نقش انگلیس در عزل و قتل میرزا تقی خان امیرکبیر

نویسنده: نیلوفر کسری

میرزا تقی خان امیرکبیر، صدر اعظم بزرگ عصر ناصری از رجال برجسته، آزادیخواه و اصلاح گر تاریخ معاصر ایران بود.
امیرکبیر یکی از پایه های اصلی مبارزه با استعمار و استثمار در تاریخ معاصر ایران به شمار می آید. وی همواره سدی در مقابل مطامع دول روس و انگلیس بود و مانع از رسیدن آنان به اهداف شومشان می شد. بنابراین بررسی زوایای شخصیتی امیرکبیر و عملکرد او در برخورد با دول استعمارگر و نقش این دولتها به ویژه انگلیس در عزل و قتل امیر حائز اهمیت است.
میرزاتقی خان در خانواده ای از طبقات پایین به دنیا آمد و در دامان یکی از بهترین و اصیل ترین خاندانها پرورش یافت. تقی، فرزند کربلائی محمد قربان از اهالی قریه هزاوه اراک، در مجاورت فراهان، که زادگاه خانواده بزرگ قائم مقام بزرگ درآمد و آشپز وی شد و در زمان میرزا ابوالقاسم قائم مقام دوم، صدر اعظم محمد شاه به نظارت بر آشپزخانه خاندان گمارده شد. میرزا تقی هم با اطفال خانواده قائم مقام محشور بود. به طوری که هوش ذاتی و دانش او باعث شد در اندک مدتی ترقی یابد و به مدارج عالی علمی دست یازد.
امیر در کودکی که ناهار اولاد قائم مقام را می آورد و در حجره معلمشان ایستاده برای باز بردن ظروف، آنچه معلم به آنها می آموخت فرا می گرفت تا روزی قائم مقام به آزمایش پسرانش آمده، هر چه از آنها پرسید، ندانستند. امیر جواب می داد. قائم مقام پرسید: تقی تو کجا درس خوانده [ای]، عرض نمود، روزها که غذای آقازاده ها را آورده ایستاده می شنودم. قائم مقام انعامی به او داد، او نگرفت و گریه کرد. بدو فرمود چه می خواهی. عرض کرد به معلم امر فرمائید درس که به آقازاده ها می دهد به من هم بیاموزد. قائم مقام را دل سوخته، معلم را فرمود تا به او نیز می آموخت.(1)
بدین ترتیب با پرورش در دو خانواده فقیر و غنی، هم رفاه و آسایش و ناز و نعمت طبقات ممتاز را از نزدیک دید و هم درد و رنج و زحمات و محرومیت های طبقات زحمتکش ملت را لمس کرد و از نزدیک با شرایط هر دو طبقه آشنا گردید. دوران رشد و جوانی تقی با شکست ایران در برابر روش و عقد عهدنامه ننگین ترکمانچای، دسیسه های دول خارجی از جمله انگلستان در این عهدنامه، اقدامات انگلیس در خراسان، بلوچستان و ماوراء النهر برای حفظ هندوستان و خلاصه تماس مستقیم با عملکرد استعمارگرایانه آن کشورها در ایران مصادف بود و البته حضور او در کنار میرزا ابوالقاسم خان فراهانی، قائم مقام اول، در اواخر عهد فتحعلی شاه و اوایل محمدشاه، چشم و گوش امیر را بر جنایات و خیانتهای دول استعماری و فساد دستگاه حاکمه گشود.
شروع کار میرزا تقی به طور رسمی و جدی از زمان به تخت نشستن ناصر الدین شاه قاجار بود. گرچه سفرهای او به روسیه در هیأت عذرخواهی از بابت قتل گریبایدوف (16 شوال 1244- 3 رمضان 1245) مسافرت به ایروان (1253 ق) هنگامی که محمدشاه برای تسخیر هرات به خراسان رفته بود و امپراتور روسیه عازم بازدید از مناطق جنوبی روسیه و نواحی متنزعه از ایران بود و می خواست با شاه ایران ملاقات کند، میرزا تقی به همراه ناصر الدین میرزا ولیعهد هشت ساله ایران عازم آن نواحی شد و با نیکلای امپراتور روس ملاقات کرد. همچنین مسافرت به ارزنه الروم برای رفع کشمکشهای عثمانی و ایران (اواخر سال 12359- 1262 ق) و تدبیر مدبرانه اش در این قرارداد؛ رجال خارجی و نمایندگان آنان را با او آشنا کرده بود. به طوری که رابرت کرزن انگلیسی درباره نقش میرزا تقی خان در آن کمیسیون نوشت:
میرزا تقی از تمام نمایندگان عثمانی، روسیه و انگلیس که در ارزنه الروم جمع شده بودن قابل ملاحظه تر و مشخص تر بود و با هیچ یک از آنها قابل مقایسه نبود.(2)
اما هنوز امیر قابلیت هایش را آشکار نکرده بود.

صدارت و نخستین جرقه های مخالفت

چند روز قبل از مرگ محمد شاه، مهدعلیا همسر اول او و مادر ناصر الدین شاه و سفرای روس و انگلیس از وخامت حال شاه باخبر شده بودند. طبیب مخصوص شاه دکتر بل مراتب را به طور رسمی به اطلاع وزیر مختار انگلیس رسانده بود. مهدعلیا مادر ناصر الدین شاه بلافاصله دست به دامان وزرای مختار روس و انگلیس شد تا برای آوردن ولیعهد از تبریز اقدام کنند. او در تهران گوش به زنگ ماند تا در صورت خبر فوت شوهر، کلیه مدعیان سلطنت را به کمک ایران خود نابود سازد. البته در این مورد قول مساعد سفرای روس و انگلیس را به دست آورده بود. دالگورکی وزیر مختار روس پس از مشورت با کلنل فرانت، کاردار سفارت انگلیس مقرر داشت به محض وصول خبر مرگ محمد شاه فوراً یکی از اعضای سفارت را به چاپاری روانه تبریز نمایند و ولیعهد را در اسرع وقت به تهران برسانند و بدین ترتیب خیالات سوء جمعی از درباریان و امرا را که هر یک به نفع خود فعالیت می کردند و نقشه هایی در سر می پروراندند، بگیرند. اما در عین حال هر یک از سفرا جداگانه خیال سبقت گرفتن از یکدیگر را داشتند و می خواستند در تقرب و همراهی ولیعهد، پنهانی و قبل از فوت محمد شاه، قاصدی روانه تبریز کنند. از این رو کلنل فرانت پس از اطلاع از وخامت حال شاه، قاصدی از جانب خود به تبریز فرستاد. دالگورکی هم سفیری روانه تبریز کرد.(3)
یازدهم شوال 1264 خبر مرگ محمد شاه، پس از پنج روز، در تبریز به ولیعهد هفده ساله رسید. ناصر الدین میرزا فوراً به وزیر خود میرزا فضل الله نصیر الملک دستور داد مبلغی پول برای پرداختن قرضهای هجده هزار تومانی اش و مخارج سفر تهران تهیه نماید و مقدمات سفر را آماده سازد. اما نصیرالملک نتوانست پول را تهیه کند و رسماً معذرت خواست.
ولیعهد به میرزا تقی خان فراهانی، وزیر نظام متوسل شد، که شغل امارت نظام را بعد از مرگ امیر نظام، محمدخان زنگنه به عهده داشت، که او نیز این مسئولیت را پذیرفت. امیر نظام از ناصر الدین میرزا خواست دستخطی تحت عنوان «سند تقی سند من است.» بدو بدهد. تا او با این دستخط هر قدر تنخواه لازم باشد، فراهم آورد. ناصر الدین میرزا چنین کرد و امیر مقداری پول از بازرگانان تبریز وام گرفت. وی با مراجعه به یکی از تجار تبریز (حاج شیخ کاظم پدر شیخ محسن خان مشیر الدوله) مبلغ سی هزار تومان قرض کرد(4) و با پشتکار فراوان، وسایل حرکت ولیعهد و سپاهیانش را به تهران فراهم نمود. ناصر الدین میرزا در 14 شوال 1264/ 1848 ش در تبریز تاجگذاری کرد و روز بعد همراه وزیر نظام و سپاهیانش راهی تهران گردید. امیر قبل از حرکت برای اینکه مشکلی در آذربایجان پیش نیاید، ابتدا در دستگاه حکومت تغییراتی داد و افراد مطمئن و معتمد را به کار گمارد و همچنین مانع از همراهی بعضی از نزدیکان ولیعهد در سفر به تهران شد و به آنان گفت: « حقوق شما اضافه می شود ولی حق آمدن به تهران را ندارید تا موقع اقتضا کند. فعلاً در تبریز بمانید.»(5)
همچنین به شاه گفت که اینها در کودکی شما را دیده اند و حالا احترام مقام سلطنت را درست نگه نمی دارند. بهتر است در تبریز بمانند و فقط شش نفر از آنان را اجازه آمدن داد.(6)
حسن خدمت و تدابیر میرزا تقی باعث شد که در باسمنج، دو فرسنگی تبریز، ناصر الدین شاه منشور لقب و مقام امارت نظام را که سابقاً با محمدخان زنگنه بود به میرزا تقی خان امیرکبیر تفویض کرد و او را از آن تاریخ به بعد به نام امیر نظام ملقب ساخت. کاروان شاه در روز هجدهم ذی قعده سال 1264 به تهران رسید. اوضاع پایتخت در این زمان بسیار آشفته بود. مهدعلیا از ترس مدعیان سلطنت بویژه طرفداران عباس میرزا ملک آرا، دیگر فرزند ذکور محمدشاه که به او و مادرش خدیجه سلطان علاقه ای خاص داشت، به سفارتخانه های انگلیس و روس متوسل شد و پس از کسب حمایت آنها برای 45 روز با قدرت زمام امور را در دست کرفت.(7) او علیقلی میرزا اعتضاد السلطنه را به پیشکاری خود برگزید و هر روز در تالار بزرگ پشت پرده زنبوری قرار می گرفت و راجع به کارها با آن گفت و گو و دستورات لازم را صادر می کرد.(8)
وی جمله «مهین مادر ناصر الدین شهم» را بر چهار گوش بزرگی حک کرده بود و فرمان های خود را با آن مهر می کرد.(9)
در این زمان تهران و ولایات در بی نظمی کامل به سر می برد. حاج میرزا آقاسی، وزیر بی کفایت محمدشاه که در طول مدت صدارتش عده بی شماری از رجال و درباریان را از خود رنجانده بود و در حفظ مقام، جز شخص محمدشاه پشت و پناهی نداشت در روزهای آخر حکومت شاه از ترس در قلعه عباس آباد مستقر شده بود و می خواست از عباس میرزا ملک آرا به عنوان جانشین پادشاه حمایت کند. او حتی چند مراسله به رضا قلی خان هدایت، لله باشی عباس میرزا نوشت و از او خواست تا عباس میرزا ملک آرا را به قلعه عباس آباد بیاورد تا از طریق نایب السلطنه کردن او همچنان زمامدار باشد. اما رضا قلی خان از ترس مهدعلیا و مخالفتهای سرسختانه رجال درباری از این اقدام حذر کرد.
در این زمان عده ای از امرا و متنفذین دولت همچون میرزا یوسف مستوفی الممالک و میرزا محمدخان کشیکچی باشی و عباس قلی خان والی و محمد حسن خان سردار ایروانی شبانه به سفارت انگلیس رفتند و متعهد شدند تا ورود ولیعهد، زمام امور دولتی را در دست بگیرند و پس از ورود ولیعهد خدمت گزار صمیمی او باشند اما حاضر نیستند زیر بار امر حاج میرزا آقاسی بروند و حتی حاضر به جنگ و مقابله با او هستند. کاردار سفارت انگلیس آنان را به جلب نظر سفیر روس فرستاد. آنان نیز در دیدار با دلگورکی بر وفاداری به ناصر الدین شاه تعهد کردند و تأکید کردند که حاجی میرزا آقاسی باید به کلی از کارها کناره بگیرد و نظامیانی را که گرد خود جمع نموده متفرق سازد. دالگورکی و فرنت پس از گرفتن این تعهد قول دادند که حاجی را وادارند که در قلعه ی عباس آباد آسوده بنشیند و از تحریک و تشبث دست بردارد.(10)
وقتی این خبر به گوش مهدعلیا رسید بلافاصله به علی قلی میرزا اعتضاد السلطنه، عمّ محمد شاه و پیشکار خود دستور داد که دستخطی دایر بر عزل حاج میرزا آقاسی صادر و به کلیه بلاد ارسال نماید.(11)
آغاسی پس از صدارت میرزا تقی خان به عتبات رفت و همانجا در 12 رمضان 1265 درگذشت.
پس از خلع حاج میرزا آقاسی مدعیان از گوشه و کنار سر برآوردند. از جمله این افراد میرزا آقاخان نوری بود که به حمایت سفارت انگلیس به تهران آمد. وی دو سال قبل از فوت محمد شاه از دربار مطرود و پس از خوردن چوب مفصل و مصادره ی دوازده هزار تومان و عزل از وزارت کشور به کاشان تبعید شده بود. سفارت انگلیس درصدد برآمد که پیش از ورود شاه به پایتخت با کمک مهدعلیا زمینه های صدارت او را پی ریزی نماید. در این زمینه فرانت به پالمرستون می نویسد: «... در ملاقات خصوصی با مهدعلیا او به من اطمینان داد که پیوسته به شاه تلقین خواهد نمود که به اندرز و راهنمایی انگلستان گوش بدهد.»(12)
خبر بازگشت میرزا آقاخان نوری به پایتخت در بین راه به امیر رسید. او نیز برای اینکه دخالت بی جای نماینده انگلیس را محکوم نماید، فرمانی از شاه خطاب به نوری گرفت که فوراً به تبعیدگاه خود، کاشان، مراجعت کند. میرزا آقاخان باز به سفیر انگلیس و مهدعلیا متوسل شد و در سفارتخانه انگلیس متحصن گردید. سفیر انگلیس رسماً از او دفاع کرد و به امیر اطلاع داد که میرزا آقاخان از تبعه دولت انگلیس و تحت حمایت سفارت آن کشور می باشد و کشور بریتانیا نمی گذارد او را تبعید کنند. سپهر در ناسخ التواریخ می نویسد:
ابتدا میرزا آقاخان خواست فرمان شاه را اطاعت کند و گفت به کاشان بر می گردم ولی صاحبان مناصب سفارتخانه انگلیس به میان ارگ سلطنتی درآمدند و در خدمت مهدعلیا و [ناخوانا] معروض داشتند. سالها است دولت انکلیس و ایران با هم از در مودت و موالاتند و سود یکدیگر را نمی گذارند، ما از قبل دولت خود ابلاغ این خبر می کنیم که هرگز رضا نخواهیم داد کسی مانند وزیر کشور از این در دور باشد.(13)
امیر با مشاهده پشتیبانی مهدعلیا و سفارت انگلیس از میرزا آقاخان نوری، مصلحت ندانست بیش از این با این مسئله مخالفت کند و او را واسطه ی خود و سفارت انگلیس قرار داد.(14) سرانجام موکب ناصر الدین شاه روز پنجشنبه 20 ذی قعده 1264 به قریه یافت آباد در غرب تهران رسید و عده زیادی از درباریان که منتظر صدارت بودند از جمله صدر الملک که مدتی در منزل حاج میرزا آقاسی منزل گرفته بود، مأیوس شد. چرا که شاه در همان شبی که بر تخت سلطنت جلوس کرد فرمان صدارت اعظمی با لقب پر طمطراق اتابک اعظم را به نام میرزا تقی خان بدین شرح صادر نمود:

امیر نظام

ما تمام امور ایران را به دست شما سپردیم و شما را مسئول هر خوب و بدی که اتفاق افتد می دانیم. همین امروز شما را شخص اول ایران کردیم و به عدالت و حسن رفتار شما با مردم کمال اعتماد و وثوق داریم و به جز شما به هیچ شخص دیگری چنین اعتقادی نداریم و به همین جهت این دستخط را نوشتیم.(15)

مخالفان داخلی

کاخ آرزوهای مهدعلیا و پاره ای از رجال درباری با انتصاب امیرکبیر به صدارت در هم شکست. مهدعلیا که در دل خیال شراکت در سلطنت را داشت، مأیوس شد چرا که امیر را مردی آهنین یافته بود و در تفکر و قدرت کمتر از مردان مقتدر پیشین نبود. مهدعلیا از همان لحظه اول از نفوذ امیر بر پسرش آگاهی یافت و دانست که ناصر الدین شاه جوان تصمیمات او را بر تصمیمات خود برتری خواهد داد. مهدعلیا که پس از سالها انتظار برای پادشاهی پسرش آرزوهایش را برباد رفته می دید، کمر به حذف امیر بست. بویژه که امیر در اولین اقدام خود مقرری مهدعلیا و شاهزادگان را کم یا قطع کرد و این امر برای کسانی که به بذل و بخشش و ریخت و پاش فراوان عادت کرده بودند، بسیار گران می آمد.
از این رو، مهدعلیا مخالفان را به دور خود جمع کرد و به مبارزه رودررو با او پرداخت. امیر در آغاز با مهدعلیا مدارا کرد و تقریباً هر چه او می خواست اگر به مصالح مملکتی خدشه ای وارد نمی ساخت، مهیا می نمود.(16)
علاقه قلبی شاه به امیر یکی از دلایل عمده حسادت مهدعلیا به حساب می آمد. این ارادت و محیت خالصانه ناصر الدین شاه جوان به امیر و بی توجهی به مادر که در طول حکومت محمد شاه از شوهر محبتی ندیده بود، مهدعلیا را به خشم می آورد و او را به مبارزه وامی داشت، چه شاه جوان هنوز در چشم مادر خام و بی تجربه می آمد و بی اعتنایی او سخت گران بود. محفل درباری های ناراضی و شاهزادگان و امرای دولت پیشین که به دور مهدعلیا گرد آمده بودند به شایعاتی دامن می زد که این شایعات خشم شاه جوان را برمی انگیخت اما امیرکبیر دوراندیش که می دانست خطرات گوناگونی دولت نوپای ناصری را تهدید می کند به ترفندی دست می زد تا روابط شاه و مادرش را بهبود ببخشد. او در نامه ای به شاه می نویسد:
دیروز والده سرکار را زیاد دلگیر دیدم. خودم فردا خاکپای مبارک عرض می کنم اگر جسارت نباشد عرض می کند که زودتر زیاد مهربانی و دلجویی قلبی بفرمائید. امیدوار است که عرایض این غلام که از راه بی غرضی است، خاکپای همایون مقبول باشد.(17)
در نامه ای دیگر سعی به حل اختلاف پسر و مادر دارد و به شاه می نویسد:
گمان ندارم نواب به شکست حکم همایون در این شش ماهه اول سلطنت راضی شود. زیرا که دنیا را معلوم است برای وجود مبارک شما و استقامت احکام شما می خواهد... به هر صورت امر با خود سرکار همایون است.(18)
این دو نامه در بیان نامه های خصوصی امیر به ناصر الدین شاه بیانگر تلاش امیر در جلوگیری از نفاق و دوگانگی در دستگاه حکومت است. زیرا که در دوران سلطنت ناصر الدین شاه، دولت با مشکلات و شورشهای گوناگونی روبه رو بود و امیر که به ناصر الدین شاه به مثابه فرزندی علاقه داشت نمی خواست پایه های سلطنت شاه جوان به هر دلیلی سست گردد. بنابراین اختلاف بین مادر و فرزند را جایز نمی دانست و شاه را به دلجویی از مادر تشویق می کرد. اما دشمنان این بی میلی و بی علاقگی را ناشی از وجود امیر جلوه می دادند و مادر را بیشتر تحریک می کردند. مقارن با همین زمان، ناصر الدین شاه برخلاف میل مادر خواستار ازدواج یگانه خواهر تنی خود عزت الدوله با امیرکبیر شد. امری که شرایط را بر مهدعلیا تنگ تر می ساخت. او امیر را لایق ازدواج با شاهزاده خانم نمی دانست و از همه بدتر می ترسید که امیر با این ازدواج بر نفوذ و قدرت خود در دربار بیفزاید و در زمان مقتضی خاندان سلطنت را نابود کند و زمام قدرت را در دست گیرد. طعنه های رجال و شاهزادگان بر شدت این حسادتها می افزود.
چنانچه از نامه های امیر بر می آید خود او نیز خواهان این ازدواج نبود و از طعن مخالفان و توطئه های آنان باخبر بود. او در نامه ای به ناصر الدین شاه می نیوسد:
فدوی از اول برخورد قبله عالم ... معلوم است که نمی خواستم در این شهر صاحب خانه و عیال شوم. بعد به حکم همایون و برای پشرفت خدمت شاه این عمل را اقدام کردم.(19)
در تمامی این مراحل امیر سعی داشت با مدارا و ملایمت با مهدعلیا برخورد کند و از این طریق از متشکل شدن قدرت بدخواهانش در زیر لوای مادر شاه جلوگیری نماید.
مهدعلیا در نهایت با تصور اینکه دخترش در نابودی دشمنش او را یاری خواهد کرد، با این پیوند موافقت کرد و در نامه ای به ناصر الدین شاه نوشت:
قربانت گردم
ملک زاده کنیزی است از شما، اختیار او با من نیست، با قبله عالم است. همان طور که شما مصلحت دیده اید من حرفی ندارم. صلاح من همه آن است کان تراست. صلاح البته بهتر و لایق تر از جانب امیر نظام کسی نیست. ان شاء الله زیر سایه پادشاه مبارک است.(20)
ناصر الدین شاه هم در نامه ای به امیر نوشت:
خدمت امیر نظام
چنانچه نواب نوشته است، ما هم اذن دادیم که شما در تدارک این امر باشید. ان شاء الله مبارک است. به زودی باید انجام بگیرد. فی شهر ربیع الاول سنه 1265. (21)
به هر حال عزت الدوله در 22 ربیع الاول 1265 به عقد امیرکبیر درآمد. مهدعلیا می خواست از طریق دختر به امیر نزدیک شود و بر اعمال او نظاره کند. اما شخصیت امیر قوی تر از آن بود که دختری سیزده ساله بر او تسلط یابد. از بد حادثه اندکی پس از ازدواج، ملک زاده خانم جوان مانند برادرش شیفته و دلبسته امیر شد و از اندرونی و مادرش دل برید. ملک زاده خانم بعدها با وجود فشارهای شدید مادر و برادرش هرگز امیر را ترک نکرد و در بدترین شرایط در کنار امیر ماند.(22)
نامه های شیل، کاردار سفارت انگلیس در تهران درباره امیر کبیر بر تحکیم قدرت او در دربار اذعان دارد به طوری که چهار ماه پس از سلطنت شاه و صدارت امیرکبیر می نویسد:
امیر نظام مورد نهایت اعتماد شاه است، رأی و میل او تنها راهنمای سلطنت در انجام کارها و اصلاحات مملکت می باشد... شاه نسبت به هوش و کاردانی امیر نظام همان اعتقادی را دارد که محمدشاه نسبت به حاجی میرزا آقاسی. امیر کاری را انجام نمی دهد مگر اینکه قبلاً با شاه مشورت نماید. این معنی حتی در امور بسیار جزئی صادق است. در هر مطلبی اگر فرصت توضیح زبانی نداشته باشد، یادداشت مفصلی به شاه می فرستد و نظر خود را می دهد. شاه نیز معمولاً تصمیم خود را به خط خودش می نگارد.
یک سال و نیم بعد شیل نوشت:
قدرت امیر نظام همچنان برجاست. از اعتماد شاه نسبت به او هیچ کاسته نشده، اما امیر نظام خردمندانه از تسلط مطلق خود بر شاه کم کرده است... شاه آن قدر کوشاست که گزارشهای روزانه کشور را می خواند، گرچه به ندرت ممکن است بدون مشورت و تصویب امیر نظام دستوری صادر نماید. زندگی خصوصی شاه از قاعده درست بیرون نیست. رفتارش ساده و بی پیرایه است و حتی شاید بیش از اندازه برای ایران ساده باشد...(23)
اعتماد بیش از حد شاه به امیر در نهایت باعث شد که مادر شاه بر آن شود که اعتماد شاه را به امیر نظام متزلزل کند. پس کمر به تباه کردن اقدامات دولت بست.
رفتار مهدعلیا پسرش را نیز می آزرد به طوری که شاه دستور داد آمد و شد شاهزادگان و رجال به دربار مهدعلیا محدود شود و رسماً اعلام کرد که هیچ کدام از شاهزادگان یا کسان دیگر بدون اجازه نامه کتبی اذن دیدار مادرش را ندارند.
او به شاه در نامه ای نوشت:
چون شاهزادگان و دیگر کسان از زمین و آسمان دستشان بریده شده بود، به جهت اینکه خفیف نشوند یا در دل خودشان را و عرضشان را بکنند، ناچار رو به من می آوردند (24)... اگر پشت سر شاهزاده ها هم بزنند، بی قاعده و بی اذن نخواهند آمد.(25)
اما باز محفل مهدعلیا محفل دسیسه کاری و توطئه سازی علیه امیر بود. و البته این محفل با ارتباط نزدیک با میرزا آقاخان نوری و مادام حاجی عباس گلساز (26) تحت نظارت و نفوذ مستقیم انگلیسیها قرار داشت.
در اولین اقدام علیه امیر، افواج مسلح ماکویی و آذربایجانی به بهانه اینکه برادر امیرکبیر وزیر نظام در آذربایجان با سربازان بدرفتاری می کند، خواستار عزل او شدند و به خانه امیر حمله کردند و دو تن از محافظان او را کشتند.
امیر به صلاحدید عزت الدوله و پاره ای از نزدیکانش به خانه میرزا آقاخان نوری پناهنده شد. گو اینکه می دانست این شورش با سفارت انگلیس و دسیسه های عمل آنان بی ارتباط نیست و چون میرزا آقاخان نوری از عمال رسمی سفارت انگلیس به حساب می آمد، سربازان شورشی به خانه او حمله نمی کردند.(27)
با یاری مردم شورش سربازان آذری خاموش شد و مردم امیر را از خانه میرزا آقاخان نوری با تجلیل و احترام به ارگ سلطنتی بردند. وزیر مختار انگلیس کلنل شیل در این باره می نویسد:
در راه امیر به مقر سلطنتی، تمام مردم شهر به دنبال او روان بودند. گوسفندها قربانی کردند و استقبال شاهانه ای از او نمودند. در این مملکت هیچ وقت چنین تظاهراتی به نفع وزیری دیده نشد.(28)
پس از شکست نقشه مهدعلیا و یارانش، محفل او بار دیگر محل تجمع مخالفان امیر شد و شاه که با اصرار عده ای از ایران و نزدیکان مادرش مبنی بر عزل امیر پی به توطئه برده بود، بیشتر از قبل به مادرش بدبین شد. او در جواب عده ای مبنی بر عزل امیر استقامت کرده و گفت: « اگر ما بخواهیم به این گونه چیزها ترتیب اثر بدهیم، از این به بعد باید تسلیم سربازان باشیم و هر چه را که بخواهند به این ترتیب از ما خواهند گرفت.»
نامه های بعدی مهدعلیا به پسرش و اظهار عجز بیش از اندازه او گواه این مسئله است:
قربانت گردم
شما باید چند وقت دیگر مرا بشناسید؟ من چه کار دارم به این حرفها؟ چه وقت دخل و تصرف در کار شما و دولت کرده ام؟ با وجودی که من از همه کس با احتیاط تر راه می روم. شما از همه کس مرا نامحرم تر می دانید. از قصر که آمدم بعضی حرفها شنیدم. گفتم گاه هست که خدمت شما عرض نکرده باشند، خواستم به شما حالی کنم. والا به من چه پادشاهید و مختارید خدا شاهد است نه با وزیرتان آشنایی دارم، نه نوکرهاتان مرا می شناسند. نه من آنها را. خداوند عالم شما را به سلامت بدارد. پیشه من مثل مادر اسدالله دعاگویی است. به حق خدا این حرفها را که خدمت شما گفتم از مردم شنیدم. همه کس می گفتند. اگر می دانستم باید نگفت، نمی گفتم. من هرگز از حرف زدن خدمت شما بی احتیاط نیستم.(29)
نامه دیگر مهدعلیا به شاه نشانگر این است که شاه محمد ولی میرزا، پسر فتحعلی شاه را مأمور کرده بود تا در اندرونی بنشیند به هیچ کس اذن ملاقات با مهدعلیا را ندهد و شاهزادگان و رجال تنها در روزهای عید اجازه ی ملاقات با او را داشته باشند. مهدعلیا در این نامه می نیوسد:
قربانت گردم
قرار شاهزاده همان است. روزی که از سفر آمدم، دادم. البته نکول نخواهم کرد. حالا اگر پشت گردن شاهزاده ها هم بزنند بی قاعده و بی اذن نخواهند آمد. آن، روز راه دیگر داشت. از خدمت شما محروم بودند. میرزا تقی هم که این طایفه را و شاهزاده های بیچاره را از سگ کمتر کرده بود، از زمین و آسمان دستشان بریده شده بود. به جهت اینکه خفیف نشوند یا در دل یا عرضشان را [بکنند] ناچار رو به من می آوردند. حال بحمدالله این التفات که پادشاه در حق ایران فرمودند، همه کارشان را فهمیدند، عرضشان را به پادشاه می کنند. به من دیگر چه کار دارند؟ والله من هم بحمدالله آسوده شدم. به علیقلی میرزا هم گفتم: کاغذی در این باب به شاهزاده ولی میرزا نوشت که به شاهزاده ها کلاً اعلام بکند که روزهای عید به دیدن من بیایند و در وقتهای دیگر مرخص نیستند. کاغذ را هم دادم به نظر شما برسد بفرستم پیش محمدولی میرزا.(30)
وقتی مهدعلیا از نامه نگاری با شاه ناامید شد، واسطه تراشید تا در نزد شاه وساطت کند و کدورت را از بین ببرند. و چه کسی بهتر از میرزا آقاخان نوری.
در نامه میرزا آقاخان نوری به شاه از زبان مهدعلیا آمده است:
پریروز خدمت نواب رسیدم. اول دلتنگی بسیاری کرد که هرگز به جز رضای شاه چیزی نخواستم. بعد گله زیادی از اینکه زن معیر الممالک به خانه فخر الدوله و هر جا رفت خودش رفت. تملق کرد و زنش را راضی کرده بود. حالا که به خانه من می آید، پدر سوخته هر جا نشسته گفته است، شاه فرمود: زنی که به خانه مادر من رفت به کار تو نمی خورد، طلاق بده. و آن بی حیا طلاق نامه را نوشته، دختر فتحعلی شاه را طلاق داده، آن هم در خانه من ... قربان، دستخط مبارکی به سرکار مهدعلیا نواب [مرقوم] قدری مهربانی بفرمائید. اگر چه دلتنگی ایشان رفع شد، لیکن از شاهنشاه زیاده از حد متوقع است.(31)
مهدعلیا در نامه ای دیگر که به شیرخان عین الملکم برادر زاده ی خود و رئیس ایل قاجار (پسر دایی ناصر الدین شاه) نوشت نکته های معنی داری از این کدورت و اختلاف را بیان می کند:
عین الملک جان
کاغذت رسید، نوشته بودی پیغامهای تو را خدمت قبله عالم رسانیدم، زیاد از تو راضی شدند و باور کردند. خدا سایه مبارکشان را کم نکند اگر انصاف داشتند و حق مرا می دانستند، و من را به خودشان مادر می دانستند که تا حال دانسته بودند که من برای ایشان چطور مادر باغیرتی بودم که به یک روز دلتنگی ایشان راضی نبود و راضی بودم پسرم یک نقض برای دولتشان اتفاق نیفتد، هرگز ضرور نبود که تو یا دیگری پیغام مرا خدمت شاه ببری. چرا کاری بکنند که میان من و شاه کار به واسطه و پیغام برسد، واسطه همه کس باید من بودم و پیغام همه را باید من می بردم. کاری کردند به حرف ارباب غرض، با زور مادر خودشان را مقصر ساختند که خودشان را در دولتها و در روی زمین به هیچ و پوچ رسوا کردند. اینکه کار دنیاشان شد. گمان داشتم از اول دنیا تا حال هیچ مادری مثل من فرزندش را دوست نداشت و زحمت نکشید. حالا کار به جایی رسید که من شاه را نخواستم، مردم دیگر خواستند و آن قدر را نمی دانند که خواستن مردم از چه راهست و خواستن من از چه راه. اگر شاه را هیچ نخواهم از حاجی علیخان که قطعاً زیادتر می خواهم. اقلاً دلسوزی او را گوش نفرمایند. باری حرف بسیار است میل ندارم بنویسم. اگر خداوند به خودشان انصاف داد، آخر یک روزی به سر حرف من خواهند [آمد]. خداوند حق را از باطل زود جدا خواهد کرد و در ماده صداقت با شاه معلوم است من حق صرفم و حضرات باطل صرف. البته طوری می شود. حالا که بلا تشبیه مثل سید الشهدا در صحرای کربلا تنها مانده ام. به هر طرف نگاه می کنم نه یاری می بینم و نه پشت و پناهی. در پادشاهی الان از من بی پناه تر کسی نیست. پناه برده ام به همان سید الشهدا که هر کس می خواهد پادشاه را از من برنجاند، مرا از اینجا فراری بکند و شاه را رسوا بکند. همان به غضب خود شاه گرفتار شود. دعایی است که در حضرت معصومه از برای میرزا تقی خان کرده ام. با من سر به سر نگذارند. اگر من در درگاه خداوند رو سیاهم، ولیکن بسیار کارهای بزرگ برای من کرده است. حالا هم خدا راضی نمی شود که به این شدت مادر و فرزند را از هم جدا بکنند.
باری می خواستم جهانسوزخان را بفرستم بارخانه ناقابلی خدمت شاه بفرستم. بعد از آمدن آنجا دیدم معرکه است. حاجی علیخان بعضی حرفها منتشر کرده است. در شهر نیاوران که آدم گاهی خنده اش می آید، گاهی تعجب می کند. به جز علیخان هم حضرات نیاورانی خیلی حرف می زنند. با وجود این حرفها چه اظهار حیاتی؟ چه ضرر که ما شاه را بشناسیم؟ یا خودمان را داخل کنیزهای شاه حساب کنیم؟ عجب هنگامه ای است. تا حال حرف زنانه بود و اندرونی، حال دولتی شده و بیرونی. برای من نقلی نیست ولیکن به حق خدا شاه رسوا می شود. تا زود است معالجه این کار را بکنید. من مقصرم چاره مرا بکند. دیگران جعل می کنند، قراری بگذارند. از این جعلها نشود. الله، بالله از برای دولت خودشان نقض دارد. خوب دشمن حالا هر چه بخواهد حالا سر سبد است، اسباب به دستش افتاده است، می گوید شاه چرا باور می کند. دور از جان شاه، خداوند اول مرا قربان شاه بکند، بعد همه را. حاجی میرزا آقا هم به شاه مرحوم می گفت مادرت ترا نمی خواهد. آخر مادر سوختنی شد. حاجی از نصفه راه فرار کرد. الهی خدا به این زودی ها مرا مرگ بدهد. قربان سر شاه بکند که دیگر من از این حرفها را نمی توانم بشنوم. کار زیاد بی مزه شده است. اگر خود شاه معالجه نکنند، مردم کار پیدا کرده اند. بدهنگامه ای خواهد شد. اگر تنها بیرون کردن من باشد رسوایی من باشد، برای شاه بدنامی نداشته باشد. باز والله حرفی ندارم. حاجی علیخان زیاد چرند گفته است از قول خودش. از بزرگ ترها، حالا که نمی توان نوشت. خیلی قباحت دارد. باباجان. شما ما را خسته کردید. یکبار بکشید. تمام بشویم.(32)
مهدعلیا هیچ گاه در زندگی تا این اندازه خوار نشده بود. پس دست به کار شد، بنا به نوشته محمدتقی خان احتساب الملک (نوه ی حاج علی خان اعتماد السلطنه) محفل مشاوره و مبارزه را به بیرون از دربار کشاند و در بی بی زبیده، سر راه حضرت عبدالعظیم پیرمردی حاجی علی نام، امام زاده ای بر پا کرده بود و به قرار معروف در جای گور دخترش دوسه اتاق پاکیزه ساخته بود. مهدعلیا هر هفته به عنوان زیارت به آنجا می رفت و ملاقاتهای او همانجا انجام می گرفت. کار حاجی علی بالا گرفت.(33) اشخاص چه واسطه ها برای آشنایی با حاجی بر می انگیختند و چه پولها خرج می کردند که شرف ملاقات خانم را درک کنند.
مهدعلیا تمام هم خود را جزم کرد و هدفش را آشکارا نابودی امیر قرار داد. او کوشید در ذهن شاه میرزا تقی خان را به خیانت و تصاحب تاج و تخت متهم گرداند. او در بین بزرگان قاجار و زنان دربار این اندیشه را گسترش داد و خود را در بستر انداخت و با بیان خوابی وَهم گونه ناصر الدین شاه را که تا حدی خرافاتی بود به امیر بدگمان ساخت. در این میان توهین ها و اهانت های امیر نیز وضع را آشفته تر کرد و مهدعلیا توجه و محبت امیر را به عباس میرزا ملک آرا برادر ناتنی ناصر الدین شاه که بدو پناه آورده بود وسیله قرارداد و امیر را متهم نمود که با آماده سازی عباس میرزا ملک آرا قصد برکناری شاه از مسند پادشاهی و به سلطنت رساندن او را دارد تا خود در مقام نایب السلطنه بتواند بی چون و چرا بر کشور حکم براند. در این میان دستور امیرکبیر بدون کسب اجازه از شاه مبنی بر مشق نظام دیدن عباس میرزا بر سوء ظن ناصر الدین شاه افزود. او روزی با عصبانیت گفت:« فرزندم، امیر قصد دارد که با در اختیار داشتن عباس میرزا هر گاه بخواهد به بهانه عدم لیاقت و کاردانی شما تاج و تخت را در دست گیرد و با توجه به صغر سن عباس میرزا خود حکومت کند.» مجموع این شایعات کم کم تخم بدبینی را در دل شاه گذاشت.
حادثه سفر اصفهان، آخرین قطره ای بود که این جام را لبریز ساخت. در غره ی رجب 1267 ناصر الدین شاه در معیت امیرکبیر از راه سلطان آباد عراق و بروجرد به قصد اصفهان به راه افتاد. امیر به عباس میرزا و مادرش نیز امر نمود تا در رکاب شاه باشند. با اینکه عباس میرزا و مادرش عذر آوردند امیر ماندن آنها را در تهران صلاح ندید و حرکت آنان را جداً خواست. مهدعلیا از این امر به شدت ناراحت شد و اظهار نارضایتی نمود. او از شاه مصرانه خواست تا از این اقدام امیرکبیر جلوگیری کند، اما امیر، شاه جوان را قانع ساخت.
در این سفر امیرکبیر و حاج آقاخان نوری و سفرای روس و انگلیس همراه شاه بودند. هنگامی که هیأت به اصفهان رسید مردم به امیر بیشتر توجه نشان دادند و امیر نیز از فرط توجه مردم و استقبال در جلو صف قرار گرفت. این عمل باعث شد تا بدخواهان راه سعایت را نزد شاه بیابند و به شاه بگویند که در هنگام استقبال هر کس از تماشاچیان از دیگری می پرسید که این جوان کیست که عقب تر از امیر حرکت می کند. می گفتند: او برادر زن امیر است؟
در مراجعت از اصفهان، امیرکبیر دستور اخراج یکی از پیش خدمتهای مخصوص و محرم اسرار شاه را به نام « میرزا محمد علی خان» صادر کرد. شاه از این اقدام خودسرانه امیر ناراحت شد ولی در طی مسافرت به این اقدام اعتراضی نکرد. هنگامی که موکب شاهی به قم رسید، شاه به ملک آرا امر کرد که به جهت حکمت در این شهر بماند. عباس میرزا ملک آرا در آن هنگام بیش از ده، یازده سال نداشت و قم محل تبعید شاهزادگان بود. مهدعلیا از این پیشنهاد استقبال کرد اما امیر حکم پادشاه را دایر بر توقف عباس میرزا در قم کان لم یکن شمرد. او به عباس میرزا و مادرش دستور داد که بار و بنه خود را زودتر جمع کنند و روانه تهران شوند.
این اقدامات بی پروایانه امیر شرایط را برای بدبینی شاه و عزل او مهیا نمود. ناصر الدین شاه نیز که از امیر به شدت رنجیده بود نامه ای سخت درباره سوء ظن خود به امیر نگاشت.(34) اما شاه به محض رسیدن به تهران دستور داد که این پسر و مادرش در حرمسرای شاهی تحت الحفظ باشند و این دستور تا اندکی بعد از قتل امیرکبیر ادامه داشت.(35)
در این امر سعایت بدخواهان و بدگویان بویژه میرزا آقاخان نوری مؤثر بود به طوری که او علاوه بر ملاقات های متعدد با مهدعلیا و همکاری با مخالفان داخلی، با سفارت انگلیس هم تماس مداوم داشت و خود نیز گاه به دیدار شاه می رفت و در ملاقات های پراکنده به شاه می گفت که هدف امیرکبیر از اینکه دست شاه را به خون مادرش آلوده کند این است که بعد بگوید پادشاهی که دستش به خون مادر آلوده است لیاقت سلطنت ندارد. پس باید خلع شود و برادرش به سلطنت برداشته شود و خود به عنوان نایب السلطنه حکمران واقعی کشور گردد. امیرکبیر به توطئه های مهدعلیا و میرزا آقاخان نوری که در واقع همان سفارت انگلیس بود آگاهی داشت و حتی در مقطعی دستور توقیف و تبعید میرزا آقاخان را صادر نمود؛ اما سفارت انگلیس وارد معرکه شد و کلنل شیل وزیر مختار انگلیس در یک ملاقات خصوصی از امیر جداً خواست که از اعدام نوری صرف نظر کند. سفارت در پایان مذاکرات از امیر سند کتبی می گیرد که به جان میرزا آقاخان نوری خطری وارد نشود و امیرکبیر در حالی که تعهدنامه کتبی را امضا می کرد گفت:
پس شما به این ترتیب می خواهید سند قتل مرا بگیرد.(36)

مخالفان خارجی

تصادم عملکرد حکومتی امیرکبیر با سیاستهای استعماری روس و انگلیس طبیعی بود. بنابراین از همان آغاز اختلافاتی با دو سفارت انگلیس و روس پیدا کرد. زمینه های اختلاف سفارت انگلیس با امیرکبیر را در چندین مورد می توان دسته بندی کرد.- فنه سالار= الهیار خان آصف الدوله، از آغاز سلطنت محمدشاه به حکمرانی خراسان منصوب شده بود. در اوایل 1262 ق به بهانه پیری و خستگی از اداره امور آن ناحیه امتناع ورزید و فقط تولیت آستان قدس را عهده دار شد. فرزند دیگر آصف الدوله به نام محمدقلی خان در دربار محمدشاه منصب حاجبی داشت. وی ایشیک آقاسی دربار بود و از رجال منتفذ عصر خود به حساب می آمد! در مکاتبه با پدر خود از بی تدبیری و بی کفایتی حاج میرزا آقاسی سخن گفت و یادآور شد که امکان بروز فتنه در کشور و تزلزل سلطنت محمدشاه می رود. پس پدرش دست به کار شد و فرزندش سالار را وارد ساخت به بهانه ای در خراسان قیام کند. محمدشاه به محض بروز فتنه، آصف الدوله را به عتبات عالیات تبعید کرد و برادر سالار را که در دربار به عنوان بیگلربیگی حضور داشت به آن منطقه فرستاد ولیکن او با کمک برادرش خراسان را تصرف کرد. شاه نیز حمزه میرزا عموی خود را برای دفع فتنه فرستاد اما در جنگ و گریزها خبر مرگ محمدشاه رسید و فتنه سالار معوق ماند.
پس از صدارت امیرکبیر، انگلستان به دلیل اهمیت هند و دفاع از مرزهای آن درصدد برآمد تا بین سالار و دربار ایران میانجی گری کند. اما امیرکبیر که دست سیاست انگلیس را در این فتنه عیان می دید و از حمایت آنها از سالار باخبر بود، از این پیشنهاد استقبال نکرد و به نمایندگان روس و انگلیس گفت:
اگر آشنا کردن مردم مشهد به وظیفه خود مستلزم کشته شدن بیست هزار نفر باشد، من آن را ترجیح می دهم بر اینکه آشوب را با کمک خارجیها خاموش کنم.(37)
واتسن کاردار سفارت انگلیس در تهران در این باره می نویسد:
... امیر معتقد بود که دخالت بیگانگان در امور ایران به حدی توسعه یافته که با حیثیت دولت ایران منافات داشته و بنابراین نمی تواند از دخالت اجنبی برای ایجاد آرامش در خراسان استفاده کند و گفته اند حتی اظهار داشت که برای ایرانی بهتر است با فدا شدن بیست هزار تن از اهالی مشهد به وظایف خود بازگرداند تا آنکه آن شهر از طریق دخالت اجنبی به دست شاه بیفتد.(38)
سرانجام امیر در روز شنبه هشتم جمادی الاول 1266 مقارن عید نوروز مشهد را فتح و سالار و پسرش را دستگیر کرد. شیل کوشید تا آنان را در حمایت خود بگیرد اما امیر نپذیرفت. شفاعت و حتی تهدید وزیر مختار به کدورت روابط دو کشور نیز مؤثر واقع نشد و محمد حسین خان سالار و پسر او امیراصلان خان در شب دوشنبه 16 جمادی الآخر همان سال به وسیله حسین پاشاخان سرتیپ مراغه ای به قتل رسیدند و دو تن دیگر از پسران سالار به تهران آورده و محاکمه شدند. یکی از آنها پس از محاکمه اعدام و دیگری بخشوده شد.(39)
کشمکش سیاسی امیر و سفارت انگلیس هگامی که امیر می خواست بنابر رسم موجود در ایران اموال یاغی گران را ضبط کند و خانه های آصف الدوله را جزء خالصه جات و ملک دیوان بگیرد، شدت گرفت و با وجود آنکه امیر به اعوان و انصار آصف الدوله خانه هایی داد، باز از حدّت آن کاسته نشد.
شیل، سفیر انگلیس در ایران در 22 جمادی الثانی 1266 به امیر نوشت:
... آن جناب استحضار دارند که دولت علیه انگلیس چقدر مراقبت در امورات جناب آصف الدوله را منظور دارد و چقدر مایل هست که اموال و املاکش از ضبط محفوظ باشد و باعث این مراقبت دولت علیه انگلیس این است که جناب معزی الیه در ایام حکومت همواره اوقات کمال رعایت و حمایت و مراقبت از کسان و مأمورین و سیاحان دولت علیه انگلیس منظور می کرد. خصوص جد و جهد و اهتمامی که درباره صاحبان انگلیسی که در بخارا مقتول شدند به عمل آورده بود... دوستدار خوب می داند که منظور باطنی آن جناب این است که قواعد نیک مردم ایران را ترقی دهند و قواعد ظلم و تعدی و اجحاف را از میان آنها و حکام برطرف سازند. اما آشکار است که انجام این نیت مطبوع و مرغوب بهتر به عمل می آید که اگر آن جناب خود به نفسه در پایتخت معمول می داشتند تا آنکه سرمشق از برای حکام سایر ولایات گردد...(40)
امیر در مقابل این تقاضای مکرر سفارت انگلیس، جواب تند می داد و به خواسته های آنها وقعی نمی نهاد. وزیر مختار انگلیس در مقابل متوسل به تهدید و زور شد؛ اما امیر با دلایل قاطع از خواسته های سفیر انگلیس دوری کرد و در نهایت اموال آصف الدوله مصادره و به دولت رسید.(41)

منع برده فروشی

از سال 1834 م دولت انگلیس کلیه برده های خود را آزاد کرد و مسئله جلوگیری از برده فروشی را مطرح ساخت. این امر بهانه ای به دست کشتیهای انگلیسی داد که کلیه دریاها و سواحل خلیج فارس را از این سیاست بی نصیب نگذارند و انگلیسی ها همواره درخواست می کردند که دولت ایران اجازه دهد تا کشتی های انگلیسی کلیه کشتی هایی را که در خلیج فارس و دریای عمان تردد می کنند بازرسی و بازبینی کنند و از ورود برده و غلام به سواحل خلیج فارس جلوگیری نمایند. لیکن محمدشاه که به واسطه جریان جنگ هرات دل خوشی از انگلیسی ها نداشت. ابتدا با این پیشنهاد مخالفت کرد ولی بالاخره بر اثر اصرار حاج میرزا آقاسی چهار ماه قبل از مرگ خود (ژانویه 1848 م) فرمان جلوگیری از ورود برده از راه دریا را صادر کرد. بدیهی است که هدف انگلیس از این اقدام تنها بسط نفوذ و قدرت خود در خلیج فارس بود. هنگامی که امیرکبیر به صدارت رسید، انگلیسی ها باز درخواست تمدید این مجوز را کردند، اما امیرکبیر جواب قانع کننده ای به آنها نداد.
ناصر الدین شاه در ربیع الاول 1265 به فرانت، کاردار سفارت انگلیس نوشت:
... ما محض به این رعایت دوستی دولت بهیه انگلیس و التفات مخصوصی که به عالیجاه قولونل قرائت داریم، آن قراری که شاهنشاه مرحوم در باب سیاه دستخط فرمودند، ممضی داشتیم که تبعیه سیاه را از راه دریا نیاورند. دیگر قرار تازه ای نخواهیم داد، زیرا محل تنبیه و تنبه آنها به عهده خود ماست و به عهده دولت دیگری نخواهد بود.(42)
دولت انگلیس به ترفندهایی دیگر توسل جست و به دولت ایران نوشت که چون جهازات جنگی متعلق به دولت ایران نیست و متعلق به شیوخ بندرات گرمسیر می باشد، آنان به هیچ وجه حکم دولت ایران را اجرا نمی کنند و دولت ایران نیز به دلیل نداشتن جهازات جنگی قادر نیست این امر را انجام دهد، دولت انگلیس حاضر است تا با جستجوی کشتی ها، هر کشتی که بنده وارد کند نگه دارد.
اما امیر این براهین را نپذیرفت. امیر به صراحت به دولت انگلیس نوشت: « دولت ایران بستن این قرارداد را به صرفه و صلاح خود نمی داند.»
شیل به دیدار شاه رفت اما شاه نیز در جواب گفت: « اجازه تفتیش موجب بر هم خوردن تجارت خلیج فارس و سلب اطمینان بازرگانان خواهد گشت.»(43)
چند عامل باعث مقاومت امیر در این امر می شد. اول اینکه دولت انگلیس نفوذ خود را در خلیج فارس گسترش دهد و شیوخ و سواحل خلیج فارس را به سوی خود جلب نماید و مقام ایران را در خلیج فارس تضعیف کند. دوم اینکه حق تفتیش به یک دولت بیگانه باعث استیلای سیاسی آن دولت در آن سواحل می گردید و همان طور که انگلستان بر شیوخ و سواحل عربستان تسلط یافته بود، می توانست بر این نواحی نیز مسلط شود. سوم اینکه هدف امیر بسط قدرت مرکزی و گسترش حوزه نفوذ آن بود و چهارم اینکه سیاست تعامل امیر در امور خارجه ایجاب نمی کرد که چنین امتیازی به انگلیس بدهد. چون دادن این حق به انگلیس در خلیج فارس موجب می شد که چنین امتیازی را روسها نیز در بحر خزر مطالبه کنند.
شیل در مقابل این اقدام به امیر گفت که دولت انگلیس در همه موارد حسن روابط خود را دریغ خواهد داشت و روابط ایران و انگلیس رو به تیرگی خواهد گذاشت. شیل از این به بعد امیر را خطری عمده در سیاست استعماری انگلیس می یافت و در صف مخالفان امیر قرار گرفت.
فشار شدید مقامات انگلیسی در نهایت به صدور مجوزی برای بازرسی کشتی های ایرانی از سوی ناوگان انگلیسی گردید، مشروط بر اینکه این کار با نظارت یک مأمور ایرانی در عرشه ناو انگلیسی صورت پذیرد و حق تنبیه فقط با ایرانیان باشد و این قانون فقط شامل کشتیهای تجاری باشد نه کشتیهای دولتی.(44)
از مسائل دیگری که باعث روردررویی امیر و سفارت انگلیس شد قضیه سرپرستی ارامنه تبریز بود.

تحت الحمایگی و سرپرستی ارامنه تبریز

سفارت انگلیس با تحت الحمایه قرار دادن اتباع ایرانی بویژه آنها که جرم و جنایتی مرتکب شده بودند موجبات ایجاد بی نظمی و اغتشاش در ولایات ایران را فراهم می کرد و بدین ترتیب با تأمین دادن به اتباع ایرانی که متهم به جرم و جنایت و یا در زمره ی بدهکاران دیوان بودند نه تنها از حقوق دیپلماسی خود سوء استفاده می کرد، بلکه به انحای گوناگون نیز در امور داخلی ایران مداخله می نمود. بدین صورت حق مصونیت وسیله ای برای اعمال نفوذ سیاسی قرار داده شده بود. به طور مثال هنگامی که یکی از قداره بندان شهر تبریز مرتکب جنایت شده بود و به کنسولخانه تبریز پناه برده بود، استیونس حاضر به استرداد وی به دولت ایران نشد و می گفت هر کس که به کنسولگری پناه آورد در تحت حمایت خواهد بود و نمی شود او را از کنسولگری به محاکمه برد. در نهایت امیرکبیر با این گونه مداخلات که موجب عدم امنیت بود و قدرت دولت مرکزی را کاهش می داد، مقابله کرد و مسئله تحت الحمایگی سفارتخانه ها و کنسولخانه های انگلیس را لغو کرد و رفت و آمد مردم را به سفارتخانه و کنسولخانه های انگلیس را تحت مراقبت قرار داد.
در مورد قضیه سرپرستی ارامنه تبریز که محل تلاقی سیاستهای سفارتخانه های روس و انگلیس و دیگر دول خارجی چون فرانسه بود، امیرکبیر خواهان رسیدگی به دعاوی ارامنه توسط دولت مرکزی و بزرگان تبریز بود. اما سرپرستی ارامنه تبریز از زمان محمدشاه قاجار بر عهده استیونس، کنسول سفارت انگلیس در تبریز سپرده شده بود. امیرکبیر تصمیم گرفت که دست کنسول را از مداخله ی غیرقانونی در کار مملکت قطع کند. بنابراین ابتدا شفاهاً به شیل ابلاغ کرد که از این پس استیونس اختیاری در کار ارامنه ندارد. به دنبال ابلاغ شفاهی، تصمیم دولت را به طور کتبی در مارس 1850/ 1266 ق به سفیر انگلیس و محمدرضا خان فراهانی، وزیر آذربایجان اعلام کرد. این تصمیم امیرکبیر که حوزه نفوذ و قدرت انگلیس را در تبریز کاهش می داد و از مداخله کنسول انگلیس در امور ارامنه تبریز جلوگیری می کرد، برای شیل، سفیر انگلیس گران تمام شد و در دل کینه امیرکبیر را پروراند.(45)

پایان کار امیر

در نهایت کلیه بدگوییها و بدخواهی های مخالفان امیرکبیر و دسایس پنهان بیگانگان به بار نشست و ناصر الدین شاه امیر را از صدارت خلع کرد. در ابتدا می خواست حکومت فارس، اصفهان و قم را به امیر دهد اما امیر نظام که می دانست دوری از تهران به منزله حکم قتل اوست، ای امر را نپذیرفت اما در نهایت با وساطت مستقیم وزیر مختار انگلیس قرار شد امیر نظام به حکومت کاشان برود. در این میان اشتباه دالگورکی، سفیر مختار روس که به دسایس سفارت انگلیس و آقا محمدخان نوری در توطئه برکناری و حتی برنامه ریزی قتل امیر آگاه بود و برای حمایت از جان امیر چندین سرباز به در خانه او فرستاده بود خشم شاه را نسبت به امیر افزون تر کرد و این عمل را توهین بزرگ برای خود دانست. شاه بلافاصله به دولت روسیه اعتراض کرد به طوری که پرنس دالگورکی مجبور شد سربازان خود را از اطراف خانه امیر دور کند. بلافاصله سفارت انگلیس هم به ظاهر اعلام کرد که از هرگونه دخالت در امر میرزا تقی خان امیر نظام احتراز خواهد کرد و مقدرات امیر به دست اطرافیان بدخواه شاه افتاد و در نهایت به تبعید و قتل وی انجامید.(46)

پی نوشت ها :

1. اقبال آشتیانی، عباس، میرزا تقی خان امیرکبیر، ص 6-5.
2. آدمیت، فریدون، امیرکبیر و ایران، ص 43.
3. میرزا تقی خان امیر کبیر، ص 84؛ امیرکبیر و ایران، ص 192.
4. پاره ای از مورخان مانند عباس اقبال آشتیانی به استناد گفته اعتماد السلطنه، دشمن امیرکبیر که می خواست امیر را متمایل به سیاست روسیه معرفی کند نقل می کند که امیر این پول را با وساطت قنسول انگلیس از سفراندی تاجر یونانی قرض کرد. اما این سخن بعید به نظر می رسد زیرا که در صورت وجود چنین امکانی نیازی به درایت امیرکبیر نبود و دیگر همراهان ولیعهد نیز می توانستند مخارج سفر شاه را تهیه کنند.
5. امین الدوله، علی، خاطرات سیاسی امین الدوله، ص 255.
6. امیرکبیر و ایران، ص 193.
7. اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، مرآه البلدان، ج2 و 3، ص 958.
8. معیر الممالک، دوستعلی، رجال عصر ناصری، ص 233.
9. خان ملک ساسانی، سیاستگزاران دوره قاجار، ص 15.
10. میرزا تقی خان امیرکبیر، صص 87-85.
11. همان.
12. آدمیت، فریدون، امیرکبیر و ایران، ص 666.
13. سپهر، مورخ الدوله، ناسخ التواریخ (سلاطین قاجاریه)، ج3، چاپ جدید اسلامیه، ص 189.
14. امیرکبیر و ایران، ص 196.
15. همان، ص 197.
16. امیرکبیر و ایران، ص 667.
17. همان، صص 667-666.
18. همان، ص 667.
19. همان.
20. آل داود، سید علی، اسناد و نامه های امیرکبیر، صص 200-199 (چاپ سازمان اسناد ملی).
21. همان.
22. نوایی، «مهدعلیا جهان خانم»، مجله تاریخ معاصر ایران، کتاب پنجم، زمستان 1372، ش 5، ص 25.
23. امیرکبیر و ایران، صص 664-663 (برداشته از نامه های فرانت پالمرستون).
24. همان، ص 668.
25. همان.
26. مادام حاجی عباس گلساز، زنی اروپایی بود که با حاجی عباس شیرازی به ایران آمد و به واسطه هنر خود در گلسازی به دربار قاجار راه یافت. وی از نزدیکان مهدعلیا بود و مهدعلیا تربیت کودکان خود را به او سپرده بود. او نفوذ فراوانی بر مهدعلیا داشت و از همین طریق بر امور دربار دخالت می نمود.
27. هاشمی رفسنجانی، اکبر، امیرکبیر قهرمان مبارزه با استعمار، ص 63.
28. اسناد وزارت امور خارجه، به نقل از میراث خوار استعمار، ص 461.
29. نوایی، عبدالحسین، مهدعلیا به روایت اسناد، ص40( نقل از کتاب سیاستگزاران عصر قاجار، ص48).
30. همان، ص 38؛ سیاستگزاران عصر قاجار، ص 48.
31. امیرکبیر و ایران، ص 669.
32. امیرکبیر و ایران، صص 672-671.
33. سیاستگزاران دوره قاجار، ص 42.
34. متن نامه در کتاب شرح حال عباس میرزا ملک آرا، تصحیح دکتر نوایی، صص 22-21 موجود است.
35. همان.
36. میرزا تقی خان امیرکبیر، صص 385-351.
37. واتسن، گرانت، تاریخ قاجاریه، ص 355.
38. حبلی، علیرضا، سیاست خارجی امیرکبیر، صص 108-107.
39. امیرکبیر و ایران، ص 241.
40. از اسناد وزارت امور خارجه انگلیس (نقل از امیرکبیر قهرمان مبارزه با استعمار، ص 162).
41. همان.
42. امیرکبیر و ایران، ص 521.
43. همان، ص 523.
44. سیاست خارجی ایران، صص 160-159.
45. امیرکبیر و ایران، صص 547-540.
46. محمود، محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس، ج2، ص 477.