نویسنده: ناصر فکوهی (دانشیار گروه انسان شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و مدیر وبگاه انسان شناسی و فرهنگ)
این یادداشت، تحلیی است انسان شناسانه از مفهوم یادمان. نویسنده که از جمله انسان شناسان سرشناس ایران است، در این نوشته تلاش کرده ضمن تعریف فرایند شناختی یادمان ها به عنوان فضاهایی که هویت جمعی ایجاد می کنند، وجوه یادمان ها را در تضاد با اراده ای که منجر به ساخت یادمان ها در شهر می شود تحلیل و بررسی کند. تحلیلی که دست آخر به این نتیجه می رسد که «چاره شاید در جایگزین کردن نگاه هنری در معنای زیباشناسانه آن به جای نگاه سیاسی باشد.» چاره ای به قول خود او «کم و بیش آرامانشهرگرایانه، اما ممکن».
از منظر انسان شناسی شهری و معماری، بحث اساسی درباره یادمان ها یا مکان های حافظه، نقشی است که این فضاها در ایجاد و تقویت، و یا برعکس در تخریب و تضعیف هویت های جمعی بازی می کنند. چنین نگاهی را پیش و بیش از هر چیز باید در انسان شناسی و درک اجتماعی فرایندی ردیابی کرد که تلاش می کند کالبد فردی زیستی را به کالبد جمعی فرهنگی تبدیل کند. منشاء این امر از یک واقعیت آغازین که در انسان شناسی شناخت بر آن تاکید می شود، قابل پیگیری است: شناخت انسان (Human Cognition) از جهان بیرون به مثابه «هاویه»ای (Chaos) است که برای دستگاه حسی- عصبی او غیرقابل درک است. ادراک صرفاً می تواند از خلال فرایند گذار از برداشت های حسی (Persception sensory) بازشناسی آنها در نظام های طبقه بندی کننده (Classification) و رده شناختی(Tax - nomic) و زبانی در مغز انجام بگیرد که خاصیت تقلیل دهنده دارند. به عبارت دیگر، بی شماری و غیرقابل درک بودن واقعیت های بیرونی پیامدی جز ناتوانی انسان از «نام گذاری»(Naming) آنها و در نتیجه درک و بازنمایی (Representation) آنها در دستگاه فکری خود ندارد. اما می توان گفت درک واقعیت های بیرونی صرفاً می تواند از این طریق انجام بگیرد: استفاده از نظام هایی گسترده تر از زبان یعنی همان نام گذاری و تقلیل چیزهایی بی شمار به رده هایی محدود از موجودیت ها از خلال شبکه گسترده اما محدودی از نمادها و نشانه ها و سرانجام از خلال شبکه ای از تابوها(ممنوعیت ها) و توتم ها (تعلق ها)ی حسی(دیداری، شنیداری، بساوایی و غیره)
یادمان در تقاطعی معناشناختی در یک زمان فضای(Space -Time) برساخته شده(Constructed) بر اساس فرایند شناختی پیش گفته، زایش می یابد و هدف از آن استفاده از روندهای تقلیل دهنده واقعیت های بیرونی برای ادراک پذیر کردن آنها و از این طریق ایجاد«زبان» ی مشترک برای ساختن «هویت»ی یکسان و یکدست است که در جهان طبیعی و هاویه وار وجود خارجی ندارد. بدن یا کالبد فردی - زیستی هر انسانی، تنها هویت «واقعاً واقعی» او را تشکیل می دهد که نمی تواند جز به صورت مکانیکی و آن هم موقت حتی با یک بدن دیگر، پیوند بخورد. اما زمانی که از پیوندهای کالبد و هویتی سخن می گوییم، زمانی که از جامعه، فرهنگ، گذشته، آینده، تاریخ، سرنوشت مشترک، ملیت، قومیت، عقیده و حتی از سلایق و اندیشه زیباشناسانه مشترک سخن می گوییم، چگونه می توانیم ما به ازای کالبدی (بدنی) آنها را تعیین کنیم؟ اینجا است که حجم و فضا که در اینجا با عنوان دقیق تر زمان فضا از آنها یاد می کنیم، به یاری ما می آیند تا میان بدن های گوناگون که در تفکیک زیستی از یکدیگر به سر می برند، نوعی انسجام معناشناسانه به وجود آورند. حجم و فضا بدل به نقطه ای می شوند که باید به گونه ای یکسان یا تقریباً یکسان در بدن های فردی، «تفسیر» و «ادراک» شوند تا به بازنمایی های نسبتاً یکسانی منجر شده و در نهایت هویت های جمعی ای را ایجاد کنند که بر اساس مضمون و هدف مشخصی که دارند، بتوانند پایداری کمتر یا بیشتری داشته باشند و به نظام های کنشی و ذهنی متفاوت بیانجامند.
مکان های حافظه یا یادمان ها، چنین مکان هایی با چنین کارکرد و ادعایی هستند. اما دقیقاً تمام انتقادات موجود از این امر نیز از همین جا شروع می شود. آنچه مکان حافظه را می سازد اراده معطوف به قدرت است که تمایل دارد روایت های گوناگون حافظه از گذشته و روابط گوناگون حسی را که به تعداد افراد، متفاوتند به روایتی «واحد»بدل کند که بالطبع غیرواقعی است و چاره ای جز این ندارد که کمابیش هژمونیک باشد. پس هر مکان حافظه ای در خود این امکان و احتمال قوی را دارد که از یک هژمونی برخاسته باشد و از پشتیبانی نهاد یا قدرتی برخوردار باشد که در پی ایجاد حافظه ای واحد است. حافظه ای که بی شک برای ساختن جامعه به آن نیاز است زیرا بدون انسجام اجتماعی بر اساس زبان و باورها و ارزش هایی کمابیش نزدیک به یکدیگر، هیچ جامعه ای امکان حیات نخواهد داشت. در عین حال نمی توان این نکته را نادیده گرفت که هر گونه کالبد جمعی به ناچار نه تنها خاصیت تقلیل دهنده دارد بلکه در عین حال که کالبدی جمعی یا روایتی واحد و «دقیق» ایجاد می کند، احتمال روایت و تفسیرهای بی شمار و از همه مهم تر احتمال زیباشناسی «ابهام» را در برابر «دقت» از میان می برد و بدن فردی را محکوم به سر فروآوردن در برابر خویش می کند. این همان جنبه«از خود بیگانه کننده» و «دست کاری کننده»(Manipulator) ای است که همواره می توان خطر آن را در هر گونه یادمانی مشاهده کرد.
در نهایت یادمان اگر در فرایند مناسکی شدن (Ritualization) فرورفته و در همان فرایند تفسیر و تعبیر شود، ممکن است شانس بیشتری به رهایی بدن فردی بدهد؛ شانسی که به نوع دیگری می توان آن را با گریز یادمان از نظام های ایستا در فرایند ساخت و موجودیتش به سوی نظام های پویا نیز یافت. پویایی، حرکت و پرهیز از دقت به معنایی که فوتوریست ها(futurists) با استفاده از پدیده سرعت بر آن تاکید داشتند و نیز سوررئالیست ها با فرویدیسم هنری و «نوشتار خودکار» (écriture automatique) یا با «اشیاء [هنری]آماده» (Ready Made) به سبک من ری(man ray) یا مارسل دوشان(marcel Duchamps) به آن پایبند بودند، می تواند راهی باشد برای آزادی بخشی به پدیده یادمان که این بار نه در وحدت خود بلکه در تکثر خود، نه در تجسم سخت خود بلکه در مادیت یافتن انعطاف پذیر خود، به شکل گیری هویت های جمعی در قالب های مدرن، یعنی به بروز اشکال ادراکی مبهم و تفسیرپذیر در آزادی از نوع ادبی آن در تعبیر بارتی از مفهوم ادبیات، امکان وجود می دهد. برای ایجاد چنین امکانی، البته آزادی حداکثری در خلاقیت، اندیشیدن و بیان اندیشه در زبانی رهایی یافته از ایدئولوژی های هژمونیک و بسته ضرورتی مطلق دارد که شاید تضادی آشتی ناپذیر با اراده معطوف به قدرت و تمایل به نظم بخشی به روابط حسی داشته باشد. چاره شاید در جایگزین کردن نگاه هنری در معنای زیباشناسانه آن به جای نگاه سیاسی در معنای تقلیل دهنده آن باشد. چاره ای کمابیش آرامانشهرگرایانه اما نه لزوماً ناممکن. قرن پیش شارل فوریه(Charles Fourier)، فالانستر(Phalanstére) یا آرمانشهر خود را در تصویری رویایی از هماهنگی میان انسان ها در ذهن خویش بر پا کرد؛ نظمی انسانی شده در هارمونی به گونه ای که نت های موسیقی در کنار یکدیگر می نشینند. اما پرسش اصلی این است که اگر همچون موتزارت بر آن باشیم که موسیقی نه درون نت ها بلکه در سکوت میان آنها نهفته است. در این صورت، سکوت، خلأ، نبود معنا و ابهام مورد نظر (و نیاز) خود را برای رسیدن به آرمانشهری آکنده از نبود قدرت و وجود زیبایی در غایت ممکن، باید در کدام شهر و کدام یادمان شهری بجوییم؟
منبع :شهر زندگی زیبایی، نشریه داخلی سازمان زیباسازی شهر تهران، معاونت برنامه ریزی و توسعه، دوره اول، شماره چهارم، پاییز1391
