راز سلطه استعماری غرب

رازهای تمدن جدید غرب(5)

به راستی چرا طی سده های شانزدهم تا نوزدهم میلادی به تدریج سلطه استعماری غرب اروپا بر سراسر جهان پدید شد؟ و چرا تمدن هایی که پیشینه هایی درخشان در پشت داشتند مغلوب مهاجمینی آزمند و بی فرهنگ شدند؟ این بی شک مهم ترین پرسش نظری در عرصه اندیشه سیاسی و تاریخی است.
در سده شانزدهم شاهد یک تکانه عظیم تمدنی در دو کانون شرق اسلامی و غرب مسیحی هستیم. این تکانه در کانون شرق اسلامی سه دولت مقتدر هند، ایران و عثمانی را پدید ساخت و در کانون اروپای غربی امپراتوری های مستعمراتی اسپانیا، پرتغال، انگلستان، هلند و فرانسه را. کانون اسلامی پس از یک دوران شکوفایی در سده هیجدهم رو به افول نهاد، کانون اروپای غربی استوار و استوارتر شد و سرانجام سلطه جهانی خویش را تأمین نمود.
پژوهشگران در کاوش برای دریافت "راز" سلطه غرب عوامل متعددی را ذکر می کنند که مهم ترین و پذیرفتنی ترین آن فرادستی دریایی غرب اروپاست. از سده پانزدهم میلادی تا به امروز "غرب"سلطان بلامنازع دریاها بوده است و این فرادستی نه مولود "یکتایی" نژادی یا فرهنگی اروپاییان که محصول ویژگی های زیست-محیطی غرب اروپاست. موقع اقلیمی سرزمین های بهم پیوسته و غنی آسیا و آفریقا هیچ گاه نیاز جدی به نیروی دریایی اقیانوس پیما را در مردم این سامان برنینگیخت. مردم این سرزمین ها تجارت خود را به طور عمده از طریق راه های زمینی انجام می دادند و تکاپوی دریایی آنان محدود به تجارت بندر به بندر و سفرهای سالیانه حج بود. به نیروی رزمی دریایی نیز تنها برای مقابله با دزدان و حفاظت از سواحل و جزایر خود در برابر مهاجمانی هم سنگ خویش نیاز بود نه بیش. در این میان ژاپن یک استثنا است.
از سوی دیگر، نیاز شدید مادی سرزمین های غرب قاره اروپا، که از دیرباز راه طبیعی ارتباطات شان دریاها بود نه خشکی، ایشان را به تکاپویی جدی در اقیانوس ها واداشت و درست در این زمان به "کشف" قاره آمریکا نائل شدند. معادنی بی پایان از ثروت بی هیچ مدافع جدی در انتظار اروپاییان بود. اینک غرب با پشتوانه سلطه خویش بر قاره آمریکا، و در پرتو ثروت عظیمی که از معادن طلا و نقره این قاره و از اقتصاد پلانت کاری به دست می آورد، می توانست تهاجم جدی را برای سلطه بر شرق و غارت ثروت های آغاز کند.
ولی این توصیف "راز سلطه غرب" را به طور کامل بازگو نمی کند. ابهام ها فراوان است. به راستی چرا تمدن های بومی قاره آمریکا در زمان ورود اروپاییان تنها در انتظار تلنگری بودند تا فروپاشند و سلطه اروپا بر قاره آمریکا به این سادگی ممکن شود؟ چرا تکانه تمدنی سده های شانزدهم و هفدهم میلادی در شرق اسلامی در سده هیجدهم منقطع شد؟ و چرا سایر دولت های مقتدر و شکوفای جهان غیراروپایی، چون چین، در زمان تهاجم دریایی غرب در حال افول بودند؟ در اینجاست که پژوهشگران نقش "تصادف تاریخی"را به جد می گیرند.
جامعه انسانی در تاریخ طولانی خود ظهور و افول تمدن ها فراوان دیده است و این دگرگونی ها معلول هزاران عامل بوده است تا بدانجا که توضیحی جامع برای آن نمی توان یافت. چرا هخامنشیان به مدت 218 سال(549-331 پیش از میلاد) در قله تمدن جهانی جای داشتند نه دیگری؟ چرا تمدن مسیحی از درون سرزمین فلسطین، نه جای دیگر، سر برکشید و تمامی شبه قاره اروپا را مسخر ساخت؟ چرا تمدن اسلامی از درون شبه جزیره عربستان سربرکشید و دو امپراتوری عظیم جهان آن روز، ایران ساسانی و روم، را مقهور خود ساخت؟ چرا اقوام شبان است استپ های آسیای مرکزی سرزمین هایی چون چین و ایران و اروپا را درنوردیدند؟ یافتن "راز" این جابجایی ها و استقرار این یا آن قوم، ایرانی و عرب و مغول نه دیگران، در رأس این تکانه های تمدنی غیرممکن است. ظهور تمدن جدید غرب نیز چنین است. دیوید فیلدهاوس(1) استاد دانشگاه آکسفورد، در مقاله "استعمار"، که برای دایره المعارف آمریکانا نگاشته، در جستجوی توضیح این "راز" بوده و سرانجام به عامل"تصادف" توسل جسته است. او می نویسد:
ارائه یک ارزیابی عینی از پدیده استعمار غیرممکن است، زیرا این ارزیابی به آن ملاکی وابسته است که پذیرفته می شود. بر اساس معیارهای امروزین، که بر تقدس حق تعیین سرنوشت[ملت ها]مبتنی است، استعمار از نظر اخلاقی پدیده ای است غیرقابل دفاع؛ زیرا جامعه ای جامعه دیگر را زیر سلطه خود گرفته است... ولی این ملاک از نظر تاریخ نامعتبر است زیرا بر این فرض مبتنی است که در مقابل استعمار شقّ دیگری نیز وجود داشت؛ جهانی مرکب از دولت های مستقل که در چارچوب یک نظم بین المللی مفروض هر یک راه تأمین منافع خود را به بهترین شکل دنبال می نمودند. حال آنکه هیچ گاه چنین نبود. همه نظام های استعماری در اثر جبر فرایند تاریخ و بدون طراحی پیشین پدید شدند. استعمار به عنوان یک واقعیت تاریخی را باید از دیدگاه اخلاقی به عنوان بخشی از یک نظم جهانی ارزیابی نمود؛ نظمی که هرچند قرن یک بار دگرگون می شود.(2)
"ارزیابی اخلاقی"دکتر فیلدهاوس از پدیده استعمار قابل قبول نیست ولی توجه او به "تصادف" و "نظم دگرگون شونده تاریخ " حائز اهمیت است. در نقد "معصومیت تاریخی" که فیلدهاوس برای استعمار غرب قایل است باید گفت که نقش "تصادف" تنها تا سده هفدهم پذیرفتنی و معقول است. در سده هیجدهم، که فرادستی غرب تأمین شده بود، باید از نقش مؤثر عامل "برنامه ریزی سنجیده" در تهاجم به شرق سخن گفت؛ عاملی که دکتر اوانسون به آن اشاره کرده است. از این زمان است که غرب از فرایند افول دولت ها در شرق سود می جوید و سلطه خود را تأمین می کند. این افول، چنانکه در نمونه طلوع دولت های اود و حیدرآباد دکن دیدیم، به معنای مرگ جامعه هند نبود. پس از غروب دولت صفوی شاهد فرایند نوزایی در جامعه ایرانی هستیم که این نیز به دست استعمار غرب پایمال شد. بی شک، اتکاء غرب بر پشتوانه ذخایر عظیم قاره آمریکا سهمی مهم در فرادستی و تهاجم آن در سده هیجدهم داشت. و بی شک، از این زمان غرب با اتکاء بر فرادستی خود از روند متناوب و طبیعی ظهور و افول دولت های شرقی به سود سلطه نهایی خویش بهره جست. در این مرحله، نگرش غرب به شرق مبتنی بر "طراحی" و "مداخله" است نه "تصادف"؛ ما با مهاجمینی سلطه گر و قوی دست سروکار داریم نه با انسان های آرامی که بی طرفانه نظاره گر حوادث پیرامون خویش اند تا در زمان مناسب شانس و اقبال خود را بیازمایند. این مرحله یک سده به طول کشید و سرانجام در نیمه نخست سده نوزدهم به زایش پدیده ای انجامید که"تمدن جدید غرب" نام گرفته است.
تاریخ هند آکسفورد نقش "تصادف"را در استقرار سلطه پرتغالی ها چنین مورد توجه قرار داده است:
در زمان ورود پرتغالی ها[ به شرق] بخت یار آنها بود. در مصر حکومت ممالیک مورد تهدید ترک ها قرار گرفته بود، در ایران یک سلسله جدید[صفویه] هنوز در حال استقرار حاکمیت خود بود. شمال هند نیز میان حکومت های محلی تقسیم شده بود و لذا تنها گجرات بود که در دست های قدرتمند سلطان محمود بیگده قرار داشت و این در زمانی بود که حکومت سلاطین بهمنی در دکن در حال فروپاشی بود. هیچ یک از قدرت های بزرگ[منطقه] نیروی دریایی، به معنای نیروی دریایی مقتدر، نداشتند. در خاوردور به فرمان امپراتور نیروی دریایی چین محدود شده بود. کشتی داران و تجار عرب، که بر تجارت اقیانوس هند تسلط داشتند، فاقد توان لازم برای مقابله با انگیزه نیرومند و اتحاد پرتغالی ها بودند.(3)
این تحلیل کاملاً درست است. در این زمان، در اثر یک "تصادف تاریخی"عجیب، در شرق اسلامی خلاء سیاسی آشکاری پدید شد و هیچ دولت مقتدری، جز حکومت سلطان محمود بیگده در گجرات، حضور نداشت که مانعی جدی در برابر تهاجم پرتغالی ها به شمار رود. سه قدرت اسلامی هند، ایران و عثمانی زمانی سربرکشیدند که غرب با بهره گیری از یک فرصت تاریخی استثنایی پایه های نفوذ خود را در آسیا و آفریقا استوار ساخته بود:
حکومت صفوی ایران در سال 1501 میلادی، چهار سال پس از آغاز مأموریت واسکو داگاما و درست در زمان جنگ های سلطان محمود بیگده با پرتغالی ها، به وسیله شاه اسماعیل بنیان نهاده شد.(4) ولی تا تبدیل دولت صفوی به یک قدرت منطقه ای سال ها به درازا کشید و در این دوران پرتغالی ها سلطه خود را بر بنادر منطقه استوار ساخته بودند. شاه عباس در سال 1587 به قدرت رسید و در سال 1622 پرتغالی ها را از هرمز اخراج کرد.
دولت بابر در سال 1526 میلادی، شانزده سال پس از اشغال بندر گوا به وسیله پرتغالی ها، در دهلی تأسیس شد ولی تنها در دوران اکبر و با تصرف گجرات(1573م.) بود که دامنه اقتدار آن به سواحل غربی هند کشیده شد.
دولت عثمانی در نیمه دوم سده پانزدهم دوران اقتدار خود را آغاز کرد. ولی توجه سلطان محمد دوم، معروف به سلطان محمد فاتح(1451-1481م.) ، به تحکیم پایه های دولت عثمانی و توسعه در حوزه مدیترانه، آناتولی و سرزمین های ممالیک مصر معطوف بود.
در زمان ورود پرتغالی ها، دولت مقتدر ممالیک مصر(1250-1517) رو به افول بود و درگیر جنگ با دولت نوپدید عثمانی که سرانجام به سقوط آن انجامید. معهذا، دولت ممالیک مصر تنها قدرت اسلامی بود که در حمایت از دولت گجرات به تلاشی بی حاصل دست زد.
دولت مسلمان گجرات در سال 1401میلادی به وسیله یک هندوی تازه مسلمان شده به نام ظفرخان بنیان نهاده شد. آغاز شوکت این دولت در زمان احمدشاه است. او سی و دو سال(1411-1443) بر سرزمین گجرات حکومت کرد و دولتی مقتدر و شکوفا را بنا نهاد. مهم ترین یادگار او احداث شهر احمدآباد گجرات است. حکمران نامدار بعدی گجرات، نوه او به نام فتح خان، معروف به سلطان محمود بیگده، است.
سلطان محمود بیگده(5) 52 سال(1459-1511م.) پادشاه مستقل و مقتدر سرزمین استراتژیک گجرات بود. تهاجم دریایی اروپاییان به شرق در اواخر عمر او رخ داد و در این زمان گجرات تنها دولت مقتدر شرق اسلامی و تنها مانع جدی در برابر توسعه طلبی پرتغالی ها به شمار می رفت. بیهوده نبود که وی در اروپا شهرت فراوان یافت و سکنه بنادر اروپا، به تأثیر از داستان ها و سفرنامه های کینه توزانه ماجراجویان دریایی، در اشعار عامیانه خود او را به عنوان "سلطان شرق"آماج طنز قرار می دادند.(6) صاحب مرآت احمدی می نویسد:
سلطان مذکور بهترین سلاطین گجرات است در کثرت عدل و احسان، و هم در اهتمام غزا و رعایت احکام اسلام، و هم در متانت رأی... مدارس بهشت آئین و مساجد مانند خلدبرین ساخت و حکم کرده بود که هیچ کس از لشکریان قرض به ربا نگیرد. خرانه ای علیحده مقرر کرده بود که از سپاهی هر کس به قرض حاجت داشته باشد به او بدهد و به وعده بگیرد. می فرمود که اگر مسلمانان قرض به ربا بخوردند از دست ایشان غذا چگونه آید. و کثرت اشجار میوه دار در عرصه گجرات از آبیاری عهد سلطنت سلطان مذکور است و همچنان در شهر و قریات اگر دکان خالی یا خانه افتاده به نظر می آمد، استفسار حال فرموده، آباد می فرمود.(7)
در این زمان، کهن ترین و ریشه دارترین قدرت دنیای اسلام دولت ممالیک مصر بود. این دولت به دلیل استقرار واپسین خلفای عباسی در قاهره(8) خود را مرکز دنیای اسلام می دانست؛ برای خویش رسالت دفاع از حریم جهان اسلام را قایل بود و به همین دلیل مرجع استمداد دولت های مسلمان اندلس و شمال آفریقا در برابر تهاجم مسیحیان به شمار می رفت. به علاوه، بنادر مصر حلقه ارتباط تجاری اروپا و مشرق زمن بود و انسداد راه تجاری مصر-ونیز به وسیله پرتغالی ها ضربات مهلکی بر اقتصاد این کشور وارد می ساخت. به نوشته استانفورد شاو، تصرف بنادر شرق به وسیله پرتغالی ها سبب بروز "بحران دائمی در اقتصاد قلمرو ممالیک" شد. شاو خسارت توسعه طلبی دریایی پرتغالی ها برای مصر را بیش از هر کشور شرقی دیگر می داند.(9) دولت ممالیک مصر تنها دولت اسلامی آن زمان بود که نیروی دریایی مقتدری در اختیار داشت. این عوامل کافی بود تا دولت ممالیک مصر ناوگان دریایی خود در دریای سرخ را به یاری سلطان محمود بیگده بفرستد.
مقابله سلطان محمود بیگده با تجاوز پرتغالی ها به سواحل گجرات در سال 1507م. به جنگی سخت با ناوگان دریایی پرتغال کشید و او با برخورداری از حمایت ناوگان اعزامی دولت ممالیک مصر در ژانویه 1508 پرتغالی ها را در دیو بندر شکست داد. در این جنگ، دن لورنسو(10) ، پسر فرانسیسکو دالمیدا نایب السلطنه پرتغال، به قتل رسید. ولی سرانجام، در سال 1509 نیروی دریایی سلطان محمود در حوالی دیو بندر شکست خورد.(11)
کمی پس از این ماجرا سلطان محمود بیگده درگذشت و مدتی بعد تهاجم جدی دولت نوخاسته عثمانی به سرزمین ممالیک آغاز شد. به رغم اینکه دولت عثمانی در ژانویه 1511 با اعزام تجهیزات و اسلحه به بازسازی ناوگان ممالیک در دریای سرخ یاری رسانیده بود(12) ، سلیم اول، سلطان عثمانی(918-926ق/ 1512-1520م.) ، در بهار سال 1516 به سرزمین ممالیک لشکر کشید و در ژانویه 1517 به حیات این دولت، که از بحران اقتصادی ناشی از محاصره دریایی پرتغالی ها آسیب فراوان دیده بود، پایان داد. بدینسان، با تهاجم عثمانی به مصر تنها قدرت مسلمانی که از نیروی دریایی قابلی برخوردار بود نابود شد. تاریخ هند آکسفورد می نویسد سقوط دولت ممالیک مصر به وسیله ترک های عثمانی امکان آن را فراهم ساخت تا در سال های بعد پرتغالی ها بتوانند سلطه خود را بر بنادر گجرات نیز برقرار کنند.(13)
دولت عثمانی تنها از دوران سلیمان اول، معروف به "سلیمان باشکوه" و "سلیمان قانونی"(927-974ق/1520-1566م.) توجه خود را به سلطه پرتغالی ها بر بنادر اقیانوس هند معطوف کرد. و این مصادف با حکومت سلطان بهادرشاه(1526-1537) ، نوه سلطان محمود بیگده، بر گجرات است. رابطه بهادرشاه با پرتغالی ها خصمانه بود و سرانجام در جریان مذاکرات خود با ننو داکانا(14) ، نایب السلطنه پرتغال، در سن 31 سالگی به شیوه ای خدعه آمیز به قتل رسید. در مرآت احمدی ماجرای فوق چنین ثبت شده:
بنا بر فتنه فرنگیان و ساختن قلعه در جزیره دیو، سلطان نهایت تأسف داشت و در تدبیر اخراج آنها می بود... چون با فرنگیان از معدودی ملاقات فرمود، آن کفار غدار سلطان را شهید ساختند و در دریا انداختند. و از آن روز جزیره بندر دیو به تصرف اهل فرنگ رفت. و این واقعه سیوم شهر رمضان سنه 943 اتفاق افتاد. اختیارخان وزیر تاریخ این ماجرا را "سلطان البر شهید البحر"یافته(15) .
شیخ ابوالفضل مبارک در اکبرنامه می نویسد نایب السلطنه پرتغال برای مذاکره با شاه گجرات از کشتی خارج نشد و ادعا کرد که سخت بیمار است. سلطان بهادر "از شاهراه احتیاط بیرون آمده"، "با معدودی بر غراب سوار شده"، به پرسش حال او رفت. در عرشه کشتی توطئه را دریافت و کوشید تا مراجعت کند ولی با مقابله پرتغالی ها مواجه شد:
قاضی فرنگ سر راه بر سلطان گرفته تحکم در توقف نمود. سلطان از روی بی تحملی شمشیر کشیده او را از میان به دو نیم کرد(16) و از غراب ایشان به غراب خود جست. غرآب های فرنگ، که دور دور ایستاده بودند، نزدیک شده سلطان را گرد گرفتند. جنگ در پیوست. سلطان و رومی خان[ بنیانگذار قلعه سورت] خود را در آب انداختند. رومی خان را آشنایی از مردم فرنگ دستگیری کرده پیش خود کشید و سلطان غرقه دریای فنا شد. همراهان سلطان نیز ضایع شدند. تاریخ این واقعه را "فرنگیان بهادرکش" یافته اند.(17)
این روش ناجوانمردانه و خدعه آمیز روش معمول پرتغالی ها بود. آنان به همین طریق امیر ابراهیم شیرازی، سلطان زنگبار، را به اسارت گرفتند و به همین روش بر حکومت هرمز چنگ انداختند.
به گزارش هامر پورگشتال، بهادرشاه گجراتی کمی پس از مرگ، سفیری با "هدایای گرانبها" به دربار" حامی حرمین شریفین"(سلیمان قانونی) فرستاد و "از برای دفع دشمن های تازه خود که اهل پورتقال بودند و یکی از بنادر او را که بندر دیو می گفتند متصرف شده بودند"یاری طلبید. سلطان عثمانی دستور داد خادم سلیمان پاشا، حکمران مصر، در رأس ناوگانی مرکب از هفتاد کشتی بزرگ و کوچک و بیست هزار سرباز، که هفت هزار نفر آنان نظامیان زبده عثمانی موسوم به "ینکی چریک" بودند، به یاری سلطان گجرات بشتابد. به رغم اینکه پیش از حرکت ناوگان عثمانی خبر قتل سلطان گجرات رسید، معهذا خادم سلیمان پاشا در ژوئن 1538 مأموریت خود را آغاز کرد. ناوگان عثمانی راه همدلی با مردم منطقه را برنگزید بلکه در مسیر خود به اشغال بنادر زبید و عدن دست زد و آنگاه به بنادر پرتغالی ها در سواحل هند حمله برد؛ قلعه های کوت و کاک را اشغال کرد و سپس بندر دیو را به محاصره گرفت. در این زمان محمود دوم، سلطان جدید گجرات(18) ، که از کردار عثمانی ها در زبید و عدن مطلع شده بود، از همراهی با ایشان و حتی دیدار با خادم سلیمان پاشا و ارسال آذوقه امتناع کرد. ناوگان عثمانی ناگزیر محاصره دیو بندر را ترک گفت و به قاهره بازگشت(19) .
به نظر می رسد یا گزارش هامر پورگشتال درباره علل بازگشت ناوگان عثمانی آشفته است و یا کمی بعد تأثیر رفتار سوءخادم سلیمان پاشا مرتفع شد و رابطه ای اعتمادآمیز میان دولت های گجرات و عثمانی برقرار گردید؛ زیرا در سال 1540 یک صاحب منصب عثمانی به نام خواجه صفر، معروف به رومی خان، به احداث قلعه سورت دست زد. صاحب مرآت احمدی می نویسد:
صفرآقا نام رومی... بنا بر رفع فساد اهل گجرات فرناک[فرنگیان] که از راه کشتی بدانجا رسیده انواع ایذا و اضرار به سکنه می رسانیدند، او قلعه آهنی اساس بنا نهاد. و در حین عمارت، فرنگان با چند کشتی و توپخانه رسیده، بنیاد توپ اندازی و جنگ نمودند که قلعه ساخته نشود، پیش رفت نگشت و قلعه... به استحکام تمام مرتب شد و توپ های اژدهاپیکر با مصالح جنگی و قلعه دار قائم گردید و رفع هنگامه آن جماعت شد.(20)
خواجه صفر به همراه فردی دیگر به نام مصطفی فرستادگان سلیمان قانونی بودند که در اواخر حکومت بهادرشاه، برای یاری به او، به گجرات وارد شدند. سلطان گجرات از ورود آنان استقبال کرد؛ به ایشان لقب خانی داد و خواجه صفر را، که اینک "رومی خان" نامیده می شد، به حکومت سورت و مصطفی خان رومی را به حکومت بندر دیو گمارد.(21) چنانکه دیدیم، در سفر مرگبار بهادرشاه به کشتی نایب السلطنه پرتغال رومی خان از همراهان او بود.
این رابطه تداوم یافت. در اواخر سلطنت" سلیمان قانونی"، سیدعلی کاتبی رومی، فرمانده نیروی دریایی مصر، در رأس ناوگانی به یاری دولت گجرات شتافت. او در آب های اقیانوس هند به دو جنگ بزرگ با پرتغالی ها دست زد؛ در جنگ نخست با 25 کشتی و در جنگ دوم با 44 کشتی. وی سرانجام شکستی سخت خورد و بسیاری از کشتی هایش منهدم شدند. سیدعلی کاتبی بقایای تجهیزات و مهمات و کشتی های خود را به نایب الحکومه بندر دامان تحویل داد و به نیروهای خود دستور داد اگر "میل دارند وارد خدمت سلطان گجرات شوند". وی سپس با سی تن از همراهان خود از راه زمین، از مسیر سند و خراسان و ایران، به وطن بازگشت و پس از سه سال به استانبول رسید. سیدعلی فردی دانشمند بود و دارای تألیفاتی در جغرافیا و ریاضیات و صنعت کشتی سازی و دریانوردی است.(22)
پس از مأموریت نافرجام خادم سلیمان پاشا، سلطان علاءالدین، حکمران سوماترا و شبه جزیره مالاکا و جزایر این سامان، به دلیل فشار و تهدید اروپاییان در سال 1567 سفیر خود، به نام حسین، را راهی استانبول کرد و از سلطان عثمانی یاری خواست. استمداد سلطان سوماترا و تظلمات مکرر بازرگانان مسلمان از تجاوز اروپاییان، سرانجام سلطان عثمانی را واداشت که ناوگانی دیگر را به اقیانوس هند گسیل دارد. این ناوگان نیز درگیر فتوحات در سواحل یمن شد و مأموریت خود را از یاد برد. از همین زمان، توجه دولت عثمانی به ایجاد یک راه دریایی جدید میان مدیترانه و اقیانوس هند از طریق حفر کانال سوئز معطوف شد. در فرمان مورخ 12 رجب 975ق./نوامبر 1568م. سلطان عثمانی به والی مصر، با توجه به سلطه پرتغالی ها بر دریاها و سواحل هند و انسداد راه حجاج ضرورت پایان دادن به سلطه پرتغال خاطر نشان شده است. برای تحقق این هدف، دستور بررسی مهندسین به منظور حفر کانال سوئز داده شده است.(23) این اقدام تاریخی دنبال نشد تا سرانجام کانال فوق به وسیله اروپاییان حفر شد و دورانی نوین را در ارتباطات دریایی شرق و غرب گشود.

پی نوشت ها :

1.David K.Fieldhouse
2.Americana,vol.7,p.302
3.Smith,ibid,p.328
4.سال های آغازین سلطنت شاه اسماعیل صفوی با سال های پایانی سلطنت سلطان محمود بیگده مقارن است. رابطه میان دو دولت مسلمان صفوی و گجرات از دوران سلطنت سلطان مظفر حلیم(خلیل خان) ، پسر سلطان محمود بیگده، آغاز شد. او در رمضان 917ق. به سلطنت رسید و یک ماه بعد، در شوال همین سال، سفیر ایران در دربار او حضور یافت. در مرآت احمدی چنین آمده است:"میر ابراهیم خان ایلچی شاه اسماعیل پادشاه خراسان و عراق آمده و به فرموده، سلطان جمعی از امرا استقبال نموده به اعزاز تمام آوردند. میر مذکور پیاله فیروز که در نهایت نفاست بود با صندوقچه مملو از جواهر و دیسی از اقمشه مذهبه و سی رأس اسپ عراقی و ترکی که شاه فرستاده به رسم هدیه گذرانید و سلطان میرمذکور را با همراهیان به خلعت های خسروانه و انعامات پادشاهانه بنواخت."(علی محمدخان، مرآت احمدی[ در تاریخ گجرات]، بمبئی: مطبع فتح الکریم، 1306ق، ج1، ص67) .
5.در منابع انگلیسی نام وی به شکل های مختلف به ثبت رسیده است: Bigarha, Begara و Begada. مرآت احمدی این نام را به صورت "بیگده"ثبت کرده و در توضیح آن دو روایت به دست می دهد. نخست اینکه سلطان محمود به دلیل تنومندی به "بیگده" شهرت داشت.(هندوها، که گاو را مقدس می شمرند، گاو تنومند و با ابهت را "بیگده"می نامند) . دوم اینکه، "بی"در زبان گجراتی به معنای عدد دو است و "گده" یا "گره" به معنای قلعه. از آنجا که دو قلعه بزرگ چانپانیر(Champaner) در شمال شرقی بارودا و جونه گده یا جونگره(Junagarhagarh) در منطقه کاتیاوار مراکز اصلی حکومت سلطان محمود بود، وی به "بیگده" شهرت یافت یعنی "صاحب دوقلعه"(علی محمدخان، همان مأخذ، ج1، ص 58) .
6.سلطان محمود بیگده به دلیل مطالب استهزاآمیز مندرج در سفرنامه های دیوارتمای ایتالیایی Ludovico di Varthema) درباره جثه درشت و پرخوری اش در بنادر اروپا موضوع طنز بود. Smith,ibid,p.277 در واقع، وی فردی بسیار تنومند و طبعاً پرخوراک بود. صاحب مرآت احمدی می نویسد:" بارها می گفت که اگر خدا محمود را دولت پادشاهی نمی داد شکم او را که پر می کرد."(علی محمدخان، همان مأخذ، ج1، ص 59) .
7.علی محمدخان، همان مأخذ، ج1، صص 58، 60.
8.پس از سقوط بغداد به دست هلاکوخان در صفر سال 656ق./ 1258م. دولت ممالیک مصر به بقایای خاندان خلفای عباسی پناه داد و آنان مرکز خلافت خویش را در قاهره مستقر کردند. خلافت عباسی در قاهره در سال 950ق./ 1543م. پایان یافت و از آن پس سلاطین عثمانی مدعی عنوان خلافت شدند.
9.استانفورد شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیه جدید، ترجمه محمود رمضان زاده، مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس، 1370، ج1، صص 154، 155، 182.
10.Don Lourenco
11.Smith,ibid,pp.275-276,328
12.شاو، همان مأخذ، ص 155.
13.ibid,p.329
14.Nuno da Cunha
15.علی محمدخان، همان مأخذ، ج1، ص 81.
16.فرد فوق مانوئل دسوزا(Manuel de Souza) نام داشت و حکمران پرتغالی دیو بندر بود.Smith,ibid,p.278) .
17.شیخ ابوالفضل مبارک، اکبرنامه، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1372، ج1، ص224.
18.سلطان محمود ثانی در سال های 1573-1553 بر گجرات حکومت کرد و با زهر به قتل رسید. در زمان مرگ 28 سال داشت(علی محمدخان، همان مأخذ، ج1، ص 92) .
19.هامر پورگشتال، تاریخ امپراتوری عثمانی، ترجمه میرزا زکی علی آبادی، تهران: زرین، 1367، ج2، صص 1123-1124؛ شاو، همان مأخذ، ج1، صص 182-183.
20.علی محمدخان، همان مأخذ، ج2، ص 148.
21.پورگشتال، همان مأخذ، ص 1392.
22.همان مأخذ، ص 1290.
23.اسماعیل حقی اوزون چارشلی، تاریخ عثمانی، ترجمه دکتر وهاب لی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1372، ج3، صص 42-43.

منبع مقاله :
شهبازی، عبدالله؛ (1377)، زرسالاران یهودی و پارسی استعمار بریتانیا و ایران، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، چاپ دوم 1390