نویسنده: محمد زاهدی اصل
برای تحقق اهداف اجتماعی حکومت اسلامی، بودجه و هزینه های قابل توجهی مورد نیاز است و تأمین آن به روشهای ساده و بی برنامه، امکان پذیر نیست لذا با علم به این که، مکتب متعالی اسلام، در تمامی زمینه های زندگی فردی و اجتماعی، پیش بینی لازم را به صورت جامع و کامل کرده است لذا در این مورد نیز منابع سرشار و عظیمی در جهت تأمین بودجه های رفاهی اجتماعی منظور کرده است که عمل به این مهم و جمع آوری آن از طرق ذیربط، می تواند حلال بسیاری از گرفتاریهای اجتماعی و اقتصادی جامعه باشد و مسائلی نظیر فقر، گرسنگی، بی سرپرستی، بی درمانی، سوء تغذیه، عدم بهداشت، بی سوادی، بیکاری، بی مسکنی و... را ریشه کن کند. در رابطه با بودجه های تکافل اجتماعی، در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و در الهام از قرآن کریم و سنت، منابع مهمی در نظر گرفته شده است که می توان به اصول 44، 45، 49و 51 اشاره کرد. اصل 44 نظام اقتصادی کشور و سهم دولت در این نظام، اصل 45 انفال و ثروت های عمومی، اصل 49 ثروت های ناشی از تخلّف و سوء استفاده و اصل 51 مالیاتهای مختلف را مطرح می سازد عناوینی که در زمینه بودجه های خدمات اجتماعی در شرع مقدس اسلام بیان شده است عبارت است از:
انفال، زکوة، وقف، مالیات اسلامی، کفار، خراج، جزیه، قرض الحسنه، صدقات، نذر و عهد و پیمان.
ما برای رعایت اختصار و با عنایت به چارچوب کلی کتاب، از موارد مذکور، زکوة (به مفهوم عام) و وقف را به عنوان دو منبع عظیم بودجه ای دولت اسلامی مورد بحث قرار می دهیم بقیه موارد را در حد اشاره معرفی می کنیم:
انفال:(1)
«یسْأَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفَالِ قُلِ الْأَنْفَالُ لِلَّهِ وَالرَّسُولِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَصْلِحُوا ذَاتَ بَینِکُمْ وَأَطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ»(آیه 1 سوره انفال)
«ای رسول چون امت از تو حکم انفال را سؤال کنند جواب بده که انفال مخصوص خدا و رسول است در این صورت شما مؤمنان باید از خدا بترسید بلکه در رضایت و مسالمت و اتحاد بین خودتان بپردازید و خدا و رسول را اطاعت کنید اگر اهل ایمانید.»
با عنایت به نظر مفسرین، درست است که شأن نزول آیه مزبور در رابطه با جنگ بدر و در زمینه غنائم جنگی بود ولی مفهوم آیه یک امر کلی و عمومی را می رساند. یعنی تمامی املاک و اموال اضافی که مالک خصوصی ندارد جزو بیت المال محسوب می شود. چنانچه به نمازهای مستحبی (اضافه بر نمازهای واجبی)، نافله گویند. از نظر حقوق اسلامی نیز مترادف «انفال» «فیئی» است که عبارت از کلیه اموال و املاکی که فاقد مالک خصوصی است و یا اصولاً به مالکیت کسی در نمی آید. اصل 45 قانون اساسی نیز این مورد را چنین بیان می کند: «انفال و ثروت های عمومی از قبیل زمین های موات یا رها شده، معادن دریاها، دریاچه ها، رودخانه ها و سایر آب های عمومی، کوه ها، دره ها، جنگل ها، نیزارها، بیشه های طبیعی، مراتعی که حریم نیست، ارث بدون وارث و اموال مجهول المالک و اموال عمومی که از غاصبین مسترد می شود در اختیار حکومت اسلامی است تا بر طبق مصالح عامه نسبت به آنها عمل نماید.»
جزیه:
مالیات ویژه ای است که پیروان ادیان الهی دیگر در قبال بهره مند شدن از مواهب و مزایای مختلف جامعه اسلامی به دولت اسلامی پرداخت می کنند. پرداخت این مالیات بر اساس قرارداد معینی که نماینده امام تعیین می کنند انجام می پذیرد.خراج:
عبارت از مالیات یا سهم بیت المال از محصولات، زمین ها و باغاتی است که از تصرفات مسلمین جهت کشت و زرع به افراد واگذار می شود.کفاره:
مترادف فارسی آن همان جرائم است. عبارت از کیفر نقدی یا جنسی نافرمانی خدا و قوانین جامعه اسلامی است که توسط معصیت کار پرداخت می شود و یا توسط دولت اسلامی از متخلفین اخذ می گردد. علاوه بر جرائم، درآمدهای ناشی از سوء استفاده و درآمدهای نامشروع نیز یکی از منابع قابل توجه درآمدی دولت است چنانچه در اصل 49 آمده است «دولت موظف است ثروتهای ناشی از ربا، غصب، رشوه، اختلاس، سرقت، قمار، سوء استفاده از موقوفات، سوء استفاده از مقاطعه کاری ها و یا معاملات دولتی، فروش زمین های موات و مباحات اصلی، دائر کردن اماکن فساد و سایر موارد غیر مشروع را گرفته و به صاحب حق رد کند و در صورت معلوم نبودن او به بیت المال بدهد.»مالیات اسلامی:
دولت اسلامی علاوه بر وجوهات شرعی پیش بینی شده در شرع مقدس اسلام، برای تأمین نیازهای جامعه و اداره امور اجتماعی، می تواند مبالغی را به عنوان مالیات، از مردم اخذ کند چنانچه در اصل 51 قانون اساسی جمهوری اسلامی نیز چنین حقی به مجلس شورای اسلامی واگذار شده است لازم به یادآوری است که طبق نظر حضرت امام خمینی (قدس سره)، پرداخت وجوهات شرعی نظیر خمس و زکوة و فطریه کفایت از پرداخت مالیات نمی کند.قرض الحسنه
یعنی قرض نیکو، یعنی قرضی بی ریا و بدون بهره و چشم داشت که در واقع به خداوند متعال داده می شود. قرضی که می تواند حلال بسیاری از مسائل فردی و اجتماعی در جامعه اسلامی باشد. آیاتی چون 17 تغابن، 245 بقره، 12 مائده، 11و 18 حدید و 20 مزمل و تفاسیر مربوط به این آیات شریفه به وضوح اهمیت و ارزش چنین قرضی را نشان می دهد.نذر و پیمان:
بر اساس سنت و عادتی که معمولاً در جوامع اسلامی وجود دارد در جهت بروز مشکل و یا حدوث خطر و تأمین حاجت و نیازی خاص، انسان های معتقد مابین خود و خالقشان عهدی می بندند و نذری می کنند. علاوه بر این رسم خوبی که در میان مردم ما وجود دارد یعنی به محض رفع خطر و یا تولد فرزند و یا آغاز مسافرت، مبالغی را به عنوان نذر و نیاز کنار می گذارند که اگر در چنین مواردی، برنامه ریزی بشود و آگاهی های لازم در جهت هدایت این درآمدها به مردم داده شود می تواند گوشه ای از مسائل اجتماعی را حل نماید چنانچه کمیته امداد امام به ابتکار خود، صندوق هایی در معابر و اماکن عمومی برای جمع آوری صدقات و نذورات تعبیه کرده است و رقم قابل توجهی از بودجه خود را از این طریق تأمین کند.صدقات پراکنده:
مردم جامعه ما در تبعیت از اعتقادات خودشان همواره به طور پراکنده و به مناسبت های مختلف صدقه می دهند و متأسفانه در موارد زیادی، این صدقات به نیازمند واقعی آن نمی رسد بنابراین برنامه هائی نظیر تعبیه صندوقهای جمع آوری صدقات به وسیله کمیته امداد امام و تشویق مردم به این قبیل امور به جای کمک به متکدیان حرفه ای، می تواند درآمد قابل توجهی را نصیب نهادها و سازمان های ذیربط سازد.پی نوشت :
1- Public Foundation
منبع مقاله :زاهدی اصل، محمد؛ (1387)، مقدمه ای بر خدمات اجتماعی در اسلام، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، چاپ دوم
