امامت پژوهان انگلیسی زبان و آثار آنها

مقدمه

مطالعات پژوهشگران غربی در مورد تشیع که امامت نیز بخشی از آن است از حیث زبان، موضوع و نیز از جهت ارتباط با فرقه های مختلف شیعه، به دسته های متنوع طبقه بندی می شود.
از این میان، مقاله ی حاضر تنها درصدد معرفی نمونه ای از آثار غربی انگلیسی زبان است که در آنها به امامت شیعی و اصل و خاست گاه آن و نیز اندیشه و تطورات تاریخی شیعه که به نوعی به امامت شیعه مربوط می شوند، پرداخته شده است.
در این مقاله با استفاده از مجموعه ی: Index Islamicus، کتاب: Shi, i Islam A Comprehensive Bibliography و نیز ویرایش دوم: The Enclopedia of Islam 1 (انتشارات بریل لیدن)، برخی از این آثار معرفی شده است. بدیهی است که مجموعه ی حاضر، چکیده ای از این آثار را به عنوان نمونه بیان می کند و نگاشته های آکادمیک پژوهشگران غرب در مورد امامت شیعی، منحصر به موارد یاد شده در این مقاله نیست.(2)
در این جا لازم است از استاد محترم جناب آقای دکتر خان بگی به دلیل بذل عنایت ایشان در تهیه ی کتاب Shi, i Islam: A Comprehensive Bibliography تشکر و قدردانی کنم.
پیش از معرفی نمونه ای از آثار انگلیسی زبان غربی درخصوص امامت، ابتدا لازم است برای آشنایی با فضای امامت پژوهی غرب، نگاهی به ضرورت مطالعه در امامت پژوهی غربیان و نیز سابقه ای امامت پژوهی در غرب بیاندازیم.

ضرورت بررسی امامت پژوهی غربیان

مساله ی امامت پژوهی غربیان شاخه ای از شیعه پژوهی آنان به حساب می آید و لازم است از دریچه ی شیعه پژوهی مورد مطالعه قرار گیرد. در ضروت مطالعه شیعه پژوهی غربیان، تقریباً همان ضرورتی که مطالعه ی اسلام پژوهی آنان را ایجاب می کند، مورد توجه قرار می گیرد؛ بلکه حتی در برخی از موارد، مطالعه ی شیعه پژوهی، از مطالعه ی اسلام پژوهی آنان ضروری تر به نظر می رسد.
دلیل این مسأله آن است که توجه به نگاشته های غربیان درباره ی اسلام، قرآن و شخصیت و سیره ی رسول خداصل الله علیه و آله و سلم، می تواند دغدغه ی خاطر همه ی فرقه های اسلامی به حساب آید؛ در حالی که افزون بر آن، توجه به تتبعات و آثار آکادمیک غرب در مورد میراث گران بهای اهل بیت صل الله علیه و آله و سلم و ائمه ی اطهارصل الله علیه و آله و سلم، که حاملان اصلی قرآن و سنت پیامبر صل الله علیه و آله و سلم و اسلام راستین اند، و اصل امامت دوازده امام صل الله علیه و آله و سلم، که اساس و بنیان شیعه است، تنها به شیعه ی امامیه اختصاص دارد.
از سوی دیگر، در پژوهش های شیعه، هنوز دغدغه های خاطر بسیاری از محققان، بیشتر متوجه مطالعات اسلامی و قرآنی مستشرقان است که در جای خود مسأله ای است شایسته و بایسته. تحقیقات پژوهشگران شیعه، عموماً و بیشتر به مطالعه ی پژوهش های غربی در قرآن و حدیث و تاریخ اسلام معطوف شده است؛ در حالی که بررسی مطالعات و آثار غربیان درباره ی امامت در تشیع امامیه، نسبت به سایر موضوعات، در میان خود شیعیان نیز از گستردگی چندانی برخوردار نیست. بنابراین باید توجه داشت که ضرورت مطالعه در اسلام پژوهی غربیان نباید موجب شود که، مسأله ی مهم دیگر، یعنی مطالعه ی شیعه پژوهی و امامت پژوهی غربیان، مورد غفلت قرار گیرد.
آن چه ضرورت مطالعه در پژوهش های شیعی و به ویژه امامتی مستشرقان را پررنگ تر می کند. توجه به این مطلب است که نظریه های غربیان، مجموعه ای است آمیخته از موارد صحیح و ناصحیح و ضروری است که هم محاسن و زیبایی های کارهای آنان، چه در متدولوژی و روش تحقیق و چه در نتایجی که بدان دست یافته اند، مشخص و ارائه شود و هم معایب کارهای آنان. یعنی تحلیل هایی از آنان در مورد شیعه یا اعتقادات شیعی که احیاناً ناقص یا ناسازگار با واقع است و گاه ممکن است به نتیجه گیری های ناصواب منتهی شود، مشخص و متمایز گردد؛ چه این ناسازگاری ناشی از عدم درک صحیح یا کامل آنان در موضوعی خاص از برخی از حقایق مرتبط با اعتقادات شیعی باشد و چه ناشی از عوامل دیگر.
زیرا از یک سو، با توجه به آن که کرسی های تدریس دینی در غرب بر عهده ی همین پژوهشگران است و بخش قابل توجهی از نیازهای مطالعات دینی در غرب، توسط آنان تأمین می شود، آثار آنان منبع مطالعاتی ای برای دانش پژوهان غربی است که فراورده های آنان، بدون تمایز گزارش ها و نتایج صحیح از ناصحیح و سره از ناسره ارائه خواهد شد؛ و از سوی دیگر در برخی از موارد، پذیرش استنتاج های گاه بیگانه از اصول اعتقادات شیعی، و بازگویی و ترویج آن توسط اندیشمندان نواندیش شیعه، ممکن است که در جوامع شیعی، توسط افرادی کم مطالعه مورد پذیرش واقع شود.
از این رو، استفاده ی علمی از محاسن آثار آنان و نیز تصحیح علمی و اساسی مواردی از آن که با باورهای شیعی بیگانه است، نیازمند مطالعه ی دقیق و روشمند و مطالبق با معیارهای علمی در آثار غربیان است. لزوم عنایت به موارد یاد شده، ضرورت مطالعه ی آثار مرتبط با امامت پژوهی غربیان را به خوبی تبیین خواهد کرد و ارزش و جایگاه آن را در تتبعات و پژوهش های امامتی شیعه، نشان خواهد داد.

سابقه ی امامت پژوهی در غرب

همان گونه که اشاره شد، امامت پژوهی در غرب، شاخه و بخشی از شیعه پژوهی آنان است و ضرورتا باید از طریق مطالعه بر روی شیعه پژوهی آنان بررسی شود. با آن که اسلام پژوهی در غرب از سابقه ی قابل توجهی برخوردار است، مبادرت غربیان به شیعه پژوهی، دارای چنان سابقه ی دیرینه ای نیست و اخیرا میزان توجه آنان به شیعه پژوهی رو به فزونی نهاده است. این را می توان در تصریحات برخی از غربیان و نوشته های غیر آنها ملاحظه کرد.
هاینس هالم در کتابShi, ism(3) با اشاره به نوپایی توجه به تشیع از طریق مقایسه ی ادیان، علت این مسأله را دشواری دسترسی به منابع اولیه در زبان های اروپایی و نیز نوپایی تلفیق مطالعات شرقی و مذهبی دانسته است، وی می نویسد:
در مورد شیعه به عنوان یک آیین مستقل، هنوز تحقیقاتی خارج از چارچوب مطالعات کلی اسلامی انجام نشده است . مطالعه ی تطبیقی ادیان، به تازگی شناخت تشیع را آغاز کرده است. تا این زمان هیچ شرح کامل و جامعی درباره ی شیعه وجود ندارد و بیشتر آثار، از انشعاب های اختصاصی تشیع و مسائل ویژه در عقیده و تاریخ این مذهب سخن می گویند. در این آثار، تشیع امامیه یا دوازده امامی، همیشه به عنوان برجسته ترین انشعاب تشیع مطرح بوده است و اغلب صرفاً معادل شیعه محسوب می شود.
اخیراً « تراست محمدی»(4) که مرکز آن لندن است، آثار مهمی از نوشته های امامیه را به منظور توسعه ی انتشار آن ها، در سراسر جهان ترجمه کرده است. تا این اواخر، اثر دونالدسون با نام مذهب شیعه(5)، جایگاه نخست را در میان گزارش های علمی مربوط به شیعه از آن خود کرده بود.
اخیرا مقدمه ای بر اسلام شیعی(6) اثر موجان مؤمن، جانشین آن اثر شده است. هر دو اثر، گزارش تاریخ اولیه ی شیعه را با گسترش امامیه یا شیعه ی دوازده امامی تلفیق می کنند. علت این امر که توجه به شیعه از طریق مقایسه ی ادیان به تازگی آغاز شده است، اساساً ممکن است این حقیقت باشد که دسترسی به منابع اولیه در زبان های اروپایی تاکنون دشوار بوده است و نیز آن که تلفیق مطالعات شرقی و مذهبی، هنوز پدیده ای جدید به حساب می آید.(7)
گرچه ممکن است کلیت دیدگاه هالم صحیح باشد؛ اما این دیدگاه از دو جهت قابل تامل و نقد است:

اولاً:

نو پایی توجه به تشیع، در نظر هالم را از این جهت می توان نقد کرد که، این مطلب ممکن است در برخی از موارد بدین صورت نباشد؛ چرا که غربی ها در موضوع هایی چون صفویه ( به عنوان یک دولت شیعی) یا نهضت مشروطیت ( به عنوان یک نهضت ایرانی- شیعی) و یا انقلاب اسلامی در ایران توسط یک شخصیت دینی، تحقیقات مبسوط و مفصلی انجام داده و منتشر نموده اند؛
مگر آن که منظور هالم کلیت تشیع باشد؛ به همان شکل که در عبارت خود می گوید:
شرح کامل و جامعی در باره ی شیعه وجود ندارد و بیشتر آثار، از انشعاب های اختصاصی تشیع و مسائل ویژه در عقیده و تاریخ این مذهب سخن می گویند.

ثانیاً:

علتی که هالم برای نوپایی توجه غربیان به تشیع بیان کرده است، قابل نقد است؛
زیرا از یک سو، چنانچه دشواری دسترسی به منابع اولیه درزبان های اروپایی و نیز نوپایی تلفیق مطالعات شرقی و مذهبی، دلیل نوپایی توجه پژوهشگران غربی به تشیع باشد، همین دلیل باید در مورد اسلام پژوهی آنان نیز صادق باشد؛ در حالی که سابقه ی اسلام پژوهی غربیان و دسترسی آنان به متون و نسخ اصلی اسلامی و شرقی، بسیار دیرینه تر از شیعه پژوهی آنان است. از سوی دیگر بسیاری از متون خطی اولیه که اکنون تنها در کتابخانه های غربی یافت می شود، از همان زمان ارتباط غربیان با ایران، چه در دولت صفوی و چه در دولت های پس از آن، توسط سیاحتگران غربی به اروپا برده شد و به همین دلیل دست آنان کاملا از متون اولیه خالی نبوده است.
پروفسور زابینه اشمیتکه و محمد علی امیرمعزی در مقاله ی Shi,ite -Twelver resources in Europe8 دلیل اصلی را مسأله ی دیگری می دانند. طبق نوشته ی آنان، مطالعه ی شیعه ی دوازده امامی در غرب، نسبت به روند اصلی مطالعه ی غربیان در مورد اسلام سنی، دارای تأخیر بوده است. این مسأله عمدتاً نه فقط به دلیل کمبود متون در دسترس، بلکه به دلیل سوء تفاهم تسنن نسبت به تشیع بوده که این برداشت غلط اهل سنت توسط محققان غربی پذیرفته شده بود.
در دهه های اخیر پیشرفت های قابل توجهی در مطالعه ی تشیع دوازده امامی پدید آمد. این پیشرفت و در زمینه های کلام و فلسفه ی امامیه، عمدتا به دلیل تلاش های هانری کربن(1903-1978 م) بود که اولین بار به اهمیت مشارکت امامیه در توسعه ی فلسفی ی اسلامی که در جهان تسنن دچار وقفه شد، اشاره کرد. مطالعه ی او در مورد شیعه، بیشتر مطالعه ای پدیدارشناسانه بود تا مطالعه ای تاریخی نگر. سید حسین نصر تا حدودی در تلاش های او مشارکت داشته و آن را ادامه داده است.
بعدا ز هانری کربن، ویلفرد مادلونگ سهم مهمی در مطالعه ی برخی از حوزه های امامیه داشت. او در مقاله ای در نخستین کنفرانس بین المللی استراسبورگ در سال 1986 م که به تشیع دوازده امامی اختصاص داشت، با اشاره به اهمیت متکلمان شیعی، توسعه ی کلام شیعی را مطرح کرد.
از زمان حوادث سیاسی سال های دهه ی 1970 م به بعد در لبنان و ایران، مشارکت ارزشمند بیشتری توسط محققان در مطالعه ی امامیه در زمینه های مختلف مذهبی، سیاسی، اجتماعی و تاریخی تشیع دوازده امامی پدید آمد(9).
شاهد دیگری که مؤید نظر اشمیتکه و امیرمعزی است، نوشته ی اتان کولبرگ است. کولبرگ در مجموعه یShi ism ( (10) در مقدمه ی بحث early Shi, ism in History" and Research" (11)، در بحثی تحت عنوان "Trends of Research" (12) می نویسد: جهان اسلام که اروپاییان، چه به عنوان دشمن یا دوست، کشورگشا یا تابع و رعیت، به شناختن آن پرداختند، مربوط اسلام سنی بود. بنابراین دست کم بخشی از بنیاد رسوم و اعتقادات سنی شناخته شد. در مقابل اسلام شیعی- که به طور وسیع در مناطق دورتری نسبت کاوش غربی بود- به طور عمده به صورت معما و نامعلوم باقی ماند. پی بردن غرب به دنیای شیعی پروسه ای ممتد گذاشته است و هنوز هم ادامه دارد. همان گونه که نشان داده می شود، تحقیق و مطالعه بر روی هر یک از انشعاب های عمده ی تشیع، روش متفاوتی دارد و با حرکت متفاوتی توسعه می یابد.(13)
او سپس ادامه می دهد:
در قرن هفدهم، محققان در دانشگاه های اروپایی علاقه به تحقیق بر روی علی بن ابی طالب علیه السلام را، نه به عنوان بنیان گذار تشیع، بلکه اصولاً به عنوان شخصیت برجسته ی ادبی و چهره ی سیاسی اسلام اولیه، گسترش دادند. در نیمه ی دوم قرن بیستم، به ویژه به دنبال انقلاب اسلامی در ایران در سال 1979 م، افزایش چشمگیری در مطالعاتی که به تشیع امامی اختصاص داشت و شامل مراحل اولیه ی تاریخ آن بود، به وجود آمد. این مطالعات تا اندازه ی زیادی از قابلیت رشد کتاب های امامیه که در ایران و لبنان به چاپ رسیدند، بهره بردند.(14)
کولبرگ به عنوان نمونه مطالعات هاجسون، مادلونگ و امیرمعزی را دارای اهمیت ویژه می داند و درمورد اثرها جسون می نویسد:
مقاله ی پرآدرس هاجسون(The Venture of Islam, Hodgson, Chicago and London 1974) یکی از نخستین تلاش ها برای نوسازی رشد ابعاد مذهبی و فرقه ای در شیعه ی نخستین بود. طبق نظر او، تشیع به عنوان یک جنبش اقلیت، با تمسک به اولویت علی علیه السلام و خانواده ی او، بدون اعتقاد به اندیشه ی مذهبی خاصی بود. این جنبش با پیوستن دو عنصر، به فرقه ی امامیه تبدیل شد: اولی، تفکر پیشین شیعه که در قرن هفتم میلادی به وجود آمد و بعدها به عنوان غلو نامیده شد. و دومی، که تحت تعالیم [امام] محمد باقرعلیه السلام ظاهر شد و در تعالیم فرزندش [ امام] جعفر صادق علیه السلام متبلور گشت، شامل اصل «نص (تعیین)» و «علم» بود. طبق این دو اصل، امام توسط خداوند تعیین می شود و دارای دانش قوی بشری است. بنابراین ضمانت الاهی حجیت او، اطمینان می داد که بدون در نظر گرفتن این که دارای قدرت واقعی سیاسی باشد(15).
به گفته ی امیرمعزی در کتابThe Divine Guide in Early Shi, ism" " (16)
در فاصله ی سال های 1874 م که مطالعات گلدزیهر در مورد شیعه(17) انجام شد تا 1988 م که تحقیقات هالم در مورد شیعه انجام شد(18)، دانشمندان اسلامی و شرق شناسان کارهای زیادی درباره ی شناخت و معرفی تشیع، به طور کلی، و امامیه، به طور اختصاصی، انجام داده اند ؛ اما با این وجود، درباره ی امامیه ی نخستین، یعنی آموزه هایی که باید از سوی ائمه ی تاریخی شیعه عرضه شده و بعدها شیعه ی دوازده امامی نام گرفته باشد، کار منسجم و تایید شده ای انجام نداده اند(19).
یکی از شواهد تازه بودن، گسترش شیعه پژوهی و به تبع آن امامت پژوهی غربیان، توجه به کمی میزان مطالعاتی است که تا نیمه ی دوم قرن بیستم به موضوع شیعه ی امامیه اختصاص یافته است(20). در نخستین مجلد از مجموعه ی Index Islamicus ، که نوشته های سال های 1906 تا 1955 م را پوشش داده، تنها دو صفحه از 824 صفحه ی این مجلد برای فهرست کردن عناوین مقالات مربوط به تشیع دوازده امامی، اختصاص یافته است(21).
اتان کولبرگ این مسأله را در مقاله ی (22)"Western Studies of Shi, a Islam" به این صورت بیان می کند:
به طور کلی تعداد مطالعاتی که تا نیمه ی دوم قرن بیستم به موضوع شیعه ی امامیه اختصاص یافت، ناچیز و اندک است؛ چرا که در نخستین مجلد از مجموعه ی Index Islamicus، که سال های 1906 تا 1955 را پوشش داده تنها دو صفحه از 824 صفحه ی این مجلد برای فهرست کردن عناوین مقالات مربوط به تشیع دوازده امامی اختصاص یافته است. گرچه نخستین تلاش در نگرشی جامع، توسط دونالدسون در کتاب"Shi>ite Religion" (23) که در سال 1933 م انتشار یافت- صورت گرفت؛ اما تعداد کتاب هایی که به این موضوع اختصاص داده شد نیز بسیار اندک بوده است(24)
آندروجی، نیومن در کتابThe Formative Period of Twelver Shi, ism" " (25)، در بحثی تحت عنوان(26) "The Scholars of Shi, ism and The Shi, I Compilations" با گزارشی تقریباً جامع و دسته بندی شده از نوپایی شیعه پژوهی به عنوان رشته ای علمی در غرب چنین گزارش می دهد که پژوهش درباره ی شیعه ی دوازده امامی تنها در این اواخر به عنوان رشته ای علمی در غرب مطرح شده است. او برای نمونه از همایش استراسبورگ درباره ی شیعه ی دوازده امامی نام می برد که در سال 1968 م (یعنی تنها 10 سال پیش از انقلاب ایران) انجام شد؛ و طبق تعبیر او، رویداد فکری پیام آور ظهور پژوهش درباره ی شیعه ی دوازده امامی به عنوان یک حوزه ی متمایز بود(27). نیومن در باب تقسیم بندی پژوهشگران غربی بعد از کنفرانس استراسبورگ اینچنین می گوید:
از آن زمان به بعد این حوزه، یعنی پژوهش درباره ی شیعه ی دوازده امامی، میان دو گروه از محققان تقسیم شد.

گروه اول:

کسانی که عموماً به عقاید و اعمال شیعه ی دوازده امامی پرداختند؛ آن گونه که در آثار علمای شیعه از ابتدای غیبت امام دوازدهم تا رسمیت یافتن مذهب تشیع در ایران در قرن دهم هجری (شانزدهم میلادی)، یعنی در طول تقریباً هفت قرن ترسیم شده است.

گروه دوم:

کسانی که عمدتاً به وقایع و گرایش های ایران از قرن دهم هجری (شانزدهم میلادی)، یعنی ایران نوین، علاقه مند بودند و غالباً آغاز ایران نوین را سال 1907 ش(1501-1502 م) می دانند که شاه اسماعیل تبریز را به تصرف درآورد و تشیع دوازده امامی را مذهب قلمرو حکومت صفویه اعلام کرد.
از این زمان، مطالعه ی شیعه ی دوازده امامی با مطالعه ی ایران به عنوان یک (دولت ملت) همپوشانی داشته است. کسانی که در فهم غرب از تشیع در این دوره نقش داشتند، به جز ادبیات و تاریخ و هنر، از رشته های متنوع و گسترده ای شامل تاریخ، علوم سیاسِی، انسان شناسی، فلسفه، اقتصاد و جامعه شناسی نیز سخن به میان آوردند. گروه دوم از محققان یاد شده، به دلیل تعامل چشم گیر دین و سیاست در این دوره از تاریخ ایران، به خصوص از نیمه ی قرن نوزدهم، برای اولین بار درباره ی مرجعیت روحانیت و چگونگی دخالت آنان در نهاد سیاسی رسمی و به رسمیت شناختن آن در دوران غیبت امام، سوالاتی مطرح کردند. این محققان در ابتدا عبارت بودند از: ای.کی.اس. لمتون. لئونارد بیندر، حامد الگار و نیکی کدی.
در سال 1968 م ویلفرد مادلونگ و ژوزف الیاش نمایندگان گرایش نخست در این حوزه بودند. الیاش مشخصاً در چند اثر چاپ شده در سال بعد از گردهم آیی استراسبورگ، توجه ویژه ای به کتاب کافی مبذول داشت. بعدها اتان کولبرگ نیز به آنان ملحق شد. این محققان به اتفاق هم مجموعه ای گزینشی از مسایل مرتبط با عقاید و اعمال شیعه ی دوازده امامی را مورد پژوهش قرار دادند که بر بررسی دقیق متون عربی و از جمله احادیث مبتنی بود. در این جریان هانری کربن و سید حسین نصر نیز به ابعاد فلسفه ی اسلامی در سده های میانه و به خصوص تصوف و به سازگاری میان برخی از ابعاد تشیع با صوفیگری علاقه مند بودند. هر دوی آنها به خصوص کربن، در زمینه ی احادیث مربوط به شیعه ی دوازده امامی و اهمیت آن به مثابه ی منبعی برای عقاید و اعمال شیعه، نسبت به نوگرایان از دانش تخصصی بیشتری برخوردار بودند.»(28)
آندروجی. نیومن سال های پس از همایش استراسبورگ( 1968 م) و به خصوص پس از انقلاب اسلامی، ایران را نقطه ای می داند که پژوهشگران غربی بیشتری به مطالعه ی شیعه ی دوازده امامی روی آوردند و تعداد محققان علاقه مند و مشارکت کننده در مطالعات شیعی دوازده امامی به گونه ای تصاعدی گسترش یافت.(29)
از آن جا که نیومن گزارش دسته بندی شده ای از نحوه ی تحقیقات پژوهشگران غربی پس از همایش استراسبورگ در مورد شیعه ی امامیه ارائه کرده است، در این جا به بخشی از آن اشاره می شود:
در سال 1979 م الیاش در کتاب «کافی» به حدیثی از امام جعفر صادق علیه السلام برخوردار کرد، که بیندِر بیش از یک دهه قبل به آن اشاره کرده بود، و آن را ترجمه کرد و به لوازم و پیامدهای آن نسبت به مسائل عملی چون تقسیم خمس در زمان غیبت امام، اشاره کرد. تحقیقات مادلونگ و کولبرگ نیز با استفاده از مجموعه های روایی شیعه ی دوازده امامی به ویژه روایاتی این چنین که با موضوعات تحقیقی خاص مرتبط است، به سرعت تداوم یافت.
برای مثال جی. حسین در کتاب « غیبت امام دوازدهم علیه السلام»- که در سال 1982 منتشر شد- احادیث متعددی را که از مجموعه های روایی گوناگون جمع آوری شده بود و نیز احکام و مطالبی را از دیگر آثار کلامی و فقهی گردآورد، تا تصویری جامع و کامل از دیدگاه شیعه ی دوازده امامی درباره ی غیبت و تولد امام دوازدهم علیه السلام و فعالیت های نواب اربعه ی ایشان ارائه دهد.
ای.ای ساشدینا نیز در نوشته هایش به همین شیوه از چنین منابعی استفاده کرده است. اخیرا مدرسی [طباطبایی] نیز در تحقیقات خود درباره ی ابن قبه ی رازی( اواخر قرن سوم و اوایل قرن 4/9 و 10 م)، عالِم متقدم و عقل گرای دوازده امامی، و وضعیت شیعیان دوازده امامی در غیبت صغری( 260 تا 329 /874 تا 941 م) نیز از احادیث و سایر آثار متقدم و متأخر بهره برده است. سایر تحقیقات ارزشمند در این حوزه، به ویژه نوشته های نورمن کالدر فقید، توجه خود را بر تطورات فقه شیعی و رشد فقها به عنوان نائبان امام غایب در دوران غیبت و به خصوص در دوران پس از تدوین کتب اربعه متمرکز کرده اند. با وجود این، گاه برنامه ی پژوهشگران سبک قدیم با دغدغه ی خاطر نوگرایان نسبت به مسائل مربوط به اقتدار روحانیت و ماهیت حکومت مشروع در دوران غیبت تلاقی دارد. تعداد آثار خاص نوگرایان که ویژگی تشیع را به طور عام، و تجربه ی ایران درباره ی تشیع را به طور خاص بررسی کرده، و طی 20 سال گذشته ارائه گردید؛ مانع توجه تفصیلی به هر یک از آنها شده است. با این وجود، در این دوره چند اثر پرنفوذ پدید آمد که به ماهیت شیعه ی دوزاده امامی به طور عام و یا تجربه ی ایران درباره ی تشیع به طور خاص در چارچوب معیارهایی که غالباً مشابه تحلیل های متقدمان است می پردازند؛ به عنوان مثال، می توان کتاب ظل الله و امام غایب سعید امیر ارجمند- که در سال 1984 م منتشر شد، یاد کرد اخیراً امیر معزی با تلقی تشیع اصیل به عنوان مذهبی ذاتاً اخروی و در عین حال با پی گیری تحقیق خود در چارچوب شیوه ی متن محور مادلونگ، کولبرگ، الیاش، کالدر و دیگران، بین سنت گرایان و نوگرایان پیوند ایجاد کرده است. یکی از نقاط قوت منحصر به فرد کتاب او به عنوان هدایت الاهی کار موشکافانه ای است که از طریق منابع اولیه ی عربی و از جمله قدیمی ترین منابع روایی شیعه به ویژه محاسن برقی، بصائر الدرجات صفار و کافی کلینی، انجام داده است. در مجموع محققانی چون مادلونگ، کولبرگ، الیاش، کربن، نصر، کالدر و امیر معزی مطالب زیادی درباره ی اعتقادات خاص تشیع به غرب آموختند و به خصوص توجه دیگران را به مبانی روایی این اعتقادات معطوف داشتند؛ در حالی که نوگرایان به دنبال تعیین لوازم و پیامدهای عملی و غالبا سیاسی این اعتقادات بودند.(30)
نیومن بار دیگر و البته باز هم با رویکرد حدیثی، این گونه متذکر نوپایی توجه غربیان به تشیع به عنوان رشته ای علمی می شود:
گرچه اکنون محققان غربی اذعان دارند که احادیث ائمه علیه السلام مهم ترین منبع فقه شیعه را تشکیل می دهد؛ اما برای مطالعه ی احادیث شیعه باید حوزه ای شکل گیرد که به اندازه ی حوزه ای که برای مطالعه ی اسلام اهل تسنن پدید آمد، رایج و مرسوم باشد.(31)
تصریحاتی که از این پژوهشگران به عنوان نمونه بیان گردید، نشان دهنده ی توجه تازه و البته رو به گسترش محققان دنیای غرب به تشیع و به خصوص امامیه است که طبیعتا بررسی امامت شیعی قسمتی از این مطالعات است. گرچه همان گونه که بیان شد، غربی ها در برخی از زمینه های تشیع مانند زمینه های سیاسی و ژئوپولتیکی، مدت ها کار کرده اند، اما در برخی از دیگر زمینه ها، مطالعات تازه و رو به گسترش دارند که امامت شیعه یکی از این زمینه هاست.

معرفی برخی از منابع امامت پژوهی انگلیسی زبان در غرب

در اینجا به برخی از آثار انگلیسی زبان مرتبط با امامت شیعی، اعم از کتاب ها و مقالات، به ترتیب نام پژوهشگران و صاحبان اثر در موضوع یاد شده، بر طبق حروف الفبای انگلیسی اشاره می شود:

1) کامران آقاییAghaie, Kamran) )(32):

-بازآفرینی کربلا: تفسیرهای تجدیدنظر طلب از الگوی کربلا.(33)

2) سید وحید اختر(Akhtar, Sayyid Wahid):

-کربلا: الگویی ماندنی از بیداری اسلامی.(34)
- تصوف:نقطه ی اشتراک میان تشیع و تسنن(35).

3) سعید امیر ارجمند(Amir Arjomand, Said)()(36):

- مخفی شدن امام و آغاز آموزه های دینی غیبت: شیعه ی امامیه در حدود سال های 280- 290 (900 م).(37)
- معتقدات منجی گرایانه ، اقتدار حاصل از حکومت روحانیون و انقلاب در ایران شیعی(38).
- پشتیبانی علوم دینی: غیبت امام و تحول منجی گرایی به قانون (حکومت در تشیع.)(39)
- امام پنهان و سایه ی خدا: مذهب، سیستم سیاسی و تغییر اجتماعی در ایران شیعی از آغاز تا سال 1890 م.(40)
- بحران امامت و پایه ریزی[ مسأله ی] غیبت در شیعه ی دوازده امامی: نقطه نظر تاریخی- اجتماعی.(41)

4) محمد علی امیرمعزی(Moezzi, Mohammad Ali-Amir) (42):

-غیبت همراه با حضور: تفسیر شیخیه از غیبت امام زمان علیه السلام(مشخصه ی امام شناسی شیعه ی دوازده امامی 7)(43)
-پیشوای الاهی در تشیع نخستین: منابع باطنی گری در اسلام (44):

5) محمود مصطفی ایوب(Ayoub , Mahmoud M) (45):

- اندوه رستگاری بخش در اسلام: مطالعه ی جنبه ی الاهی عاشورا در شیعه ی دوازده امامی.(46)
-شهید کربلا.(47)
- چرا یاد امام حسین علیه السلام را زنده نگه می داریم؟(48)
-مراثی و رسوم شیعی.(49)

6) لاله بختیار (Bakhtiar, Laleh):

- صحیفه ی سجادیه ی امام زین العابدین علیه السلام(50)

7) آر.پی. بوکلی(Buckley, R. p):

- در مورد ریشه های حدیث شیعی.(51)
-[امام] جعفر صادق علیه السلام، منبع احادیث شیعی.(52)
- غلات شیعی نخستین.(53)

8) ام. علی بویوکارا(Buyukkara, M. Ali):

- جدایی و تفرقه در طرفداران [امام] موسی کاظم {علیه السلام و پیدایش [فرقه ی] واقفه.(54)
- ارتباط منتسب به [امام] علی الرضاعلیه السلام با معروف کرخی و برخی از شاعران مشهور.(55)

9- ویلیام چیتیکChittick, William C)) (56):

-دیدگاه رومی در مورد امام حسین علیه السلام.(57)
- زبور( سرود روحانی) اسلام: صحیفه ی کامله ی سجادیه(58)
-عملکرد قانون در اسلام: دستوراتی [از علی بن ابی طالب علیه السلام به مالک بن الحارث الأشتر.(59)
- دعای مکارم الأخلاق.(60)

10- لیندا کلارک Clarke, Lynda )) (61):

-مرثیه بر حسین علیه السلام: عربی و فارسی.(62)

11) حمید دباشی(Dabashi, Hamid)(63):

- انتظار روزگار موعود: تشیع در تاریخ. (64)
-تشیع: اصول، اندیشه و معنویت . (65)
- قدرت در اسلام: از برخاستن محمدصل الله علیه و آله و سلم تا تأسیس حکومت بی امیه.(66)

12) جی. ای. فولر(Fuller, G.E):

- آیا شیعه رادیکال است؟(67)

13) جی.جی. ترهار(Haar, J. G. J. Ter):

- محمد القائم علیه السلام( در دایرة المعارف اسلام، ج 7)(68)

14) هاینس هالمHalm, Heinz) ) (69):

- اسلام شیعی: از مذهب تا انقلاب(70)
-تشیع(71)

15) اس.ام. واریس حسن(Hasan, S.M.Waris):

- سخنی پیرامون تفسیرهای نهج البلاغه(72)
- مقاله ای در مورد زندگانی و روزگار علی بن ابی طالب علیه السلام(بخش4). فقه اسلامی: سنه.(73)
- مقاله ای در مورد زندگانی و روزگار علی بن ابی طالب علیه السلام( بخش6). حق ویژه ی سخن گفتن به نام خدا.(74)
- مقاله ای در مورد زندگانی و روزگار علی بن ابی طالب علیه السلام( بخش 7). عدالت و مساوات.(75)
- مقاله ای در مورد زندگانی و روزگار علی بن ابی طالب علیه السلام، دورنمای نهج البلاغه. قدرت گفتار.(76)
-برخی از زوایا و جنبه های حادثه ی کربلا.(77)

16) مری الین هگلند( Hegland, Mary Elaine ):

- دو تصویر از حسین علیه السلام در یک روستای ایرانی: سازش با مقتضیات محیط و انقلاب.(78)

17) مارشال هاجسنHodgson, Marshall G.S) :) (79):

- چگونه شیعه ی نخستین یک فرقه گردید؟(80)
-[امام] جعفر الصادق علیه السلام ( در دایرة المعارف اسلام، ج2)(81)

18) یان هوارد(Howard, I. A. K):

- حسین علیه السلام واقعی ترین دلیل و گواه از اعتقاد.(82)
- قیام حسین علیه السلام: تأثیر آن بر بیداری جامعه ی اسلامی.(83)
- گزارش [شیخ] مفید از امامت علی بن الحسین، زین العابدین علیه السلام.(84)
- حوادث پیرامون شهادت حسین بن علی علیه السلام.(85)
- حسین شهیدعلیه السلام: مروری بر بیان علل شهادت در منابع عربی.(86)
- خاست گاه های ممکن آموزه های مشروع شیعه ی امامیه.(87)
- آثار مهم و گران سنگ شیعی5: کتاب الارشاد، نوشته ی شیخ مفید.(88)
- کتاب الارشاد: کتاب راهنمایی به سوی زندگانی دوازده امام علیه السلام(89)
- گزارش رویدادهای پس از شهادت حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام( نوشته ی ابن بابویه[شیخ] صدوق: ترجمه ی : یان هوارد).(90)
- گزارش [شیخ] مفید از فاجعه ی کربلا (نوشته ی [شیخ] مفید، ترجمه ی : یان هوارد).(91)

19) دابلیو. آر. هاستد(Husted, W. R):

- کربلای بی واسطه: شهید به عنوان الگو و سرمشق در تشیع امامیه.(92)

20) ولادیمیر ایوانف Ivanow, Wladimir)) (93):

- جنبش اولیه ی شیعی(94).
- در مورد شناخت امام.(95)

21) سید حسین محمد جفری(Jafri, Syed Husain Mohammad ):

-ریشه و توسعه ی اولیه ی اسلام شیعه.(96)
- تشیع دوازده امامی.(97)
- معتقدات امام حسین علیه السلام در مورد مذهب و رهبریت.(98)

22) ماهر جرار(Jarrar, Maher):

- سیره ی اهل الکساء: منابع اولیه ی شیعه در مورد زندگانی پیامبرعلیه السلام(99)

23) اتان کولبرگKohlberg, Etan)) (100):

- برائت در اندیشه ی شیعی.(101)
- عقیده و قانون در شیعه ی امامیه.(102)
- شاهدی دیرینه در مورد [استعمال ] اصطلاح «اثنا عشریه».(103)
- از امامیه تا اثناعشریه.(104)
- امام و اجتماع در دوره ی پیش از غیبت.(105)
- محمد بن علی ابوجعفر الباقرعلیه السلام(در دایرة المعارف اسلام، ج7).(106)
- زین العابدین علی بن حسین بن علی بن ابی طالبعلیه السلام( در دایرة المعارف اسلام، ج11).(107)
- موسی الکاظم علیه السلام(در دایرة المعارف اسلام، ج7).(108)
- تکامل تدریجی شیعه.(109)
- اصطلاح «رافضه» در استعمال شیعه ی امامیه.(110)

24) ارزینا آر. لالانی(Lalani, Arzina R) (111)

- نخستین اندیشه های شیعی: تعالیم امام محمد باقرعلیه السلام.(112)
- نقش امام باقرعلیه السلام در اسلام اولیه.(113)

25) هاوا لازاروس- یافه(Yafeh, Hava-Lazrus ) (114):

- عمر بن خطاب پولس اسلام؟(115)

26) برنارد لوئیس LeWis, Bernard)) (116):

- علی الرضاعلیه السلام( در دایرة المعارف اسلام، ج1).(117)
- العسکری ابوالحسن علی بن محمدعلیه السلام(در دایرة المعارف اسلام، ج1)(118).
-شیعه در تاریخ اسلام.(119)

27) ویلفرد مادلونگ(Wilferd F،(Madelung (120):

- ابوجعفر محمد باقرعلیه السلام.(121)
- مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف (در جلد دوم دایرة المعارف اسلام).(122)
- مرجع قدرت در تشیع دوازده امامی در زمان غیبت امام.(123)
- محمد بن علی الرضا ابوجعفر الجواد یا التقی علیه السلام( در دایرة المعارف اسلام، ج7)(124).
- امامت.(125)
- امامیه و کلام معتزله.(126)
-شیعه ( در جلد نهم دایرة المعارف اسلام).(127)
-جانشینی محمدصل الله علیه و آله و سلم: مطالعه ای در مورد خلافت نخستین.(128)
-هاشمیات کمیت و تشیع هاشمی(129)

28) سید حسین مدرسی طباطبایی(Modarressi Tabataba> i, Hossein ) (130):

- بحران و تثبیت در دوره ی شکل دهنده ی اسلام شیعی: ابوجعفر ابن قبه الرازی و کمک او به اندیشه ی شیعه ی امامیه(131).

29) یتزاک ناکاشNakash Yitzhak)) (132):

- تلاش برای پی بردن به ریشه و خاستگاه مراسم عاشورا.(133)

30) عظیم نانجی (Nanji, Azim A.)(134):

- امام حسین علیه السلام: نقش او به عنوان یک الگو(135).

31) سید حسین نصر(Nasr,Seyyed Hossein) (136):

- انتظار روزگار موعود: تشیع در تاریخ.(137)
- تشیع: اصول، اندیشه و معنویت(138).
- اثناعشریه( در جلد چهارم دایرة المعارف اسلام)(139).
- تشیع و تصوف: رابطه ی آن دو از نظر ماهیت و تاریخ.(140)

32) اندرو جِی. نیومن(Newman, Andrew J) (141):

- دوره ی شکل گیری تشیع دوازده امامی: گفتگوی حدیثی میان قم و بغداد.(142)

33) دیوید پینالت(Pinault ,David) (143):

- زینب بنت علی علیه السلام و جایگاه زنان خانواده ی امامان نخستین در ادبیات مذهبی شیعی(144)

34) حسین رحیم(Rahim, Hussein A):

- فاطمه ی زهراعلیه السلام.(145)
- شاعر برجسته ی کربلا.(146)

35) یان ریچارد(Richard،Yann):

- اسلام شیعی: سیاست، عقیده و کیش.(147)

36) دابلیو ای. رایس(Rice W.A):

- علی علیه السلام در حدیث شیعه.(148)

37) سید سعید اختر رِضوی(Rizvi,Sayyid Saeed Akhtar):

- امامت (جانشینی پیامبرصل الله علیه و آله و سلم.(149)
- امام حسن علیه السلام: افسانه ی طلاق های او.(150)
- شهادت امام حسین علیه السلام و تقویم های اسلامی و یهودی.(151)
- دوران برجسته ی امامت امام زین العابدین علیه السلام.(152)
- جهاد دانشمندانه ی امامان، 95- 145 ه(153)

38) عبدالعزیز ساشدینا(Sachedina, Abdulaziz Abdulhussein154) (154):

- توضیحی در مورد غیبت دوازدهمین امام امامیه.(155)
- موعودگرایی اسلامی: عقیده به مهدی در تشیع دوازده امامی.(156)
- مفهوم جاودان شهادت امام حسین علیه السلام.(157)

39) راجرسِیووری( Savory, Rager M):

- حیدر (در جلد سوم دایرة المعارف اسلام).(158)

40) آنه ماری شیمل(Schimmel, Annemarie) (159):

- کربلا و حسین علیه السلام در متون ادبی.(160)

41) دوین جی- استووِرت(Stewart,Devin J):

- ارتدوکسی (راست کیشی) مشروع اسلامی: پاسخ های شیعه ی دوازده امامی به سیستم مشروع سنی.(161)

42) زابینه اشمیتکه(Schmidtke,S) (162):

- تغییرات و اصلاًحات نوین در اندیشه ی شیعی در مورد انتظار[حضرت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف مطالعه ی موردی [امام] خمینی(163)

43) رودولف اشتروتمان(Strothmann , Rudolf)(164):

- شیعه( در دایرة المعارف اسلام، ج4( ویرایش اول)).(165)

44) کالین ترنر(Turner,Colin):

- هنوز هم انتظار امام؟ سوال حل نشده در مورد انتظار در شیعه ی دوازده امامی(166)

45) وچیا والییری(Veccia Vaglieri, L)(167):

- علی علیه السلام( در جلد اول دایرةالمعارف اسلام)(168)
-فدک( در جلد دوم دایرة المعارف اسلام)(169).
- فاطمه علیه السلام( در جلد دوم دایرة المعارف اسلام).(170)
غدیرخم ( در جلد دوم دایرة المعارف اسلام).(171)
حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام( در جلد سوم دایرة المعارف اسلام).(172)
حسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام( در جلد سوم دایرة المعارف اسلام).(173)

46) لیندا والبریج (Walbridge ,Linda S):

- تشیع و مرجع قدرت.(174)
- بدون فراموش کردن امام: تشیع لبنانی در یک اجتماع امریکایی.(175)

47) پل ای. واکر(Walker , Paul Ernest) (176):

- جانشین قانون شدن در خلافت شیعی.(177)

48) ویلیام مونتگمری واتWatt, William Montgomery))(178):

- اسلام نخستین: مقالات جمع آوری شده(179).
- اطلاعات ضمنی در مورد نخستین اندیشه ی امامت.(180)
- اشتیاق مسلمانان به منجی: نمودهایی از تشیع عباسی نخستین.(181)
- اهمیت مراحل نخستین تشیع امامیه.(182)

نتیجه

دلایل مختلفی که در بحث ضرورت مطالعه ی امامت پژوهی غربیان بیان شد نشان می دهد که ضرورت مطالعه ی شیعه پژوهی غربیان و به ویژه امامت پژوهی در غرب که شاخه ای از شیعه پژوهی به حساب می آید، به گونه ای است که حتی در برخی از موارد، از مطالعه ی اسلام پژوهی در غرب ضروری تر به نظر می رسد.
همچنین اشاره شد که مطالعه ی شیعه ی دوازده امامی در غرب، عادتا نسبت به روند اصلی مطالعه ی غربیان در مورد اسلام سنی دارای تأخیر بوده است و دانشمندان اسلامی و شرق شناسان درباره ی شناخت و معرفی تشیع و به طور اختصاصی در مورد امامیه کارهای زیادی انجام داده اند؛ اما با این وجود، درباره ی آموزه هایی عرضه شده از سوی ائمه ی شیعه ی دوازده امامی، کار منسجم و تأیید شده ای انجام نداده اند. همچنین توجه به تشیع از طریق مقایسه ی ادیان نوپا است و پژوهش درباره ی شیعه ی دوازده امامی تنها در این اواخر به عنوان رشته ای علمی در غرب مطرح شده است.
در بیان علت این مسأله، برخی به مواردی مانند: دشواری دسترسی به منابع اولیه در زبان های اروپایی و نیز نوپایی تلفیق مطالعات شرقی و مذهبی و نیز سوء تفاهم تسنن نسبت به تشیع که توسط محققان غربی پذیرفته شده بود، اشاره کرده اند و همان گونه که بیان شد بر برخی از این علت ها، نقدهایی نیز وارد است.
در دهه های اخیر پژوهشگران غربی بیشتری به مطالعه ی شیعه ی دوازده امامی روی آوردند و تعداد محققان علاقه مند و مشارکت کننده در مطالعات شیعی دوازده امامی به گونه ای تصاعدی گسترش یافته است.

نمونه ی آثار غربی انگلیسی زبان را که در این مقاله معرفی شده است و همگی به نوعی با امامت شیعی مرتبط اند، می توان در موضوع های کلی زیر دسته بندی کرد:
1- اندیشه ی شیعی:
مقالات پژوهشگرانی چون: دوین جی. استووِرت، یان ریچارد، می یر بار آشر، یان هوارد، ویلیام مونتگمری وات، زابینه اشمیتکه، اتان کولبرگ، ارزینا آر. لالانی، لیندا والبریچ، سیدحسین نصر، سید وحید اختر، سعیدامیرارجمند، محمدعلی امیر معزی، حمید دباشی و...
2- بررسی تاریخی تشیع:
مقالات پژوهشگرانی مانند: ویلیام مونتگمری وات، اتان کولبرگ، هاینس هالم، وچیا والییری، ویلفرد مادلونگ، اندرو جِی، نیومن، سعید امیرارجمند، حمید دباشی و...
3- امامان شیعه:
مقالات پژوهشگرانی چون : ویلفرد مادلونگ، وچیا والییری، راجر سیووری، ویلیام چیتیک، دیوید پینالت، اس.ام. واریس حسن و ..
4- امام حسین علیه السلام عاشورا و کربلا :
مقالات پژوهشگرانی چون: یان هوارد، ویلیام چیتیک، آنه ماری شیمل، عبدالعزیز ساشدینا، جین کالمرد، پیتر چلکوسکی، محمود ایوب، عظیم نارنجی و...
5- مهدویت:
مقالات: ویلفرد مادلونگ، ویلیام مونتگمری وات، اتان کولبرگ، زابینه اشمیتکه، سیدحسین نصر، سعید امیرارجمند، عبدالعزیز ساشدینا، محمود ایوب، محمدعلی امیرمعزی و..
از آن جا که پژوهشگرانی که دراین مقاله به آثار آنان اشاره شده است، عمدتا از متأخران بوده و منابع مهمی از کتب استشراقی چون «المستشرقون» نجیب عقیقی و... که بیشتر به بیوگرافی مستشرقان قدیمی تر پرداخته اند، با توجه به میزان دسترسی به شرح حال صاحبان هر یک از این آثار در مدارک و منابع معتبر، در برخی از موارد به معرفی این پژوهشگران پرداخته شده است.

پی‌نوشت‌ها:

1- دایرة المعارف اسلام، (The Encyclopedia of Islam, 2nd Edition. Leiden, E. J. Brill. 1986)
2- در مجموعه index Islamicus که مورد استفاده ی این مقاله قرار گرفته است- تنها ذیل عنوان کلی shi,ism, 1725 عنوان کتاب و مقاله معرفی شده است
3- تشیع
4- Muhammadi Trust
5- The Shi, ite Religion, Dwight M.Donaldson, London 1933
6- An Introduction to Shi, i Islam. The History and Doctrine of Twelver Shi, ism Moojan Momen Oxford 1985.
7- shi, ism, Heinz Halm, pp. 2-4.
8- منابع شیعه ی دوازده امامی در اروپا
9- Twelver-Shi, ite resources in Europe: (The Shi, ite Collection at the Oriental Department of the University of Cologne, The Fonds Henry Corbin and the Fonds Shaykhi at the Ecole Pratique des Hautes Etudes (EPHE), Paris. With a catalogue of the Fonds Shaykhi (Amir -Moezzi, Mohammad Ali & Schmidtke S., pp. 7477-(in : Journal A siatique. 285i, pp. 731997, 122-)
10- مجموعه Shi, ismمجموعه ای است که 17 مقاله ای منتشر شده در مورد تشیع در تاریخ اسلامی نخستین را جمع آوری کرده است. کولبرگ یک مقدمه ی کلی بر بحث« تشیع نخستین در تاریخ و تحقیقات» آن ارائه کرده است.
11- تشیع اولیه در تاریخ و بررسی
12- تمایلات به مطالعه [ و بررسی]
13- Shi, ism. "Early Shi, ism in History and Research" Introduction, edited by: Etan Kohlberg, Hebrew University of Jerusalem,Israel. 2003. p. xxii
14- Ibid p. xxiv
15-Ibid pp. xxv-xxvi.
البته از نظر شیعه ی امامیه، نظر هاجسون در مورد اصل تشیع و سیر تحول آن، نظر غیرصحیح و در جای خود قابل است.
16- پیشوای الاهی در تشیع نخستین
17- Beitrage Zur Literaturgeschichte der Shi, a und der unnitischen Polemik, Vienna,1874.
18- Die Schi, a Darmstadt, 1988
19. The Divine Guide in Early Shi, ism Amir-Moezzi, Mohammad Ali, (Preface), p.i.
20-باید توجه داشت که همانگونه که نقل شد، طبق بیان هاینس هالم، در آثار غربیان، تشیع امامیه یا دوازده امامی همیشه به عنوان برجسته ترین انشعاب تشیع مطرح بوده است و اغلب صرفا معادل شیعه محسوب می شود.( Shi, ism, Heinz Halm. pp. 2-4.)
21- مجموعه ی Index Islamicus، فهرست کتاب ها و مقالات منتشر شده ی مربوط به اسلام و سرزمین های اسلامی از سال 1665 م تاکنون است. این اثر حدود نیم قرن به عنوان کتابی مرجع، اطلاعات موردنیاز بسیاری از پژوهشگران را تأمین کرده، تأثیر زیادی در جهت دهی به تحقیقات و علاوه بر آن تأثیر زیادی نیز در رشد و توسعه ی فهرست نگاری در جهان اسلام داشته است. این کتاب را می توان کارنامه ی مطالعات اسلامی در محدوده ی زبان های اروپایی و دست کم معرفی نامه ای برای آثار خاورشناسان دانست. یکی از اهمیت های آن، قدمت منابع فهرست شده در آن است.
ایندکس اسلامیکوس توسط «پروفسور جیمز داگلاس پیرسون»( J.D. Paerson 1911-1999) پایه ریزی شد. او در آغاز 2500 مقاله در زمینه ی اسلام را در کتابخانه ی SOAS لندن که در یک دوره ی پنجاه ساله (1906-1955 م) منتشر شده بود، فهرست نویسی کرد. در ادامه با افزودن منابع کتابخانه ای دیگر، آن را به 26076 مقاله رساند و در سال 1958 م منتشر کرد. استقبال گسترده ی پژوهشگران، پیرسون را به تداوم پروژه تشویق کرد و او منابع پنج سال بعد را نیز به این فهرست افزود و در سال 1958 م منتشر کرد. پیرسون در سال 1982 م برای تسهیل تألیف و نشر ایندکس، از دانشگاه کمبریج درخواست همکاری و کمک کرد و با موافقت ریاست این دانشگاه، در کتابخانه ی مرکزی آن، بخش ویژه ای به نام کتاب شناسی اسلامی تأسیس شد. پیرسون یک دهه ی دیگر نیز به این کار ادامه داد و در پایان آن دهه ویراستار دیگری به او پیوست. ویراستاران کنونی ایندکس، راپر(A.J.Roper) و بلینی (C.H.Bleany) هستند که در بخش کتاب شناسی دانشگاه کمبریج اشتغال داشتند.
در ایندکس، اطلاعات کتاب ها و مقالات به صورت موضوعی تنظیم شده است و قلمرو و محدوده ی ایندکس تنها زبان های اروپایی ( چه منابع منتشر شده در غرب و چه منابع منتشر شده در آسیا یا افریقا) است و اطلاعات منابعی که به زبان های دیگر منتشر شده اند، در آن وجود ندارند؛ مگر پاره ای از منابع دوزبانه، برخی از موضوعات ایندکس، مانند منابع عرب پیش از اسلام یا اقلیت ساکن در جهان اسلام، هر چند اسلامی به نظر نمی آید؛ اما به دلیل تأثیر یا ارتباط آن بر اسلام و مسلمانان، آورده شده است. همچنین ایندکس شامل پایان نامه ها و تحقیقات دانشگاهی یا مقالات مندرج در نشریات کمتر از ماه نامه و نیز گاه نامه های غیراسلامی که گاه به موضوعات اسلامی پرداخته اند، نیست. از وجوه مثبت ایندکس این است که می توان آن را کارنامه ی اسلام شناسان و مستشرفان بزرگی چون: فلوگل، سیلوستر، دوساسی، اسپرنگر، گلدزیهر، بروکلمان، گویدی، ولهاوزن، و ستفلند و به ویژه نسل قدیمی آن ها دانست. مسؤولات تهیه ی ایندکس و دیگران در نقد این کتاب به نکاتی چون: عدم جامعیت ایندکس( همان گونه که روپر در مقدمه ی مجلد 85 -1981 به اشاره کرده و آن را ناشی از کمیت زیاد منابع و عناوین فراوان نشریات مربوط به اسلام دانسته است. تأکید روپر این است که هر پژوهشگری که خواهان اطلاعات دقیق و کامل است، باید به خود کتابخانه ها و دیگر کتاب شناسی ها و منابع اطلاع رسانی مانند چکیده ی ایرانی(Abstracta Iranica) مراجعه کند. به عبارت دیگر طبق بیان او، ایندکس تنها اطلاعات مهم و کلیدی را عرضه می کند)، عدم تناسب برخی از مدخل ها با موضوع و سرفصل، عدم آوردن کامل آثار مربوط به جنوب و جنوب شرقی آسیا توسط پیرسون در فهرست( با آن که آثار جهان عرب را با دقت و با تمامی فهرست کرد)، انحصار پروژه به زبان های اروپایی و نپرداختن به مجلات عربی، فارسی و ترکی توسط پیرسون و دیگر همکاران و ادامه دهندگان پروژه( که طبق گفته ی برخی، به دلیل غیرعلمی دانستن یا کمبود بودن علمیت آثار غیرغربی در نظر آنان بوده است) و...
کتاب ایندکس که آثار از سال 1905 م به بعد را پوشش می داد- با مستدرکی که بهن(W.H.Behn) بر آن نوشت، تکمیل شد و مقالات پیش از سال 1905 را نیز در خود جای داد و از آن پس می توان آن را فهرست اطلاعات منابع اسلامی در زبان های اروپایی از ابتدا تاکنون دانست (رک: فصلنامه ی کتاب های اسلامی، شماره ی 7، سال دوم، زمستان 1380، «فهرست واره ی منابع اسلامی»، نوشته ی :محمد نوری)،
22- مطالعات غربی در مورد اسلام شیعه.
23- مذهب شیعی
24- Western Studies of shi, a Islam, Ethan Kohlberg. p.40
25-نام کامل این کتاب The Formative Period of Twelver shi, ism( Hadith as Discourse" between Qum and Baghdad)( دوره ی شکل گیری تشیع دوازده امامی: گفتگوی حدیثی میان قم و بغداد) است.
26. "شیعه پژوهان و مجموعه های [روایی] شیعی».
27. The Formative Period of Twelver Shi, ism Hadith as Discourse between Qum and Baghdad Andrew J. Newman, "Introduction" (p. xiv)
28- The Formative Period of Twelver Shi ism, Hadith as Discourse between Qum and Baghdad, Andrew J. Newman, Introduction (pp. xiv-xviii)
29- The Formative period of Twelver Shi, ism, Hadith as Discourse between Qum and Baghdad , Andrew J. Newman, "Introduction" (pp. xiv-xviii)
30- The Formative Period of Twelver shi ism. Hadith as Dicourse between Qum and Baghdad Andrew. J. Newman Introduction pp xiv-xviii)
31-The Formative Period of Twelver shi, ism. Hadith as Discourse between Qum and Baghdad Andrew. J. Newman "Introduction"( pp xiv-xviii)
32-پژوهشگر مرکز مطالعات خاورمیانه ی دانشگاه تگزاس
33-Reinventing Karbala: revisionist interpretations of the Karbala paradigm
34- Karbala: An Enduring Paradigm of Islamic Revivalism
35- Tasawwuf: The Meeting Point Of Tashayyu and Tasannun
36-سردبیر مجله ی آمریکایی مطالعات جوامع فارسی زبان
37-Iman Absconditus and the Beginnings of a Theology of Occultation: Imami Shi, ism circa 28090-A.H./900 A.D 28090 A.H. /
38- Millenial Beliefs, Hierocratic Authority And Revolution In Shi, ite Iran.
39- The Consolation of Theology: A bsence Of The Imam And Transition From Chiliasm To Law In Shi, ism..
40- The Shadow Of God Add the Hidden Imam: Religion, Political Order And Societal Change In Shi, ite Iran From The Beginnig To 1890.
41- The Crisis Of The Imamate And The Institution Of Occultation In Twelver shi, ism: A Sociohistorical Perspective
42- استاد دانشگاه سوربن پاریس، مدرسه مطالعات عالی، بخش علم ادیان.
43-An Absence Filled With Presence: Shaykhiyya Hermeneutics of the Occultations (Aspect of twelver Shi,ite Imamology VI,I)).
44- The Devine Guide in Early Shi, ism: The Sources of Esotericism in Islam.
45- استاد مطالعات اسلامی و ادیان تطبیقی در آمریکا.
46- Redemptive Suffering In Islam: A Study Of the Devotional A spect Of Ashura In Twelver Shi, ism.
47- The Martyr of Karbala.
48- Why do we commemorate Imam Husayn?
49- Marathi and the Shi, i ethos.
50- Imam Zain al-Abidin> s Al-Sahifa al-sajjadiyyah.
51- On the Origins of Shi> i Hadith
52- Ja, far al-Sadiq as a source of Shi, i traditions
53- The early Shiite ghulah.
54- The schism in the party of Musa al- Kazim and the emergence of the Waqifa.
55- Ali-al-Rida > s alleged Link With the Ma> ruf al-Karkhi and some famous poets.
56- اسلام بویژه آمریکایی و متخصص عرفان، یکی از برجسته ترین استادان اسلام شناسی در آمریکاست و آثار متعددی در زمینه ی فلسفه و عرفان نگاشته است. چیتیک به مدت یک سال برای تحصیل به ژاپن رفت و سپس به اوهایو بازگشت و در دانشگاه اوهایو به تحصیل پرداخت. او به تحصیل ریاضیات مشغول شد و اندکی بعد با تغییر رشته به سراغ روان شناسی رفت. سپس به بیروت رفت و تاریخ اسلام را برای تحصیل برگزید و در همین زمان با سیدحسین نصر- که در آن زمان استاد مدعو دانشگاه بیروت بود- آشنا شد و در درس او شرکت کرد. چیتیک به پیشنهاد استادش سید حسین نصر- که در آن زمان مسؤول برنامه ی دکتری دانشجویان خارجی در دانشکده ی ادبیات دانشگاه تهران بود- برای فراگیری زبان و فرهنگ ایرانی به ایران آمد و در دانشگاه تهران مشغول تحصیل شد. وی دکترای زبان و ادبیات فارسی و نیز معارف اسلامی را از دانشگاه تهران اخذ کرد و پایان نامه ی دکترای او با عنوان « ویرایش نقد النصوص عبدلرحمان جامی در شرح نقش الفصوص»- که انتخاب آن نیز به پیشنهاد دکتر نصر بود. توسط فرهنگستان فلسفه منتشر شد. او در انجمن حکمت و فلسفه به تحصیل و تحقیق پرداخت. چیتیک همچنین در مدت اقامت خود در ایران، از محضر استاد هانری کربن و توشی هیکوایزوتسو استفاده ی فراوان برد. به گفته ی دکتر مهدی محقق، چیتیک در معرفی پیامبر صل الله علیه و آله و سلم، امام حسین علیه السلام و امام سجادعلیه السلام به غرب سهم به سزایی داشت. ترجمه ی او از صحیفه ی سجادیه موقعیت شایسته ای در غرب یافت و برخی از کشیشان واتیکان را شیفته ی مناجات های آن امام همام کرد و آنان را وادار کرد که در اوراد و اذکار خود از این ادعیه اقتباس کنند(ر.ک: کتاب ماه دین، شماره ی 127، اردیبهشت 1387 ش، گزارشی از بزرگداشت ویلیام چیتیک: پرونده ی یک: «چیتیک شهروند فرهنگی ایران» و گزارشی از بررسی کتابی از ویلیام چیتیک)
57- Rumi s view of the Imam Husayn.
58- The Psalms of Islam: Al- sahifat al-kamilat al-sajjadiyya.
59- Conduct of rule in Islam: instructions to Malik ibn al-Ashtar(Ali b. Abi Talib)
60- Supplication: Makarim al-Akhlaq.
61-استادیاردپارتمان دین در دانشگاه کانکوردیای مونترال کانادا در سال 1998 و استاد زبان و ادبیات فارسی و مطالعات آسیایی و خاورمیانه ی دانشگاه پنسیلوانیای آمریکا در سال های 1995 تا 1998م، استادیار مهمان دپارتمان دین برد کالج نیویورک در سال های 1989 تا 1993 م و سردبیرمجله ی بین المللی مطالعات شیعی.
62- Elegy (Marthiya) on Husayn: Arabic and Persian
63- استاد دانشگاه کلمبیا و رئیس دانشکده مطالعات خاورمیانه و آسیا و نیز مدیر مطالعات کارشناسی ارشد در مرکز مطالعات ادبیات تطبیقی و جامعه در دانشگاه کلمبیای نیویورک است.
64- Expectation of The Millennium: Shi, ism in history
65- Shi, ism: Doctrine, Thought, and Spirituality.
66- Authority in Islam: From Rise Of Muhammad To The Establishment Of The Umayyads.
67- Is Shi, ism radical?
68- Muhammad al-Ka, im( in Encyclopedia of Islam Vol7 .
69- در سال 1942 میلادی در شهر آندرناخ(Andernach) آلمان به دنیا آمد. او پس از گرفتن دیپلم از دانشگاه بن، به تحصیل تاریخ و اسلام شناسی پرداخت. در سال 1969 م دکتری فلسفه را اخذ کرد و پس از چند سال همکاری در دانشگاه در سال 1975 م استاد رشته ی اسلام شناسی در دانشگاه توبینگن(Tubingen) شد و چند سال نیز در دانشگاه سوربن پاریس به تدریس اشتغال داشت. محور مطالعات و تحقیقات او تاریخ اسلام در شرق نزدیک، به خصوص مصر و آفریقای شمالی و فرقه های اسماعیلیه و شیعه بوده است. آثار او نشان می دهد که وی پیش از جریانات سیاسی کشورهای اسلامی، از مبادی تحقیقی و پژوهشی خارج نشد و کمتر به مباحث و مسائل سیاسی پرداخت؛ اما تحقیقات او در سال های بعد از 1982م، از موضوعات بنیادگرایی امروز نویسندگان غربی به شمار می آید. (ر.ک. کتاب ماه دین، شماره ی 74 و 75، آذر و دی 1382 ش، معرفی کتاب خارجی، «شیعه »، نوشته ی: شهرام تقی زاده انصاری)
70- shi, a Islam: from religion to revolution
71- shi, ism
72- A Word On The Commentaries Of Nahj al-Balagha.
73- Essay On Life And Times Of < Ali ibn Abi Talib (Sic) (Part Four). Islamic Jurisprudence: Sunna(a))
74- Essay On life And Times Of < Ali ibn abi Talib (part six) The prerogative of Speaking In The Name Of God.
75- Essay On Life And Times Of <Ali ibn Abi Talib( Part Seven).Justice and Equality.
76- Essay On Life And Times Of ( Ali ibn Abi Talib. Background Of Nahj al- Balagha.(a) Word Power.
77- Some Of Aspects Of Event Of Karbala
78- Two images of Husain :accommodation and revolution in an Iranian village
79- استاد تاریخ در دانشگاه شیکاگوی آمریکا
80- How Did The Early Shi> a Become Sectarian?
81- Dja, far al-sadik(in "Encyclopeda of Islam Vol.2)
82- Al- Husayn- the truest demonstration of faith
83- The rising Of al-Husayn: its impact on the consciousness of Muslim society.
84- Al-Mufid> s Account Of The Imamate Of Ali b. al-Husayn Zayn al-Abidin.
85- Events And Circumstances surrounding The Martyrdom Of Al-Husain b. Ali.
86 - Husayn the martyr: a commentary on the accounts of the martyrdom in Arabic sources.
87- The possible origins of Imami- shi> ite Legal teachings.
88- Great shi> i works, 5: Kitab al-Irshad by al-shaikh al-Mufid.
89- Kitab al- Irshad: the Book of Guidance into the lives of the Twelve Imams.
90- The (story) of events after the killing of al- Husayn b. Ali b. Abi Talib. peace be upon him (by :Ibn Babuya al-saduq, Translator: I.K. A. Howard)
91-Mufid s account of the tragedy of Karbala (by: Ibn Babuya al- saduq, Translator : I. K. A. Howard)
92- Karbala> made immediate: the martyr as model in Imami shi, ism
93- ولادیمیر( الکسیویچ) ایوانف(1265-1349ش)، بنیان گذار و پیش کسوت مطالعات اسماعیلی، در روسیه متولد شد. ایوانف از شخصیت هایی است که به خصوص در هند، دانش خود را وقف مطالعات عقیده ی اسماعیلیه و ارتباطی که میان دین و فلسفه ی یونان برقرار کرد، نمود و درخشش های جدیدی را در دگرگونی و نشر آن به وجود آورد. او در سن پترزبورگ به تحصیل زبان های، عربی، فارسی و سانسکریت پرداخت و به خصوص از خاورشناس نام دار روسی، ویکتور روزن(Victor R. Rosen) 1849-1908 م) بهره گرفت . او سپس در مقام کتاب دار بخش نسخه های خطی شرقی و متون اسماعیلی آشنا شد. این متون توسط آی زارویین (I.I.Zarubin )در درّه ی علیای آمودریا(شُغنان) یافته و به روسیه برده شد. ایوانف در انقلاب بولشویکی در کشورهای آسیای میانه درجست و جوی نسخه های خطی برای موزه ی شرقی به سر می برد. از این رو به روسیه بازنگشت و از آن پس نیز هرگز کشور خود را ندید. او سال های 1297 تا 1299 در خراسان به سر برد و سپس با سمت مترجم به خدمت دولت انگلیس درآمد و تابعیت آن کشور را به دست آورد. او در اوایل سال 1299 به کلکته رسید و در 1309 وارد بمبئی شد و به کمک چند تن از دوستانش انجمن تحقیقات اسماعیلی را در آن جا بنیان نهاد که در سال 1324 با نظر خود ایوانف به انجمن اسماعیلیه تغییر نام داد. ایوانف بسیاری از تحقیقات خود را درباره ی اسماعیلیه، در چارچوب فعالیت های همین انجمن انتشار داد. او در سال 1338، پس از تقریبا چهل سال زندگی در هندوستان، در تهران مستقر شد و در همین شهر درگذشت. (المستشرقون، نجیب العقیقی، ج3، ص 970؛ همچنین: فرهنگ خاورشناسان، نصرالله نیک بین( به نقل از مکاتبات هانری کربن و ولادیمبر ایوانف، ص288))
94- Early shi, ite Movement
95- On the Recognition of Imam.
96- Origins and early development of shi,a Islam
97- Twelve-Imam Shi, ism
98- The Imam Husayn>s concepts of religion and Leadership
99- Sirat ahl al-Kisa>: early shi, i sources on the biography of the prophet.
100-اتاق کولبرگ محقق، خاروشناس، شیعه شناس و استاد معاصر دانشگاه عبری اورشلیم، در سال 1943 م در فلسطین اشغالی به دنیا آمد. او مدرک دکترای خود را از دانشگاه آکسفورد انگلستان، با پایان نامه ای با عنوان «نگرش تشیع امامی به صحابه ی پیامبر صل الله علیه و آله و سلم دریافت کرد. آثار او به حدود 110 مقاله و کتاب منتشر شده می رسد. این آثار، به گزارش فرانک اچ. استیوارد، عبارتند از: 4کتاب، یک ویرایش کتاب، 39 مقاله، 24 مدخل دردایرة المعارف ایرانیکا، 18 مدخل در دایرة المعارف اسلام (ویرایش جدید)، 2 مدخل در دایرة المعارف دین، یک مدخل در دایرة المعارف عبریکا، یک مدخل در دایرة المعارف تفکر سیاسی اسلامی و 19 نقد و بررسی (ر.ک:
Frank H. Stewart," Etan Kohlberg; Works of Etan Kohlberg" in: "Le shi, isme imamite quarante ans apres: Hommage a Etan Kohlberg,eds. Muhammad Ali Amir-Moezzi, Meir M. Bar-Asher and Simon Hopkins, Paris 2008,pp.
101- Bara>a in Shi, i doctrine
102- Belief and law in Imami shi> ism
103- ".Early Attestation of the Term "Ithna ,Ashariyya
104-From Imamiyya to Ithna Ashariyya
105-- Imam and community in the pre-Ghayba period.
106- Zayn al-Abidin, Ali b. Al-Husayn b. Ali b. Abitalib(in, "Encyclopedia of Islam. Vol. II).
107- Muhammmad b. Ali Zayn al- Abidin abu Dja, far called al-Bakir (in, "Encyclopedia of Islam. Vol.7)
108- Musa al-Kazim(in "Encyclopedia of Islam. Vol.7)
109- The Evolution of the shi> a.
110- The Term <Rafida> in Imami shi> i Usage.
111- خانم دکتر ارزینا، آر. لالانی پژوهشگری است که در باره ی نخستین اسلام شیعی تحقیق می کند لالانی دکترای خود را از دانشگاه ادینبورگ دریافت کرد پایان نامه ی دکترای او همان کتاب او، «نخستین اندیشه های شیعی: تعالیم امام محمدباقر بود که تحت نظارت دکتر یان هاوارد (Ian Howard)انجام شد و پرفسور ویلفرد مادلونگ ((Wilferd Madelungعلاوه بر آن که ممتحن آن بود، نقشی مهم نیز در تهیه ی آن به صورت کتاب داشت. او به تدریس آثار مربوط به حدیث در دانشگاه کمبریج انگلستان اشتغال داشت و اکنون در مؤسسه ی مطالعات اسماعیلی لندن به تحقیق مشغول است .(ر.ک:
Early shi, i Thought: The Teaching of Imam Mohammad al-Baqir, Arzina R. Lalani, "Preface" pp. xi. Xiii).
112- Early shi, i Thought: The Teaching of Imam Mohammad al-Baqir..
[متن انگلیسی این کتاب در آبان ماه سال 1381 ش برنده ی جایزه ی کتاب ولایت سال جمهوری اسلامی ایران شد و خانم لالانی برای دریافت جایزه ی خود به ایران آمد و در مراسمی که به همین مناسبت در یزد برگزار شده بود. شرکت کرد)
113- The Role of Imam Mohammad al-Bagir in Early Islam
114-خانم ها وا لازاروس یافه استاد دپارتمان تمدن اسلامی دانشگاه عبری اورشلیم (ر.ک: Some Religious Aspects of Islam, collection of articles
115- Umar b. Al. Khattab paul of Islam?
116- پرفسوربرنارد لوئیس در سال 1916 م به دنیا آمد. او از دانشگاه های لندن و پاریس فارغ التحصیل شد و در سال 1938 م به عنوان دانشیار دانشکده لندن منصوب گشت. وی در سال های 54- 1941 م به وزارت خارجه پیوست و در سال 1949 م به سمت استادی در رشته ی تاریخ خاورمیانه و خاور نزدیک در دانشگاه لندن درآمد. لوئیس در سال های 56-1955 م استاد تاریخ در دانشگاه کالیفورنیا بود. (المستشرقون، نجیب العقیقی، ج2، ص561-562)
117- Ali al- Rida (in "Encyclopedia of Islam, Vol.1)
118- al-Askari, Abu,l-Hasan Ali b. Muhammad(in, "Encyclopedia of Islam Vol.1))
119- The Shi, a in Islamic history.
120- پروفسور ویلفرد مادلونگ در سال 1930 میلادی در شهر اشتوتگارت آلمان متولد شد و تحصیلات مقدماتی را در آن جا گذراند. پس از جنگ جهانی دوم به همراه خانواده اش به آمریکا رفت و اندکی بعد در دانشگاه جرج تاون واشنگتن دی سی ثبت نام کرد و سپس در سال 1951 به مصر رفت. سه سال در دانشگاه قاهره به کسب دانش پرداخت و در سال 1953موفق به گذراندن دوره ی لیسانس تاریخ اسلام و ادبیات عرب شد. مادلونگ از دانشجویان دانشمند سرشناس مصری محمد کامل حسین(1901-1961) بود که بسیاری از متون دوران فاطمیان مصر را در مجموعه ی "سلسله مخطوطات الفاطمیین" به چاپ رسانده بود. کامل حسین از آغاز اشتیاق به تاریخ اسلام و مطالعات اسماعیلی را در او برانگیخت؛ موضوعاتی که زمینه ی اصلی رساله ی دکتری اش بود و به راهنمایی پروفسور برتولد اشپولر آن را نوشت و در سال 1957 موفق به دریافت درجه ی دکترا از دانشگاه هامبورگ آلمان شد. او از 1958 م تا 1960 م، رایزن فرهنگی سفارت آلمان غربی در بغداد بود. در سال 1963 با سمت استاد مدعو دانشگاه تگزاس اوستین زندگی علمی خود را آغاز کرد. در سال 1964 با سمت استادیاری به عضویت علمی دانشگاه شیکاگو پذیرفته شد و در سال 1969 مقام استادی تاریخ اسلام را به دست آورد. پس از چهارده سال تدریس در دانشگاه شیکاگو در سال 1978 با سمت استاد لوین(Laudian) در عربی و مطالعات اسلامی دانشگاه آکسفورد و عضویت دانشکده ی سنت جان به اروپا بازگشت. این کرسی پرافتخار اسلامی در اروپا را تا زمان بازنشستگی از آکسفورد و مؤسسه ی مطالعات شرقی آن در سال 1998 در دست داشت. از سال 19999 به عضویت مؤسسه ی مطالعات اسماعیلی لندن درآمد و تاکنون مطالعات اسلامی خود را با همکاری این مؤسسه ادامه می دهد. او با نوشتن و یا تصحیح بیش از 15 کتاب 600 مقاله در نشریات گوناگون پژوهشی ، 130 مقاله در دایرة المعارف های متعدد، از جمله دایرة المعارف اسلام و دایرة المعارف ایرانیکا و 160 نقد و بررسی کتاب در راه شناخت اندیشه و تاریخ اسلام در سده ی میانه، گام های بلندی برداشته است، از شاگردان او می توان از مارتین مکدرموت (نویسنده ی کتاب اندیشه های کلامی شیخ مفید) و زابینه اشمیتکه( نویسنده ی کتاب اندیشه های کلامی علامه حلی و...) نام برد. مطالعات او علاوه بر شیعه ی امامی، بیشتر فرقه ها و مکتب های اسلامی را شامل می شود. (جانشینی [حضرت] محمدصل الله علیه و آله و سلم- پژوهشی پیرامون خلافت نخستین، ویلفرد مادلونگ، ترجمه احمد نمایی و دیگران، شرح حال پروفسور ویلفرد مادلونگ)
121- Al- baqe,-abu Ja, far Mohammad.
122- Al- Mahdi (EI, VOL.2)
123- Authority in Twelver Shi, ism in The Absence of The Imam.
124- Muhammad b. Ali al-Rida abu Dja, far al-Djawad or al-Taki (in, "Encyclopedia of Islam, Vol.7)
125- Imama.
126- Imamism and Mu> tazilite Theology.
127- Shi, a in, "Encyclopedia of Islam. Vol.9."
128- The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate.
- ( متن انگلیسی این کتاب در ششمین دوره ی جایزه ی جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شایسته ی دریافت رتبه ی ممتاز و لوح تقدیر دانسته شد)
129- The Hashimiyyat of al-Kumayt and Hashimi Shi> ism.
130- دکتر سید حسین مدرسی طباطبایی در قم به تحصیل علوم دینی اشتغال داشت و همزمان در زمینه ی تاریخ علوم اسلامی به ویژه فقه و نیز تاریخ قم پژوهش هایی را انتشار شد. وی سپس در آکسفورد به تحصیلات خود ادامه داد و از سال 1361 ش که دکتری خود را گرفت، تا این زمان در دانشگاه های پرینستون، هاوارد و کلمبیا در آمریکا و آکسفورد در انگلستان به تدریس علوم اسلامی و حقوق مشغول است. (میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، سید حسین مدرسی طباطبایی، ترجمه سید علی قرایی و رسول جعفریان، بخش مقدمه)
131- Crisis and consolidation in the formative period of shi> ite Islam: Abu Ja, Far ibn Qiba al-Razi and his contribution to Imamite shi, ite Thought.
[ترجمه ی فارسی این کتاب تحت عنوان :" مکتب درفرایند تکامل، نظری بر تطورمبانی فکری تشیع درسه قرن نخستین"- که با عنوان اصلی کمی متفاوت است و رساله های ابن قبه در بخش ضمائم قرار داده شده- به چاپ رسیده است.)
132- عضو مرکز مطالعات عالی پرینستون و استادیارمطالعات اسلامی و خاورمیانه ونویسنده ی کتاب مشهور شیعیان عراق.
133- An attempt to trace the origin of the rituals of < Ashura>.
134- پروفسور عظیم ناجی(مدیر مؤسسه تحقیقات اسماعیلی لندن).
135- The Imam Husayn: His Role as Paradigm.
136- دکتر سید حسین نصر فیلسوف ایرانی و استاد علوم اسلامی در دانشگاه جرج واشنگتن، در سال 1312 ش در تهران به دنیا آمد. او از جانب مادر نواده ی شیخ فضل الله نوری است. نصر در دوازده و نیم سالگی به آمریکا فرستاده شد و در مدرسه ی پدی در نیوجرسی ثبت نام کرد. در چهار سال تحصیلات این مدرسه، زبان انگلیسی، علوم، تاریخ آمریکا، فرهنگ غربی و آموزه های مسیحی را آموخت. برای ادامه تحصیلات دانشگاهی مؤسسه ی فناوری ماساچوست را برگزید و در همان زمان بورس تحصیلی به او تعلق گرفت و او نخستین دانشجوی ایرانی بود که در مقطع کارشناسی در آن مؤسسه تحصیل می کرد. او رشته ی فیزیک را برای ادامه ی تحصیل برگزید. نصر تحصیلات تکمیلی خود را در دانشگاه هاروارد ادامه داد و پس از دریافت کارشناسی ارشد در رشته ژئوفیزیک، دو سال بعد، در سال 1958 م در رشته ی تاریخ علم با گرایش علوم اسلامی با درجه ی دکتری فارغ التحصیل شد. او رساله ی دکترای خود را با هامیلتون گیب(Hamilton Gibb) و هری ولسفن(Hary Wolfson) و آی. برنارد کوهن(I. Bernard Cohen)) گذراند. در همین زمان در کنار رساله ی دکترا به تألیف کتاب «علم و تمدن در اسلام» مشغول بود. بعدها نصر به عنوان استاد مهمان در دانشگاه هاروارد مشغول تدریس شد. سید حسین نصر در سال 1958 م به ایران بازگشت و در دانشگاه تهران مسؤول برنامه ی دکتری دانشجویان خارجی بود و سپس به ریاست دانشگاه تهران برگزیده شد. همچنین ریاست دانشگاه صنعتی شریف (صنعتی آریامهر آن زمان) را نیز برعهده داشت. نصر بنیان گذار انجمن سلطنتی فلسفه در ایران بود. او از همکاران اصلی هانری کربن در تهیه ی کتاب «تاریخ فلسفه ی اسلامی» بود. او همچنین برای مدتی به عنوان استاد مدعو دانشگاه بیروت به لبنان می رفت. پس از بازگشت به آمریکا در دانشگاه یوتا در مقام استاد مهمان مشغول تدریس شد. در فاصله ی سال های 1979 تا 1984 م در دانشگاه های تمپل و فیلادلفیای آمریکا تدریس کرد. پس از چندین سال تدریس در دانشگاه های مختلف در آمریکا، سرانجام در سال 1984 م به وی پیشنهاد کرسی دائم استادی رشته مطالعات اسلامی در دانشگاه جورج واشنگتن داده شد. از شاگردان وی می توان از ویلیام چیتیک آمریکایی و ساچیکو موراتای ژاپنی( هر دو از برجسته ترین متخصصان مطالعات اسلامی و نیز مطالعات تطبیقی در آمریکا) و نیز دکتر حداد عادل نام برد.( در جست و جوی امر قدسی- گفت و گوی رامین جهانبگلو با سید حسین نصر، ترجمه سید مصطفی شهرآیینی)
137- Expectation of the Millennium: shi, ism in history
138- shi, ism: Doctrines, Thought and Spirituality
139- Ithna, ashariyya.( In "The Encyclopedia of Islam, Vol 4.")
140- shi, ism and Sufism: Their Relationship in Essence and in History
141- اندروجِی نیومن( استاد علوم اسلامی و ایرانی در دانشگاه ادینبور انگلستان)
142- The Formative Period of Twelver shi, ism: Hadith as Discourse between Qum and Baghdad..
143- دیوید پینالت (استاد دانشگاه های سانتاکلرا، کول گیت و پنسیلوانیا در آمریکا)
144- Zaynab bint <Ali and Place of the Women of the Households of the First Imams in Shi> ite Devotional Literature
145-.<fatima al-Zahra
146- The Poet Laureate of Karbala
147- Shi> ite Islame: Polity, Ideology, and Creed.
148- Ali in Shi, ah tradition.
149- Imamate (The Vicegerency of the pProphet)
150- Imam Hasan: The Myth of His Divorces.
151- Martyrdom of Imam Husayn and the Muslim and the Jewish Calendars
152- The Illustrious Imamat- Period of Imam Zayn al- A> bidin.
153- The Scholarly Jihad of the Imams,95145- A. H.
154- پروفسور عبدالعزیز ساشدینا( استاد دپارتمان مطالعات اسلامی دانشگاه ویرجینیای آمریکا)
155- A Treatise on the Occultation of the Twelfth Imamite Imam
156- Islamic Messianism: The Idea of the Mahdi in Twelver shi> ism.
157- The Eternal Meaning of the Imam Husayn> s Martyrdom.
158- Haydar, in, "The Encyclopedia of Islam. Vol3".
159-خانم پروفسور آنه ماری شیمل( از شرق شناسان آلمانی و پژوهشگران بنام اسلام و مدرس دانشگاه های بن آلمان و هاروارد آمریکا)
160- Karbala and Husayn in Literature
161- Islamic Legal Orthodoxy: Twelver Shi,ite responses to the Suni Legal System
162-خانم پروفسور زابینه اشمیتکه استاد مطالعات اسلامی در دانشگاه آزاد برلین آلمان ( 2000 م- تاکنون) و استاد مطالعات تاریخی در انستیتو مطالعات پیشرفته ی دانشگاه عبری اورشلیم و نیز از سال 2002 م تاکنون یکی از ویراستاران و تدوین گران مقالات کلامی و فلسفی برای ویراست سوم دایرة المعارف اسلام (چاپ لیدن) و همکار سر دبیر تاریخ فلسفه (فلسفه ی اسلامی) است. تحقیقات وی عمدتاً در مطالعات کلامی در دوره های میانی اسلام(سده های 10-13 م) بر مبنای عقاید معتزلی متمرکز بوده و تأثیر و تأثر و ارتباط آراء و اندیشه های متکلمان بزرگ شیعه یا مکتب کلامی اعتزال را بررسی می کند. پروفسور اشمیتکه متولد 1964 م در آلمان است. وی در سال 1986 م مدرک کارشناسی را از دانشگاه عبری اورشلیم و در سال 1987 م کارشناسی ارشد خود را از مدرسه ی مطالعات شرقی و آفریقایی لندن- انگلستان اخذ نموده است. مقطع دکتری را در دانشگاه آکسفورد انگلستان سپری کرده و عنوان پایان نامه دکتری وی نیز « اندیشه های کلامی علامه حلی(726 /1325 م) بوده است که در سال 1990 م از آن دفاع نموده است. اشمیتکه در سال 1996 م موفق به پذیرش در بورسیه ی فئودورلینن در مدرسه ی عملی پژوهش های عالی پاریس، در سال 1998 م در بورسیه ی فئودورلینن در کالج سنت جان دانشگاه آکسفورد، در همین سال در بورسیه ی مرکز مطالعات اسلامی آکسفورد و در سال 1999 م تا سال 2002 م در بورسیه هایزنبرگ انستیتو مطالعات اسلامی برلین، گردیده است. وی در سال های 1997 و 1998 به عنوان استادیار و سپس در سال 1999 در مقام استادی اجازه ی تدریس در رشته های مطالعات اسلامی دانشگاه بن را کسب کرده است. وی در هین سال ها فوق دکتری خود را در همین دانشگاه گذرانده است. او از سال 2000 به عنوان استاد در دانشگاه آزاد برلین تدریس مطالعات اسلامی را برعهده دارد. او در سال 2002 به دلیل تألیف و انتشار کتاب «کلام، فلسفه و تصوف نزد شیعه ی دوازده امامی»، و «جهان اندیشه های ابن ابی جمهور احسایی( پس از 906 ه/ 1501 م) به زبان آلمانی، جایزه ی جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در دریافت نمود. در سال 2003 م گروه پروژه ی نسخه های خطی معتزلی را به همراهی دیوید اسکلار بنیاد نهاد و خود نیز از اعضای فعال بوده است. در همین سال تا سال 2006 م وی به همراه تزوی لانگرمن، استاد دانشگاه بار ایلان از پژوهانه ی اعطایی بنیاد پژوهش آلمان- اسرائیل (Gif) براد مطالعه و تحقیق درباره ی ابن کمونه برخوردار شد. بین سال های 2005- 2007 م به دلیل شرکت در پروژه ی نسخه های خطی معتزلی، پژوهانه ی بنیاد فریتس توسن آلمان را نیز به خود جلب نمود و بین سال های 2005 و 2006 م در مقام همکار پروفسور ویلفرد مادلونگ و نیز عضو برجسته و هماهنگ کننده ی گروه پژوهشی «اعتزال در اسلام و یهودیت» در این پروژه ی انستیتو مطالعات پیشرفته ی دانشگاه عبری اورشلیم شرکت نمود. وی در سال 2006 م به عنوان استاد مدعو به مدرسه ی عملی پژوهش های عالی در پاریس برای پروژه ی «آثار جدلی اسلامی علیه یهودیت» دعوت شد. اشمیتکه از سال 2006 م تاکنون از مؤسسان و اعضای هیئت نظارتی متون و مطالعات منتشر شده ی کلام و فلسفه ی اسلامی از سوی مؤسسه ی حکمت و فلسفه ی ایران و مؤسسه ی مطالعات منتشر شده ی کلام و فلسفه ی اسلامی از سوی مؤسسه حکمت و فلسفه ی ایران و مؤسسه ی مطالعات اسلامی دانشگاه آزاد برلین بوده است. پرفسور اشمیتکه در سال های 2006 و 2007 م از کمک هزینه ی اعطایی بنیاد گرداهنکل آلمان برای پژوهش در «مباحث درون دینی در امپراتوری عثمانی و پیشامدرن ایران» بهره گردید و در سال های 2007 تا 2009 م پژوهانه ی مؤسسه اسکالیگر کتابخانه ی دانشگاه لیدن هلند را دریافت کرده است. وی افزون بر پژوهانه و جوایز متعدد بین المللی در سال 2008 م نیز به عنوان پژوهشگر مطالعات اسلامی موفق شده است برای مدت 5 سال (تا سال 2013 م) کمک مالی شورای پژوهش اروپا( ای آر سی) به مبلغ 1/86 میلیون یورو را به خود اختصاص دهد. این کمک تحت پروژه ای با عنوان «بازشناسی عقل گرایی کلامی در دوره های میانی( سده های 10-13 م) اسلامی» و با هدف حمایت از پژوهشگران اروپا در مقابل محققان ایالات متحده وی پرداخت شده است. اشمیتکه از سال 2008 م تاکنون به عنوان یکی از اعضای هیئت مشورتی پروژه ی «مطالعات درباره ی فرزندان ابراهیم علیه السلام » بوده که از سوی انتشارات بریل در لیدن هلند منتشر می گردد. و نیز از همان سال تاکنون از اعضای هیئت مشورتی پروژه ی «بانک اطلاعاتی فلسفه ی اسلامی در دوران پس از کلاسیک» در مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل مونترال کانادا بوده است. وی همچنین در سال های 2008 و 2009 م از اعضای انستیتو مطالعات پیشرفته ی بنیاد گرداهنکل آلمان در پرینستون و از دریافت کنندگان کمک اعطایی برای تصحیح انتقادی نوشته های صاحب بن عباد طالقانی در علم کلام بوده است. وی از سال 2009 م تاکنون از اعضای هیئت مدیره ی سالنامه ی اشراق: فلسفه ی اسلامی است که با همکاری انستیتو فلسفه ی فرهنگستان علوم روسیه- مسکو و مؤسسه ی حکمت و فلسفه ی ایران- تهران منتشر می گردد. وی همچنین در سال 2009 م یکی از اعضای هیئت سازماندهی «حدود و مرزهای آلمانی-اسرائیلی علوم انسانی» در بنیاد الکساندر فن هومبولت آلمان به شمار می رود. اشمیتکه در سال های 2009 و 2010 به عنوان پژوهشگر مدعو کرسی تدریس و تحقیق در موضوع « تمدن ها و زبان های خاور نزدیک» را در دانشگاه هاروارد به دست آورده است. (رک: مجله ی آیینه ی پژوهش، ش123، مقاله ی : «زابینه اشمیتکه پژوهشگر و متخصص در مطالعات معتزلی و شیعی»، حسین متقی)
163-Modern Modifications in the Shi, i Doctrine of the Expectation of the Mahdi (Intizar al-Mahdi): The Case of the Kumaini.
164- ردولف اشتروتمان مستشرق و متکلم آلمانی و از بزرگان متخصص در فرق و مذاهب، در سال 1877 م در شهر لنگریش به دنیا آمد. او در دانشگاه های هاله(Halle) و بن(Bonn) تحصیل کرد. اشتروتمان از شاگردان کارل بروکلمان بود و در کلام به تخصص دست یافت. او به مقام کشیشی رسید و در بین سال های 1907 تا 1923 م، در شولپفورتا(Schulpforta) تدریس می کرد. در سال 1923 به عنوان استاد مطالعات شرقی در دانشگاه جیسن(Giessen) دعوت شد و در سال 1927 به عنوان استاد مطالعات شرقی، جانشین هلموت رتر(Ritter) در هامبورگ گردید و تا سال 1947 در هامبورگ استاد ماند. اشتروتمان در مورد مذاهب اسلامی که کمتر منتشر شده بودند به مطالعه پرداخت. او ابتدا در مورد زیدیه مطالعه کرد و سپس، علاوه بر مطالعه درمورد فرقه های غریبه در اسلام، به مطالعه در مورد سایر فرق شیعه از اثناعشریه، اسماعیلیه، نصیریه و دروزیه پرداخت. آثار اشتروتمان نشان دهنده ی آن است که تمرکز مطالعات او پیرامون شیعه و نیز پیرامون برخی از فرقه های نادراسلامی بوده است. ( المستشرقون، نجیب العقیقی، ج2، ص788؛ موسوعة المستشرقین، عبدالرحمان البدوی، ص:34-36؛ فرهنگ خاورشناسان، گروه مؤلفان و مترجمان، ص:360)
165- Shi>a>. in "Encyclopedia of Islam. Vol4(lst ed.)".
166- Still Waiting for the Imam? The unresolved question of intizar in Twelver Shi> ism.
167- خانم وچیا والییری(خاورشناس ایتالیایی و استاد دانشگاه ناپل((Naples ایتالیا در رشته تاریخ اسلام)
168- Ali, in, "The Encyclopedia of Islam, Vol.1."
169- Fadak, in, "The Encyclopedia of Islam Vol.2."
170- Fatima, in, "The Encyclopedia of Islam Vol.2."
171- Ghadir Khumm, in, "The Encyclopedia of Islam Vol.2"
172-Hassan b. Ali b. Abi Talib ( Encyclopedia of Islam Vol.3)
173-Husayn b. Ali b. Abi Talib( Encyclopedia of Islam Vol.3)
174-Shi> ism and Authority
175- Without Forgetting the Imam: Lebanese Shi> ism in an American Community
176- پل ای. واکر مورخ معاصر- که علاقه ی ویژه ای به تاریخ فاطمیان و اندیشه های اسلامی دارد- استاد مهمان در مرکز مطالعات خاورمیانه وابسته به دانشگاه شیکاگو در آمریکا است.(رک: کتاب ماه دین، شماره ی 76 و 77، بهمن و اسفند 1382 ش، معرفی کتاب خارجی، «کاوشی نوین در تاریخ فاطمیان مصر»، نوشته ی: دکتر ستار عودی).
177-Succession to Rule in the Shi, ite Caliphate
178- ویلیام مونتگمری وات(1909-2006 م) دانشمند انگلیسی و رئیس بخش مطالعات عربی در دانشگاه ادنبورا از اندک اسلام شناسان مسیحی است که بیش از شصت سال از عمر 97 ساله اش را به مطالعه و پژوهش درباره ی قرآن، آموزه های اسلامی، تاریخ پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و سلم علوم اسلامی و نیز مناسبات میان اسلام و مسیحیت اختصاص داد. بیش از سی کتاب و ده ها مقاله حاصل یک عمر تلاشی علمی او در این حوزه هاست. از آثار او می توان به مواردی چون: «عوامل انتشار اسلام»، «محمدصل الله علیه و آله و سلم در مکه» و «اسلام و اجتماع یکپارچه» اشاره کرد.(المستشرقون، نجیب العقیقی، ج2، ص554؛ اسلام و مسیحیت در عصر حاضر گامی برای گفت و گو، ویلیام مونتگومری وات، ترجمه ی خلیل قنبری، مقدمه ی مترجم).
179- Early Islam: Collected Articles.
180- Sidelights on Early Imamite Doctrine.
181- The Muslim Yearning for a Saviour: Aspects of Early Abbasid Shi> ism..
182- The Significance of the Early Stages of Imami Shi> ism..

منابع تحقیق:
1. Edited by: Etan Kholberg. Shi ism, "Early Shi ism in History and Reaearch". Introduction, Hebrew University of Jerusalem Israel,2003..
2. Edited By: Roper A. J. and Bleaney C. H., Index Islamicus. Leiden Brill. 2002.
3. Under the Patronage of the International Union of Academies, The Encyclopedia of Islam,2 nd Edition. Leiden E.J. Brill,1986. 1986.
4. Amir-Moezzi Mohammad Ali & Schmidtke Twelver-Shi, ite resources in Europe: (the Shi, ite Collection at the Oriental Department of the University of Cologne, the Fonds Henry Corbin and the Fonds Shaykhi at the Ecole Pratique des Hautes Etudes (EPHE),Paris. With a catalogue of the Fonds Sheykhi,(in Journal Asiatique, 285i, S.1997,pp.73-122).
5- Amir-Moezzi Mohammad Ali, The Divine Guide in Early Shi- ism, Translated by: David Streight, Albany, State University of New York Press, 1994.
6- Halm Heinz. Shi, ism. Edinburgh University Press, Translted From The German by: janet Watson & Marian Hill. Second edition,2004
7. Khanbagi Ramin, shi,i Islam: A Comprehensive Bibliography, Institute for Humnities and Cultural Studies. Tehran,2007
8. Kolberg Ethan, Western Studies of Shi, a Islam, Shi, ism, Resistance, and Revolution ed. M. Kramer, Westview Press. Boulder, Coloardo 1987,p.31-44=BL,art.II.
9. Lalani Arzina R., Early Shi, i Thought: The Teaching Of Imam Mohammad al-Baqir, London I. B. Tauris & Co Ltd 6 Salem Rd,in association with the Institute of Ismaili Studies 2004
10. Lazrus-Yafeh Hava, "Umar b. Al-Khattab Paul of Islam?" in: "Some Religious Aspects of Islam, Collection of articles" Harry S. Trumman Institute, E. J. Brill. Leiden.1981
11. Newman Andrew J., The Formative Period of Twelver Shi, ism, Hadith as Discourse between Qum and Baghdad, Curzon Press, Richmod 2000.
12. Stewart Frank H., "Etan Kohlbreg; Works of Etan Kohlberg". in: "Le Shi, isme imamite quarante ans apress: Hommage a Etan Kohlberg. Eds. Muhammad Ali Amir-Moezzi, Meir M. Bar-Asher and Simon Hopkins. Paris 2008,pp.ll-23)
13. وات، ویلیام مونتگومری، اسلام و مسیحیت در عصر حاضر گامی برای گفت وگو، ترجمه خلیل قنبری، چاپ اول، 1389، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
14. مادلونگ، ویلفرد، جانشینی[حضرت] محمد[صل الله علیه و اله]- پژوهشی پیرامون خلافت نخستین ترجمه احمد نمایی و دیگران، چاپ چهارم، 1388 ش، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی.
15. [ترجمه] سید مصطفی شهرآیینی، در جست و جوی امر قدسی[ گفت و گوی رامین جهانبگلو با سیدحسین نصر)، چاپ چهارم، 1378، تهران، نشر نی.
16- متقی، حسین، مقاله ی : «زابینه اشمیتکه، پژوهشگر و متخصص در مطالعات معتزلی و شیعی»، در: مجله ی آیینه ی پژوهش، ش 123.
17. گروه مؤلفان و مترجمان، فرهنگ خاورشناسان، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران چاپ اول، 1376.
18. نوری، محمد، مقاله ی:« فهرست واره ی منابع اسلامی»، در: فصلنامه ی کتاب های اسلامی، شماره ی 7 سال دوم، زمستان 1380 ش
19. العقیقی، نجیب، المستشرقون، الطبعة الثالثة، 1965 م، دارالمعارف، مصر، القاهرة.
20. کتاب ماه دین؛ شماره ی 74 و 75، آذر و دی 1382 ش؛ شماره ی 76 و 77، بهمن و اسفند 1382 ش شماره ی 127، اردیبهشت 1387 ش.
21. [به کوشش] زابینه اشمیتکه، مکاتبات هانری کربن و ولادیمیر ایوانف، ترجمه ی ع، روح بخشان. تهران، کتاب خانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، موسسه ی پژوهشی حکمت و فلسفه ی ایران، چاپ اول، 1382.
22. البدوی، عبدالرحمان، موسوعة المستشرقین، الطبعة الثالثة، 1993 م، دارالملایین، بیروت
23. مدرسی طباطبایی، سید حسین، میراث مکتوب شیعه از سه قرن نخستین هجری، ترجمه سید علی قرایی و رسول جعفریان، چاپ اول، 1386، قم، نشر مورخ.

منبع مقاله:
فصلنامه تخصصی امامت پژوهی 1، بهار 1390