نویسنده: دکتر طهماسب محتشم دولتشاهی
بازار انحصاری که یکی از انواع بازارها است دارای شرایط خاص خود می باشد که ما ذیلاً به مطالعه و تحلیل این نوع بازار می پرازیم. به طور کلی انحصار کامل هنگامی وجود دارد که شرایط زیر وجود داشته باشد:
برای کالاهای همگن تنها یک فروشنده وجود داشته باشد.
برای کالا یا خدمت عرضه شده در بازار جایگزین مناسبی وجود نداشته باشد.
ورود به بازار به یک یا چد دلیل زیر محدود گردد:
تقاضا برای کالا و خدمت تولید شده در صنعت محدود بوده و بازار قدرت جذب کالاهای تولید شده، فقط توسط یک واحد تولیدی را دارد.
واحد تولیدی موجود، قیمت فروش کالا را به گونه ای انتخاب نموده است که ورود برای سایر واحدهای تولیدی به بازار سود آور نمی باشد.
واحد تولیدی موجود، عرضه و فروش مواد اولیه اساسی برای تولید کالا را کنترل می کند، یا از طریق دیگری روش تولید و تکنولوژی لازم برای تولید کالا را در انحصار خود در آورده است.
واحد تولیدی از طرف دولت اجازه تولید انحصاری کالا را داشته ویا به وسیله مقررات بازرگانی مانند حقوق گمرکی برای تولید انحصاری کالا، به وسیله دولت از واحد تولیدی حمایت می شود.
هر واحد تولیدی در بازرا رقابت کامل با قیمت ثابتی روبرو بود، اما از آنجائی که در بازرا انحصار فقط یک عرضه کننده کالا وجود دارد، قیمت برای انحصارگر ثابت نمی باشد. دیدیم که هر واحد تولیدی در بازار رقابت کامل با توجه به قیمت حاکم بر بازار باید تصمیم می گرفت که چه مقدار کالا تولید گردد. حال آنکه انحصارگر در مورد رفتار خود در بازار دو تصمیم متفاوت پپیش روی دارد:
می تواند قیمت کالای تولید شده را تعیین نموده و تعیین مقدار فروش براساس این قیمت را برای حداکثر کردن سود به عهده تابع تقاضای بازار بگذارد.
می تواند مقدار فروش را تعیین نموده و اجازه بدهد تابع تقاضا بازار، قیمتی که به ازاء آن سود تولید کننده حداکثر می گردد را معین کند.
چون انحصارگر تنها فروشنده کالا و خدمت است، منحنی تقاضا برای کالا یا خدمت تولیدی او همان منحنی تقاضای بازار برای آن کالا یا خدمت می باشد. به عبارت دیگر انحصارگر خود به تنهائی به وجود آورنده صنعت خاصی است که کالای معینی را تولید و عرضه می کند. بنابراین مقدار فروش او تابع قانون عمومی تقاضا است و به عبارت دیگر مقدار فروش او تابع عکس قیمت در بازار می باشد.
با فرض این که تابع تقاضا برای کالای انحصارگر که همان تابع تقاضای بازار است به صورت خطی با شیب نزولی باشد می توانیم تابع آن را به صورت P= a- bQ نوشته و نمودار مربوطه را شکل 47 رسم نمائیم.
درآمد کل انحصارگر که حاصلضرب قیمت در مقدار فروش است به صورت تابع TR =P.Q می باشد (شکل ب). با تقسیم بر TRمقدار تولید Q درآمد متوسط به دست می آید.AR = TR /Q = P.Q /Q =P که ملاحظه می گردد در بازار انحصاری درآمد متوسط و قیمت بازار به ازاء هر مقدار فروش با یکدیگر مساوی هستند.
حال اگر به جایP در تابع درآمد کل مقدارش را از تابع تقاضا بگذاریم، داریم:
اکنون می توان با گرفتن مشتق درجه اول از تابع درآمد کل، تابع درآمد نهایی (MR) را نیز بدست آورد.
تابع درآمد نهایی نیز در شکل الف نشان داده شده است. چون شیب تابع درآمد نهایی (-2b) دو برابر شیب منحنی تقاضا (-b) می باشد می توان نوشت: OC =CB
در بازار انحصاری دیدیم که قیمت و درآمد متوسط (AR) با یکدیگر برابر هستند ولی درآمد نهایی کمتر از قیمت می باشدMR<P. چون منحنی تقاضا برای کالای انحصارگر نزولی است او باید برای افزایش مقدار فروش، قیمت کالای خود را کاهش دهد. مثلاً 10 واحد با قیمت یک ریال به ازاء هر واحد به فروش رساند، درآمد کل او مساوی 10= 1× 10TR= ریال است. اگر بخواهد 11 واحد به فروش رساند باید قیمت را به 99/0 ریال کاهش دهد که در این صورت درآمد کل او 89/10=99/0×11=TR ریال خواهد شد. فروش واحد یازدهم، 89/0 ریال به عنوان درآمد نهایی عاید انحصارگر ساخته است در حالی که قیمت فروش او 99/0ریال بود.
پس نتیجه می گیریم که درآمد نهایی در بازار انحصار کمتر از قیمت می باشد و به همین دلیل منحنی درآمد نهایی در زیر منحنی تقاضا قرار دارد. لازم به یادآوریست که خصوصیات هزینه واحد تولیدی انحصاری شبیه هزینه های واحد تولیدی است که در بازار رقابت کامل فعالیت می کند.
تعادل در بازار انحصاری (تعادل انحصارگر)
انحصارگر وقتی به تعادل می رسد که حداکثر سود را در کوتاه مدت به دست آورد. (1) به دست آوردن حداکثر سود توسط انحصارگر وقتی عملی می گردد که بتواند مقدار تولیدی را انتخاب نماید که به ازاء آنMC =MR باشد.اثبات این موضوع شبیه تعادل کوتاه مدت واحد تولیدی در بازار رقابت کامل است. تا وقتی که فروش یک واحد اضافی مبلغی بیش از هزینه تولید آن واحد اضافی در برداشته باشد، فروش آن واحد سودآور می باشد و سود کل صعودی (یا زیان کل نزولی) خواهد بود. در شکل 48 ملاحظه می گردد که سود در کوتاه مدت وقتی حداکثر می گردد که منحنی های هزینه نهایی و درآمد نهایی یکدیگر را قطع نمیاند. در این حالت قیمت انحصاری P_1و مقدار عرضه او
واحد می باشد. سود کل را که مساوی:
می باشد می توان به وسیله سطح مستطیل
نشان داد.
را تولید نماید تا سود حداکثر عایدش شود. از نظر جبری فاصله TR و TC وقتی حداکثر خواهد بود که خطوط مماس بر دو منحنی با هم موازی باشند.
بازار رقابت انحصاری
بازاری که در آن تعداد زیادی فروشنده، کالایی را که از نظر حقیقی و یا مجازی با هم اختلاف دارند عرضه می کنند، بازار رقابت انحصاری نامیده می شود. چمبرلن، اقتصاددان انگلیسی برای نخستین بار این نوع بازار را مطرح ساخت. در بازار رقابت انحصاری، کالای فروشندگان بیمشار به جای اینکه با هم مشابه باشند (شبیه بازار رقابت کامل) از نظر کیفیت و با بسته بندی با هم اختلاف دارند. در این بازار فروشنده باید قیمت کالای خود را طوری انتخاب کند که بتواند مشتریان بیشتری را جلب نماید. او می داند چنانچه قیمت کالایش را در سطح بالایی تعیین کند، خریداران به کالای سایر فروشندگان که با کالای او اختلاف اندکی دارد روی خواهند آورد.با توجه به اینکه در بازار رقابت انحصاری کالای بنگاههای تولیدی به طور حقیقی و یا مجازی با هم اختلاف دارند، هر بنگاه با منحنی تقاضا و منحنی درآمد متوسط نزولی مواجه می باشد.
در حقیقت بنگاهی که در بازار رقابت انحصاری فعالیت می کند در چهارچوب مشخصی به صورت انحصارگر عمل می نماید. بدین ترتیب که اگر قیمت کالای خود را کاهش دهد مقدار بیشتری می فروشد و اگر قیمت را افزایش دهد تعدادی از مشتریهای خود را از دست خواهد داد.
موقعیت حداکثر سود بنگاهی که در شرایط رقابت انحصاری فعالیت می کند در کوتاه مدت به صورت شکل 48 و جایی که MC=MR می باشد، است.
در این حالت بنگاه در دراز مدت سعی می کند کالایش را از طریق آگهی های تجاری با کالاهای سایر تولید کنندگان متمایز سازد. بدین ترتیب او هزینه ای را به نام هزینه آگهی متحمل خواهد شد. منحنی هزینه متوسط تولید کننده بعد از انجام آگهی های تجاری به بالا انتقال می یابد (شکل 50).
بازار چند قطبی
یکی دیگر از اشکال بازار است که در‌آن چند فروشنده تقاضای انبوهی از افراد را پاسخ می گویند. به عبارت دیگر هرگاه در بخش تولید چند فروشنده، تقاضای انبوه خریداران را به نحوی برآورده کنند که اتخاذ سیاست هر یک از آنها در وضع بازار و سود دیگر فروشندگان مؤثر باشد،آن وضع را چند قطبی می نامند. مثالهای بی شماری از بازار چند قطبی می توان ارائه داد. از جمله وقتی دو یا چند تولید کننده، مصرف نوشابه انبوه خریداران را تأمین می کنند، می گوییم بازارهای چند قطبی وجود دارد.تولیدکننندگان در بازار چند قطبی (قطب ها) می توانند تأثیر زیادی بر قیمت بازار بگذارند ولی نمی توانند مانند انحصارگر مستقلاً قیمت کالا را تعیین نمایند بلکه باید عکس العمل رقبا را نیز در نظر بگیرند.
تحلیل مسائل مربوط به بازار چند قطبی به سادگی تحلیل مسائل مربوط به بازارهای انحصاری نیست، زیرا که الگوی واکنش رقبا در این حالت می تواند اشکال بسیاری به خود بگیرد. برای مثال، حالتی از بازار چند قطبی می تواند وجود داشته باشد که در آن بنگاه های اقتصادی تصمیم به توافق با یکدیگر بگیرند، که در صنعت حالتی شبیه انحصار به وجود می اید. در این صورت مقدار تولید، فروش و قیمت کالا، به مشابه وضعیت انحصاری تعیین می گردد. در حالت دیگر هر واحد تولیدی قیمت و سطح تولید را بدون توجه به واکنش رقبا تعیین می کند. در این حالت، تصمیم اتخاذ شده، مانند تصمیم اخذ شده در مورد قیمت و سطح تولید در حالت رقابت کامل است.
خلاصه اینکه بی نهایت حالت ممکن از بازار چند قطبی می تواند بین دو حالت مذکور به وجود آید و از طرفی صنعتی که در آن فقط دو فروشنده وجود داشته باشد را بازار دو قطبی گویند. معمولاً تحلیل بازارهای چند قطبی براساس تحلیل مدل دو قطبی انجام می شود. این تحلیل ها برای حالاتی که بیش از دو قطب در بازار وجود داشته باشد نیز قابل تعمیمی است. مدل های متعددی در این مورد مطرح شده است که از آن جمله می توان مدل های «کرنو»، «اشتاکلبرگ»، «سهم بازار» و مدل «منحنی تقاضای شکسته» را نام برد. (2)
پی نوشت ها :
جهت اطلاع از تعادل درازمدت انحصارگر مراجعه کنید به اقتصاد خرد، تألیف نگارنده.
برای اطلاع بیشتر از مدل های بازار چند قطبی و دو قطبی مراجعه کنید به اقتصاد خرد، دکتر طهماسب محتشم دولتشاهی- تهران-1370.
محتشم دولتشاهی طهماسب (1390) مبانی علم اقتصاد: اقصاد خرد، اقتصاد کلان تهران: چاپ سی و یکم، ویراست ششم (1390)
