اُلُغ بیگ

(تولد: سلطانیه، ایران، 19 جمادی الاول، 22/796 مارس 1394؛ وفات: نزدیک سمرقند، آسیای مرکزی [امروزه جمهوری ازبکستان شوروی]، 9 رمضان 27/853 اکتبر 1449)

اُلُغ بیگ، که شاهزاده بزرگ معنی می دهد، عنوانی است که به جای اسم اصلی او نشست. در دربار جدش تیمور لنگ پرورش یافت و از سال 1409/812، به فرمانروایی ماوراءالنهر که در آن زمان شهر عمده اش سمرقند بود، منصوب شد.
اُلُغ بیگ برخلاف جدش علاقه ای به جهانگشایی نداشت و به علم شهرت یافت. به سال 1420/824 مدرسه ای در سمرقند بنا کرد که مهمترین موضوعی که در آن تدریس می شد نجوم بود.دانشمندانی را که در این مدرسه تدریس می کردند اُلُغ بیگ شخصاً انتخاب می کرد، و ابتدا با آنها مصاحبه می کرد، تا پایه و مایه علمیشان را دریابد. مدرسه او هم از لحاظ موضوعاتی که در آن تدریس می شد و هم از لحاظ سطح آموزشی با مدارس دیگر آن زمان فرق داشت؛ و گذشته از خود اُلُغ بیگ، صلاح الدین موسی بن محمود (قاضی زاده رومی) و غیاث الدین جمشید کاشانی هم در آن تدریس می کردند.
چهار سال پس از بنای مدرسه، اُلُغ بیگ رصدخانه ای در سه طبقه ساخت. اما در اوایل قرن دهم/شانزدهم به تحریک فقهای قشری این بنا ویران شد و بتدریج از میان رفت. محل دقیق آن تا سال 1908 که و.ل. ویاتکین(1) باستانشناس بقایای آن را یافت، معلوم نبود.
معلوم شد که، برخلاف انتظار ویاتکین، آلت اصلی این رصدخانه «سُدسِ فَخری» بوده است نه رُبع. خندقی به عرض تقریبی دو متر در امتداد نصف النهار بر تپه ای حفر شده بود و بخشی از قوس این آلت در آن قرار داشت.بخشی از این آلت که باقی مانده، و درون خندق قرار داشته، متشکل از دو دیوار مرمرپوش است که پنجاه و یک سانتیمتر از هم فاصله دارند.
کاربرد اصلی سدس فخری در تعیین ثابتهای اصلی نجوم بود، یعنی تمایل منطقه البروج نسبت به معدل النهار، نقطه اعتدال ربیعی، طول سال اعتدالی و ثابتهای دیگری که از رصد خورشید به دست می آید.پس این آلت برای رصد خورشید عموماً و رصد ماه و سیارات خصوصاً ساخته شده بود (یک قوس [برای این کارها] کافی است).آلات دیگر رصدخانه عبارت بود از یک ذات الحِلَق، یک ربع دیواری و یک شامله (آلتی که هم کار اسطرلاب را انجام می داد و هم کار ربع را).
با استفاده از سدس فخری در ظهر هر روز می توان ارتفاع نصف النهاری خورشید، فاصله آن از سمت الرأس و میل آن را تعیین کرد؛ و با استفاده از این معلومات می توان عرض و تمایل دایره البروج را به دست آورد، زیرا میان عرض ، فاصله از سمت الرأس z، و میل رابطه معروف برقرار است.مثلاً اگر تمایل دایره البروج باشد، فاصله از سمت الرأس در روز انقلاب صیفی برابر است با و در روز انقلاب شتوی برابر است با . و از این دو معادله رابطه به دست می آید.مقدار که اُلُغ بیگ برای تمایل دایره البروج به دست آورد،فقط با مقدار واقعی (برای زمان او) فرق داشت (2). وی عرض سمرقند را گرفته است (3).
شعاع سدس فخری رصدخانه الغ بیگ 40/40 متر بود، و در نوع خود بزرگترین دستگاه در جهان به شمار می آمد. روی قوس سدس تقسیماتی هست که هر 2/70 سانتیمترش متناظر است با یک درجه؛ هر 11/7 میلی متر ( یا به صورت گِردشده، 12 میلی متر) متناظر است با یک دقیقه؛ یک میلیمتر برابر است با 5 ثانیه، و 0/4میلیمتر برابر است با 2 ثانیه. به طریق تجربی معلوم شده است که اگر رصدها در زمان نامحدود صورت گیرد و راصِد آموزش کافی دیده باشد، خطای زاویه ای این دستگاه را می توان بین 2 تا 5 ثانیه دانست.بنابراین انتخاب اندازه دستگاه اصلی و تقسیمات کوچک آن با توجه به حدود خطای زاویه ای صورت گرفته است.
یکی از نتایج مهم فعالیت علمی الغ بیگ و مدرسه او جداولی است که به زیج الغ بیگ یا زیج گورکانی معروف است (عنوان گورکان، که معنیش داماد [چنگیز خان] است، بر اُلُغ بیگ نیز اطلاق می شد). این کتاب که در اصل به زبان فارسی نوشته شده، شامل یک بخش نظری و نتایج رصدهایی است که در رصد خانه سمرقند صورت گرفته است؛ بخش اخیر شامل جداول محاسبه تقویم، جداول مثلثاتی، جداول اوضاع ستارگان، و صورتی از ستارگان است.
پایه جداول مثلثاتی تعیین سینوس زاویه با دقت بسیار زیاد است. یکی از روشهای حل این مسئله از خود اُلُغ بیگ و روش دیگر از غیاث الدین جمشید کاشانی است(4).هر دو روش به یک معادله جبری درجه سوم به صورت زیر منتهی می شوند:

که در آن با حل این معادلات به روش بدیع تقریبات متوالی، مقدار زیر به دست می آید:

 اُلُغ بیگ در جدولهای مثلثاتی خود مقدار سینوس و تانژانت را به ازای هر دقیقه افزایش تا و به ازای هر 5 دقیقه افزایش تا به دست می دهد. مقدار کتانژانت به ازای هر درجه داده شده است. اگر مقادیر سینوسها را برای زوایای خاص ـ مثلاً با مقادیر واقعی آنها مقایسه کنیم، جدول زیر به دست می آید:



بررسی حرکت سالانه پنج سیاره ای که در زمان اُلُغ بیگ شناخته شده بود، و در جدول زیر آمده است، نیز بسیار جالب است(5)؟



می بینیم که تفاوت میان داده های الغ بیگ و داده های امروزی، در مورد چهار سیاره اول، بین دو تا پنج ثانیه است.
در مورد عطارد این اختلاف مقداری بیشتر است ـ حداکثر ده ثانیه ـ زیرا در میان این سیارات سرعت مداری عطارد از همه بیشتر است. گذشته از آن، خروج از مرکز مدار آن 0/206 است ـ که در مقایسه با خروج از مرکز چهار سیاره دیگر قابل ملاحظه است ـ و حال آن که بیشترین فاصله زاویه ای عطارد از قرص خورشید فقط در حدود است. این خصوصیات عطارد مشاهده آن را با چشم برهنه ناممکن می سازد و در نتیجه تأثیر سوئی بر دقت نتایج رصد می گذارد. الغ بیگ مقدار حرکت تقدیمی سالانه را تعیین کرد(6) و حال آنکه مقدار واقعی آن است.
در مورد مقادیری که اُلُغ بیگ برای موضع ستارگان داده، وضع تا اندازه ای فرق می کند. صورت ستارگان اُلُغ بیگ، پس از صورت ابرخش در طول هفده قرن دومین صورت از نوع خود بود.این صورت شامل 1018 ستاره است که موضع بیشتر آنها عمدتاً با رصدهایی که در سمرقند صورت گرفته تعیین شده است، و بقیه از رصدهایی که پیش از سال 1437/841 انجام گرفته اخذ شده است (7). دسته اخیر از صور الکواکب عبدالرحمان صوفی گرفته شده، که او هم ظاهراً آن را از بطلمیوس اقتباس کرده است.از این روست که صورت ستارگان اُلُغ بیگ اهمیت بسیار دارد زیرا اساساً بدیع است، و در عین حال، دست کم از لحاظ مختصاتی که در آن به کار رفته، تحت تأثیر بطلمیوس است.
در سال 1941 هیئتی به سرپرستی ت. ن. قری نیازوف گور اُلُغ بیگ را در مقبره «گور امیر» در سمرقند کشف کرد. با وجود رسم اسلامی دفن مرده در کفن، جنازه اُلُغ بیگ با لباس کامل در داخل یک گور سنگی قرار داشت، و این مطابق دستور شریعت است که شهید را باید در لباس خودش دفن کنند. نشانه های مرگی خونین در روی اسکلت او نمودار بود: مهره سوم گردن به ضرب سلاح تیزی جدا شده بود، به طوری که بخشی اصلی بدن قوس آن مهره کاملاً قطع شده بود.ضربه، که از سمت چپ وارد شده بود، گوشه راست فک پایین و لبه زیرین آن را هم بریده بود.

پی نوشت ها :

1. V. L. Vyatkin
2. اُلُغ بیگ، زیج گورکانی، مؤسسه بیرونی برای مطالعات شرقی؛ آکادمی علوم ازبکستان شوروی، نسخه خطی 2214، 11a. 1.
3.همان، 102b، I.
4.بیرجندی، شرح زیج گورکانی، مؤسسه بیرونی برای مطالعات شرقی، آکادمی علوم آذربایجان شوروی، نسخه خطی 704,49a, 1.
5. J. B. J. Delamber, Histoire de l'astronomie indienne orientale (Paris, 1787), 155.
6. الُغ بیگ، همان مأخذ، 118 ɐ, 117b.11
7.همانجا.

کتابشناسی :
ابوطاهر خوجه، سَمَریّه، ترجمه از فارسی به روسی،
V. L. Vyatkin, trans. (SamarkandV. L. Vyatkin, trans. (Samarkand, 1899): Babur, Baburname, M. A. Sale, trans. (Tashkent, 1948); V. V. Bartold, Istoria kulturnoy zhizni Turkestana ("History of the Cultural Life of Turkestan"); (Leningrad, 1927); F. Baily, "The Catalogues of Ptolemy, Ulug-Beigh, Tycho Brahe, Halley and Hevelius, Deduced from the Best Authorities, With Various Notes and Corrections, in Memoirs of the Royal Astronomical Society (London, 1843); G. Bigourdan, L'astronomie (Paris, 1925); F. Boquet, Histoire de l'astronomie (Paris, 1925); C. Brockelmann, Geschichte der arabischen Literatur (Weimar, 1898); J. B. J. Delambre, Histoire de l'astronomie du moyen age (Paris, 1819); I. Greave, Binae tabulae geographicae, una Nassir-Eddini Persae, altera Ulug-Beigi Tartari (London, 1652); and T. Hayde, Tabulae longitudinis et latitudinis stellarum fixarum ex observatione Ulug-beighi (Oxford, 1665).
همچنین ر.ک.
T. N. Kari-Niazov, Observatoria Ulugbeka v svete novykh dannykh ("The Observatory of Ulugh Beg in the Light of New Information"; Tashkent, 1947); and Astronomicheskaya shkola Ulugbeka ("The Astronomical School of Ulugh Beg"; Moscow, 1950; 2nd ed. enl., Tashkent,
1967); P.S. Laplace, Precis de I'histoire de I'astronomie (Paris,1865); E.B. Knobel, Ulunghbeg's Catalogue of Stars(Washington,D.C.,1917); G. Sarton, Introduction to the History of Sience, II(Baltimore,1931); L.Sedillot, Prolegomenes des tables astronomiques d'Oloug-Beg (Paris, 1853); G. Sharpe, Tabulae longitudinis et latitudinis stellarum fixarum ex observatione Ulugbeighi (Oxford, 1767); V. P. Shcheglov, " K voprosu o geograficheskikh koordinatakh i azimute sekstanta observatorii Ulugbeka a g. Samarkande" ("Toward the Question of the Geographical Coordinates and the Azimuth of the Sextant at the Observatory of Ulugh Beg and of the City of Samarkand"), in Astronomicheskiy zhurnal, 30, no. 2 (1953); H. Suter, Die mathematiker und Astronomen der Araber und iher Werke (Leipzig, 1900); and V. L. Vyatkin, "Ochet o raskopkakh observatorii Mirza Ulugbeka v 1908 i 1909 godahh" ("An Account of the Excavations of the Observatory of Mirza Ulugh Beg in 1908 and 1909"), in Izvestiya Russkago komiteta dlya izucheniya srednei i vostochnoi azii, 2nd ser. (1912), no.11;
و صالح زکی، آثار باقیه (استانبول، 1911).
منبع مقاله :
گیلسپی، چارلز کولستون؛ (1389)، زندگینامه‌ی علمی دانشمندان اسلامی (جلد نخست)، ترجمه‌ی جمعی از مترجمان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم.