصویر کرد. اطلاعاتی که در این نقشه به کار رفته بود، از منابع یونانی و عربی، و نیز از گزارشهای فرستادگان روجر و سایر سیاحان اخذ شده بود.
از آثار او فقط کلیات جغرافیایی او همراه با نقشه های منطقه ای، به نام کتاب نُزهه المشتاق فی اِختِراق الآفاق تا امروز محفوظ مانده است. نقشه های منطقه ای به احتمال خیلی زیاد، بازسازیهای همان نقشه نقره ای اند، و چهارچوب اصلی آنها بطلمیوسی است.
جهان مسکون، عمدتاً از نیمکره شمالی، به هفت اقلیم عرضی به موازات خط استوا منقسم شده است. هر اقلیم خود از نظر طول جغرافیایی به ده بخش تقسیم شده و برای هر هفتاد بخش نقشه جداگانه موجود است. با به هم پیوستن بخشها، یک تصویر جامع از جهان، آنچنان که بر عربها و نورمانها معلوم بوده، به دست می آید. ولی گنجاندن مقادیر زیادی اطلاعات، هم قدیمی و هم معاصر بر روی یک نقشه بطلمیوسی که هزار سال از عمرش می گذشته، تصویر تحریف شده ای از اوضاع جغرافیایی نسبی بعضی جاها به بار آورده است. همچنین نقشه ها و توصیف آنها همیشه با یکدیگر همخوان نیست و شاید علتش این است که هر یک جداگانه تهیه شده است. همچنین آشکار است که اطلاع و آشنایی مؤلف با اروپا، منطقه مدیترانه و خاورمیانه خیلی دقیقتر و قابل اطمینان تر از سایر نقاط جهان است. علاوه بر اینها، نقشه ها به طریق ریاضی کشیده نشده اند، و طول و عرض جغرافیایی که بر منجمان و جغرافیدانان یونانی و عرب معلوم بوده در تعیین موقعیت جغرافیایی سرزمینها به کار نرفته است.
اطلاعات بسیار غنی و گوناگونی که در متن ارائه شده مربوط به کشورهای مختلف اروپا و آسیا و افریقای شمالی است و نه فقط شامل جزئیات وصف الارضی، اطلاعات جمعیت شناختی و گزارشهای جغرافیای توصیفی و طبیعی است، بلکه به توصیف اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی اقتصادی نیز می پردازد، و بدین سان یک دایره المعارف پر و پیمان از دوره قرون وسطاست. مواد کتاب بر حسب بخش و منطقه فهرست بندی شده و سپس در جای درست خود همراه با نقشه های منطقه ای درج شده است. برداشتهای جغرافیایی ادریسی عمدتاً مبتنی بر آثار نظریه پردازانه جغرافیدانان و اخترشناسان یونانی و قرون اولیه اسلامی است، و هیچ ابتکار و اصالتی در جغرافیای ریاضی و نجومی ندارد. در میان منابع مهم آن، جغرافیای بطلمیوس، کتاب صورة الارض ابوالقاسم بن حوقل، کتاب المسالک و الممالک ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله بن خردادبه، و کتاب المسالک و الممالک ابوعبدالله محمد بن احمد الجَیّانی است. اثر ادریسی بهترین نمونه همکاری علمی اعراب و نورمانها در جغرافیا و نقشه نگاری در قرون وسطاست. تا قرنها این کتاب در اروپا به عنوان یک متن درسی، مقبول طبع مردم بود، و چندین تلخیص نیز از آن به عمل آمده است که نخستین آنها در سال 1592/1001 در رم به طبع رسیده است. ترجمه لاتین آن توسط یوحنا حصرونی و جبرائیل صهیونی انجام گرفته و در سال 1619/1029 در پاریس تحت عنوان کمابیش گمراه کننده Geographia Nubiensis به طبع رسیده است. در اواسط قرن نوزدهم یک ترجمه کامل دو جلدی به فرانسه از آن به عمل آمد:
(P. Amedee Jaubert, Geographie d'Edrisi(Paris, 1836-1840)بسیاری از محققان بخشهای مختلفی از آن را که به مناطق گوناگون مربوط بوده ترجمه و یا تصحیح کرده اند. یک طبع و ترجمه ایتالیائی کامل از این کتاب در ایتالیا تحت اشراف مؤسسه دانشگاهی شرقشناسی ناپل و مؤسسه ایتالیائی شرق میانه و شرق دور، در دست تدوین است. دو جزوه از این متن تحت عنوان Opus Geographicum منتشر شده است.
کتابشناسی
I. Y. Krachkovsky, Arabskaya geograficheskaya literatura(Moscow-Leningrad, 1957که تحت عنوان تاریخ الادب الجغرافی العربی توسط صلاح الدین عثمان هاشم به عربی ترجمه شده است ج1 (قاهره، 1963)؛
Konrad Miller, Mappae Arabicae, 5 vols. (Stuttgart, 1926-1930); and Giovanni Oman, " Notizie bibliografiche sul geografo arabo al-Idrisi (XII secolo) e sulle sue opere, " in Annali dell'Istituto universitario orientale di Napoli, n. s. 11(1961), 25-61.
پی نوشت ها :
1. Dionysius.
2. Syracuse.
