نهادهای اجتماعی جمهوری اسلامی

از نهادهای انقلاب اسلامی در زمینه خدمات اجتماعی به مفهوم خاص، می توان از کمیته امداد امام، بنیاد شهید انقلاب اسلامی، بنیاد پانزده خرداد، بنیاد مستضعفان و جانبازان، بنیاد مهاجرین جنگ تحمیلی نام برد که ما به جهت محدودیت و مشکلات در جمع آوری اطلاعات به طرح چهار مورد مهم از آنها اکتفا می کنیم. لازم به تذکر است که در مطالب ارائه شده، از مصاحبات مؤلف با برخی از مسئولین و همچنین منابع مکتوبی نظیر آئین نامه ها، اساسنامه ها، قوانین، بروشورها، استفاده شده است.

کمیته امداد امام خمینی (ره):

چگونگی تأسیس این نهاد: از پانزده خرداد 1342، یعنی آغاز انقلاب اسلامی ایران که در 22 بهمن 1357 به پیروزی انجامید، در مبارزاتی که مردم ایران با رژیم گذشته داشتند افرادی شهید و مجروح می شدند، افراد و خانواده هائی بی سرپرست می ماندند که غالباً بازماندگان مزبور، به دلیل مبارزات و مجاهدت های شهدای خود مورد غصب رژیم قرار می گرفتند و لذا از همان زمان از یک طرف مردم متعهد و معتقد شهرها و محلات مختلف و از سوی دیگر افراد مرتبط به رهبریت انقلاب، به گونه ای پراکنده و موردی این قبیل افراد و خانواده ها را تحت حمایت قرار می دادند. علاوه بر آن در مواقع اضطراری نظیر سیل و زلزله که گروه زیادی از مردم مناطق مختلف دچار آسیب می شدند، باز هم مردم مسلمان و همچنین منصوبین به روحانیون مترقی با الهام از رهبریت انقلاب و نهضت اسلامی در حمایت از خانواده های آسیب دیده همت می گماردند و مساعدت های لازم را به عمل می آوردند. به عنوان نمونه، در زلزله طبس که چند ماه قبل از پیروزی انقلاب در اواسط سال 1357 اتفاق افتاد گروه های وسیع و سازمان یافته ای از مردم و روحانیت بدون این که تحت پوشش رژیم باشند به صورت چشمگیری برنامه حمایت از زلزله زدگان را عهده دار بودند در زلزله هایی نظیر کاخک و گناباد، زلزله قیر و کازرون نیز این قبیل امدادها انجام گرفت. به عنوان نمونه دیگر می توان به جمعه سیاه، 17 شهریور تهران اشاره کرد که خانواده مجروحین و شهدا به طور گسترده و مخفیانه مورد حمایت های لازم قرار می گرفتند. با شدت گرفتن حرکت های مردم و وسعت دامنه انقلاب و رو در روئی مردم با مزدوران رژیم و کثرت افراد و خانواده های آسیب دیده، وجود برنامه های منسجم و سازمان یافته در جهت حمایت از آسیب دیدگان ضروری می نمود و لذا در جلسات مخفیانه برخی از دست اندرکاران، مقدمات تدوین اساسنامه امداد فراهم و پیش نویسی نیز در این زمینه تهیه شد.
به جهت ضرورت وجود چنین تشکیلاتی به دلیل اسارت دستگاه های اجرائی در پنجه نظام بوروکراسی و حمایت از مستضعفان جامعه و معلولین و مجروحین و خانواده شهدای انقلاب، به فاصله کمتر از یک ماه از پیروزی انقلاب و در تاریخ 1357/12/14 فرمان رهبری انقلاب به حجت الاسلام کروبی به شرح زیر صادر شد:
جناب آقای مهدی کروبی به جنابعالی مأموریت داده می شود که به اتفاق آقایان حاج حبیب الله عسگراولادی و حاج حبیب الله شفیق در تشکیل کمیته های امداد در تهران و شهرستان ها اقدام لازم را نموده و حسابی تحت همین عنوان امداد باز کرده وجوهاتی که تعیین شده در حساب مزبور واریز نموده و با حسن تدبیر کمیته های مزبور را سرپرستی کنید.
و لذا اولین نهاد انقلاب اسلامی در بُعد خدمات اجتماعی به صورت علنی تأسیس و در کمتر از یک سال، شعبات آن در اغلب شهرستان های کشور ایجاد شد.

اهداف و وظایف اساسی کمیته امداد:

مهمترین مدارک و سندی که می توانیم در رابطه با وضعیت کلی نهاد مذبور مطرح و در ارائه مطلب از آن بهره مند شویم اساسنامه «طرح تشکیلات کمیته امداد خمینی» است به موجب ماده ماده اول اساسنامه این نهاد هدف بنیاد چنین ترسیم می شود:
کمیته امداد خمینی به موجب فرمان امام با هدف یاری محرومان و مستضعفان بر اساس فقه و اخلاق اسلامی از راه های قانونی تشکیل یافته تا در راه امداد درماندگان و آسیب دیدگان و خودکفا کردن آنها تلاش مستمر داشته باشد.
وظایف اساسی کمیته امداد با الهام از اساسنامه کمیته امداد به شرح زیر معرفی می شود:
1- تلاش در شناخت انواع محرومیت، رنج، کمبود و نارسائی مادی و معنوی افراد و خانواده های محروم.
2- کوشش دریافتن محروم و امداد ممکن در حد ضرورت برای رفع محرومیت آنان از طریق اعطای کمک های بلاعوض، وام و ایجاد کار مناسب.
3- اقدام در رفع درد و رنج افراد و خانواده های محروم اعم از رنج جسمی و روانی و اخلاقی با معالجه و کمک های آموزشی، داروئی و درمانی و مالی و اخلاقی و در صورت ضرورت کمک به اعزام به خارج از کشور برای درمان از مجاری قانونی.
4- همت در برطرف کردن کمبودهای افراد و خانواده های نیازمند در مناطق مختلف کشور در حد ضرورت با اعطای وام برای جهیزیه، تحصیل، معالجه و کمک به تعمیر مسکن و کمک به ایجاد درمانگاه، داروخانه و نظایر آن.
5- آمادگی نسبی برای جبران، نارسائی های باقی مانده از تصادفات، اتفاقات و رویدادهای طبیعی و تجاوزات و تعدیات دشمنان خارجی و داخلی.
6- حضور نسبی برای تکمیل فعالیت های آموزشی، فرهنگی و تبلیغاتی از قبیل کمک به دانش آموزان، دستگاه های فرهنگی، انجمن های اسلامی، کتابخانه ها، مساجد و محافل دینی.
7- تعاون و همکاری و هماهنگی با ارگان های دولتی و نهادهای انقلابی رسمی و مؤسسات خیریه بر اساس مقررات و متناسب با امکانات و مقدورات.
8- تهیه و تنظیم برنامه های آموزشی و فرهنگی و تربیتی در جهت رشد فکری و تقویت روحیه امدادگری آموزش مهارت های لازم به افراد تحت پوشش و شناساندن فعالیت ها و کارهای انجام شده کمیته با توجه به اصول و معارف اسلامی از طریق تشکیل کلاس های آموزشی، اردوهای تربیتی و سمینارها و غیره.
9- تلاش در تشویق و ترغیب مردم به انفاق و ایثار و کمک به محرومان و مستضعفان و کوشش در جذب هدایای مردمی.
10- فراهم آوردن امکانات و تسهیلات جهت خودکفا کردن محرومین از طریق آموزش مهارت های فنی و حرفه ای و ایجاد امکانات تولیدی و کمک های سرمایه ای در حد ضرورت.
منابع مالی کمیته امداد: بر اساس ماده هفتم از اساسنامه کمیته امداد (که به موجب ماده سه، امداد امام نامیده می شود) به شرح زیر می باشد:
1- کمک های مستقیم مقام معظم رهبری
2- اعتبارات و کمک های دولت
3- کمک های مردمی، مؤسسات، نهادها و ارگانها
4- دریافت صدقات، نذورات، هدایا و غیره
5- درآمد حاصل از بخش ها و امور اقتصادی، دارائیهای امداد امام نیز شامل موارد زیر می باشد
الف- اموال و املاکی که به دستور امام راحل (ره) از بنیاد مستضعفان به امداد امام واگذار شده است
ب- اموال و املاک و دارائیهایی که به موجب مصوبات مختلف مجلس به امداد امام واگذار شده است.
ج- اموال و املاکی که بوسیله اشخاص حقیقی و حقوقی به امداد امام منتقل شده و یا می شود.
د- املاک و مستغلاتی که امداد امام از امکانات خود و کمکهای مردمی ایجاد یا تکمیل کرده و یا می کند.
لازم به ذکر است که کلیه اموال و دارائیهای امداد امام در اختیار ولی فقیه بوده و شورای مرکزی کمیته امداد امام به نمایندگی از طرف ایشان حافظ و نگهدار آن می باشد.

امور حمایتی امداد امام:

امور حمایتی در ده فصل و با زیر مجموعه های مختلف و متنوع مطرح شده است که سر فصلهای مربوط به آن به شرح زیر می باشد

1 - فصل حمایتی مستمر:

به طور مستمر و در زمانهای مقرر به خانواده های تحت پوشش ارائه می شود که شامل مستمری بگیران عادی، خانواده های زن سرپرست، مرد سرپرست، طرح شهید رجائی می باشد.

2- فصل حمایتهای غیرمستمر و موردی:

که حسب مورد و با توجه به نیاز خانواده ها به صورت مقطعی ارائه می شود. از قبیل هزینه های ازدواج و جهیزیه، امداد آسیب دیدگان، وام قرض الحسنه، طرح بازگشت مهاجرین به روستاها، طرح اکرام: کمک ودیعه مسکن و خدمات مددکاری و مشاوره.

3- فصل تأمین مسکن مددجویان:

شامل احداث، تعمیر و تأمین واحدهای مسکونی و تسهیلات مربوط به آن نظیر آب و برق و گاز و فاضلاب می باشد.

4- فصل اشتغال و خودکفائی:

شامل کلیه فعالیتهای که به منظور ایجاد فرصتهای شغلی برای خانواده های واجد شرایط و مستعد اشتغال برای میل به خودکفائی و نهایتاً خروج از تحت پوشش یک یا همه خدمات حمایتی صورت می گیرد.

5- فصل فرهنگی و آموزش:

عبارتست از مجموعه خدماتی که در راستای ارتقاء سطح فرهنگی، اجتماعی و اعتقادی خانواده های تحت پوشش بویژه تقویت بنیه تحصیلی فرزندان آنها صورت می پذیرد.

6- فصل بهداشت و درمان:

که در جهت ارتقاء سطح بهداشت و تندرستی خانواده های تحت پوشش و تأمین هزینه های درمانی آنها از طریق بیمه های درمانی، خدمات موردی، کنترل موالید و نظایر آن ارائه می شود.

7- فصل تحقیقات و خدمات مدیریتی:

که به منظور تقویت بنیه علمی و توان اجرائی کارکنان در راستای ارائه هر چه مطلوب تر خدمات و ارتقاء سطح بهره وری انجام می پذیرد

8- فصل جلب مشارکتهای مردمی:

شامل فعالیتهایی است که برای جمع آوری هدایا و کمکهای مردمی به منظور حمایت از نیازمندان به مورد اجرا گذارده می شود که ساخت و نصب صندوقهای صدقات و تدارک جشن های نیکوکاری و عاطفه ها از آن قبیل است.

9- فصل خدمات اداری و پشتیبانی:

که کلیه خدمات اداری و منابع انسانی و امور کارکنان را شامل می شود.

10- فصل حمایت های خارج از کشور:

شامل آن دسته از خدمات حمایتی است که از طریق شعبات برون مرزی امداد امام به محرومان و مستضعفان کشورهای مسلمان ارائه می شود.

ارکان و تشکیلات کمیته امداد خمینی:

به طور کلی با توجه به چگونگی تشکیل این نهاد، سیستم شورائی در اداره امور این مؤسسه اجرا می شود و در تشکیلات کمیته مزبور طبق فصل سوم اساسنامه پنج رکن شامل ولی فقیه، شورای مرکزی، سرپرستی، شورای راستان و شورای شهرستان پیش بینی شده است.
شورای مرکزی امداد، از پنج نفر نمایندگان منتخب امام (مقام معظم رهبری) تشکیل می شود.
طبق ماده سیزده اساسنامه، تصمیم و خط مشی کلی برای کمیته های امداد در سراسر کشور از وظایف این شورا است.
بر اساس ماده هیجده شورای امداد استان متشکل از 5 تا 7 نفر و شورای شهرستان نیز متشکل از 3 تا 5 نفر از طرف شورای مرکزی امداد امام منصوب می شوند.
به موجب مواد 15و 16 اساسنامه کمیته امداد، سرپرست این نهاد از سوی شورای مرکزی امداد و از میان آنها منصوب می شود. وی سرپرستی و نظارت کلی بر امور اجرائی کمیته و واحدهای تابعه را عهده دار بوده و مجری مصوبات شورای مرکزی می باشد. از سوی دیگر نمایندگی کمیته را در قبال اشخاص حقیقی و یا حقوقی به طور رسمی و قانونی عهده دار است.
ضمناً مشارالیه قائم مقام، معاونین، مسئول امور استان ها، مدیر استان ها و مسئول روابط عمومی کمیته را به شورای مرکزی معرفی و در صورت تأیید به پست های مورد بحث منصوب می نماید. با عنایت به اهم وظایف سرپرست کمیته امداد در این نهاد ده معاونت و یک مدیریت مستقل پیش بینی شده است.
ضمناً واحد حسابرسی و بازرسی زیر نظر شورای مرکزی امداد وظایف مربوط به بررسی نحوه اجرای مصوبات شورای مرکزی، بررسی روش های مالی و حسابرسی مورد عمل کمیته، رسیدگی و کنترل گزارش های عادی و سالانه در خصوص درآمد، هزینه، دارائی، بدهی، اندوخته، موجودی و سرمایه کمیته را عهده دار می باشد.
بر اساس مواد 20 و 21 اساسنامه (امداد امام) شورای مرکزی امداد برای تمرکز و اداره شرکت ها، کارخانجات، مؤسسات صنعتی، معدنی، بازرگانی، کشاورزی، اداری، املاک و مستغلات و ایجاد مؤسسات اقتصادی لازم، واحدی به نام مجتمع اقتصادی تشکیل می دهد که دارای هیئت مدیره ای مرکب از 5 تا 7 نفر خواهد بود که برای مدت دو سال بوسیله شورای مرکزی انتخاب می گردند که دو نفر از این هیئت از اعضاء شورای مرکزی هستند. هیئت مذکور از بین خود فردی را به عنوان مدیر عامل برای مدت دو سال برای تصویب به شورای مرکزی معرفی می نماید که مسئول کلیه امور اجرائی مجتمع اقتصادی بوده و در مقابل هیئت مدیره و شورای مرکزی مسئولیت دارد.

بنیاد شهید انقلاب اسلامی:

تأسیس: چنانچه بیان شد امور شهدا و مجروحین انقلاب اسلامی در اوایل انقلاب به عهده کمیته امداد امام بود ولی در جهت رسیدگی هرچه بهتر به امور مذکور و برنامه ریزی دقیق تر در این مورد زمینه ایجاد بنیاد شهید انقلاب اسلامی بر اساس فرمان حضرت امام خمینی رضوان الله تعالی در تاریخ 22 /12 /1358 و حدود یک سال بعد از تأسیس کمیته امداد فراهم شد. متن فرمان امام بدین شرح است:
بسم الله الرحمن الرحیم
جناب حجت الاسلام آقای حاج شیخ مهدی کروبی ایدالله تعالی.
ملت شریف ایران می دانند که نهضت اسلامی و پیروزی انقلاب اسلامی مرهون فداکاری قشرهای مختلف امت است که در صف اول باید شهدای انقلاب رحمت الله علیهم و کسانی که در این راه معلول و آسیب دیده شده اند محسوب داشت. لهذا باید رسیدگی به خانواده شهدا و آسیب دیدگان و معلولین در این راه چه حال انقلاب چه قبل و بعد از آن به نحو احسن و با مراعات احترام به آنان شود، لهذا لازم است سازمانی به سرپرستی جنابعالی و هیأتی از معتمدین متدین و آگاه و آشنا بدین گونه امور برای این مقصد مهم تأسیس شود که با اجرای طرحهای مفید آن، ملت و دولت انقلاب دین خود را در مقابل این گروه فداکار در راه انقلاب اسلامی ادا نمایند شورای انقلاب موظف است برای این شروع مهم بودجه کافی تصویب نماید و در اجرای آن سرعت عمل به خرج دهد و دولت متصدیان امور موظف هستند موارد زیر را مورد تصویب و اجرای سریع قرار دهند:
1- اولویت فرهنگی: یعنی در مدارس و دانشگاه با تسهیلات مقتضی وارد شوند.
2- اولویت اقتصادی: یعنی مسکن، زمین، وسائل زندگی و سایر مایحتاج زندگی برای آنان تهیه گردد.
3- اولویت در استخدام: یعنی خانواده شهدا و معلولین در استخدام دولتی اولویت داشته و آنان را که قدرت خدمت دارند به استخدام دولت درآیند.
4- کارت مجانی برای سوار شدن آنان در اتوبوس های دولتی، داخل شهری تهیه گردد.
5- کارت نیمه بها برای استفاده از وسائل نقلیه بین شهری مثل قطار و هواپیما و غیره.
6- تشکیل دفترچه مخصوص برای قدرت خرید از تعاونی های دولتی.
7- بیمه درمانی و استفاده از کارت ویژه خریداری.
8- قرار دادن حقوق رسمی برای معلولین که قدرت کار ندارند و خانواده شهدا بالنسبه به افراد آن خانواده.
9- ایجاد برنامه هایی در رادیو به عنوان معلولین و خانواده شهدا.
10- سازمان موظف است بدون فوت وقت معلولین و آسیب دیدگانی که احتیاج به معالجه دارند اسباب مسافرت به خارج و معالجه آنان را فراهم نماید.
ضمناً متذکر می شود که اگر سازمان در مورد مرقومه به اشکال برخورد نمود و یا از طرف بعضی متصدیان اهمال شد اینجانب را مطلع نمایند تا برای رفع آن به طور مقتضی عمل نماید.
بنیاد شهید بعد از صدور فرمان امام و پس از تأمین امکانات اولیه مورد نیاز در تاریخ 1359/1/20 رشته کارش را مطابق دستور العمل امام آغاز کرد.
ابتدا کارهای بنیاد شهید می بایست با سازمان بهزیستی کشور هماهنگ می شد و بودجه های بنیاد شهید و کمیته امداد و سازمان بهزیستی در اوایل تشکیل این سازمان تقریباً یک کاسه بود ولی با توجه به اهداف عظیم بنیاد شهید به ویژه بعد از آغاز جنگ تحمیلی و همچنین مسائل و مشکلات دیگر، به موجب ماده واحده ی قانونی مورخه 1359/10/10، بنیاد شهید از سازمان بهزیستی کشور جدا شد تا به عنوان یک نهاد انقلابی ایفای وظیفه کند (هر چند در عمل هیچ وقت بنیاد جانبازان به بنیاد مستضعفان به فرمان حضرت امام (ره) و تبدیل این نهاد به «بنیاد جانبازان و مستضعفان» در تاریخ 1367/9/3 مسائل مربوط به جانبازان از وظایف بنیاد شهید منتزع شد.
لازم به بیان است که طرح اساسنامه بنیاد شهید در تاریخ 1364/3/11 به تصویب کمیسیون نهادهای انقلاب مجلس شورای اسلامی رسیده است ولی بنیانگذار فقیه انقلاب اسلامی، ضرورتی برای پی گیری آن ندیدند تا بالاخره در جلسه علنی مورخ 77/2/27 به تصویب مجلس رسید و مورد تأیید شورای نگهبان قرار رگفت. ولی در اغلب امور، معیار برای انجام تکالیف این نهاد می باشد. (1)
هدف کلی بنیاد «رسیدگی به امور خانواده شهدا و مفقودین و اسراء از تاریخ 15 خرداد سال 1342 به بعد.»
بوده و اهداف زیر در ماده سه اساسنامه مصوب مطرح شده است:
1- احیاء و ترویج فرهنگ شهادت در جامعه
2- زنده نگهداشتن یاد و نام شهیدان انقلاب اسلامی و حفظ آثار آنها
3- تجلیل، تکریم، صیانت و حمایت از خانواده های معظم شاهد
بر اساس ماده 5 و در راستای فرمان ده بندی مورخه 1358/12/22 حضرت امام(ره) اهم وظایف بنیاد به شرح زیر می باشد:
الف- در قبال شهادت: برنامه ریزی و تلاش به منظور تبیین مفهوم و فلسفه جهاد و شهادت و ایثار، احیا، حفظ و ترویج فرهنگ و روحیه شهادت طلبی در جامعه به عنوان والاترین ارزش الهی از طریق:
1- بسیج کلیه امکانات نظام و جامعه اسلامی به ویژه نهادهای فرهنگی، اجتماعی، هنری، آموزشی و وسایل ارتباط جمعی.
2- شناسائی و تقویت و ترویج عوامل و موجبات رشد و توسعه فرهنگ شهادت طلبی
ب- در قبال شهید: برنامه ریزی و تلاش برای تجلیل و تکریم از مقام والای شهدا و بزرگداشت و زنده نگهداشتن یاد و خاطره آنان از طریق:
1- برگزاری مراسم یاد بود با الهام از مکتب عاشورای حسین و با استفاده از مناسبتهای ملی و مذهبی
2- حفظ قداست و منزلت گلزار شهدا و محور قرار دادن این مراکز در برگزاری مراسم رسمی و مردمی
3- پیگیری نامگذاری معابر، میادین، مراکز فرهنگی اجتماعی و سایر اماکن عمومی ملی به نام مبارک شهدا
4- تشویق و ترغیب و حمایت از جامعه فرهنگی، آموزشی، هنری و اندیشمندان، اُدبا و نویسندگان در ثبت، تبیین و معرفی ویژگیها، سیره معنوی و فضایل اسوه های شهادت و ایثار
ج- در قبال خانواده های شاهد: برنامه ریزی و تلاش برای صیانت و رشد و اعتلای مادی و معنوی خانواده های شاهد در زمینه های:
1- امور فرهنگی- آموزش شامل:
- پیگیری و نظارت امور فرهنگی، تربیت و آموزش فرزندان شاهد و زمینه سازی رشد و تعالی فکری، روحی، اخلاقی، و تحصیل آنان.
- نظارت در جهت ایجاد تسهیلات لازم برای ارتقای علمی، تحقیقی، آموزش و مهارتهای فکری، تخصصی، پرورشی و جسمی فرزندان شاهد در تمام مراحل و تقاطع تحصیلی به بهترین وجه با همکاری مراجع ذیربط.
2- امور معیشتی و رفاهی شامل تلاش در جهت خودکفایی اقتصادی و تأمین اجتماعی و رفاهی خانواده های شاهد از قبیل:
- فراهم سازی تحصیلات و ارائه حمایتهای لازم، آموزشهای تخصصی، فنی و حرفه ای و نیز جلب مشارکت کلیه سازمانها و دستگاه های ذیربط جهت ایجاد اشتغال مفید برای خانواده های شاهد مشمول و دارای شرایط چارچوب قوانین، مقررات و ضوابط مربوط
- تأمین مسکن همسر و فرزندان تحت پوشش فاقد مسکن و یا دارای مسکن نامناسب با کمک خانواده شاهد و مراجع ذیربط
- تأمین خدمات درمانی هسمر، فرزندان و والدین شاهد تحت پوشش با همکاری دستگاه های ذیربط
- ارائه خدمات و تسهیلات در زمینه ازدواج فرزندان و همسران شاهد
3- امور حقوقی و قضائی، تلاش در جهت حل و فصل امور حقوقی و قضائی، تلاش در جهت حل و فصل امور حقوقی و قضائی خانواده های شاهد با همکاری مراجع ذیربط از طریق:
- پیشنهاد و همکاری با مراجع قضائی در تعیین، نصب و عزل قیم و امینی و مراقب بر اعمال آنها، همچنین مراقبت بر اعمال اولیاء اوصیاء قیم ها و حضانت کنندگان از صغار شاهد و رسیدگی به اختلافها در امر حضانت فرزندان
- مساعدت و همکاری با مراجع ذیربط در جهت تبدیل و تغییر در اموال و دارایی صغار شاهد
- پیگیری امور مربوط به انحصار وراثت و مراقبت بر احصا و تحریز ماترک شاهد و تقویم و نگهداری حساب اموال صغار و محجورین و معاضدت حقوقی و قضایی خانواده های شاهد در صورت ضرورت
- شرکت کارشناسان حقوقی بنیاد در محاکم ذیصلاح به منظور وکالت خانواده های محترم شاهد در دعاوی مربوط بنا به درخواست
4- امور اقتصادی:
-اداره و بهره برداری مطلوب از اموال و دارایی های تحت پوشش بنیاد
- به کارگیری مطلوب پس اندازها، اموال و دارایی های فرزندان شاهد که در اختیار بنیاد است برای تأمین آینده اقتصادی آنها و جلوگیری از کاهش ارزش دارایی ها
منابع مالی و اموال و دارایی های بنیاد:
به موجب ماده هفت، منابع مالی و بنیاد شامل
1-کمک های مقام معظم رهبری
2-اعتبارات مصوب در بودجه عمومی کشور و کمک دولت
3-درآمد حاصل از فعالیتهای اقتصادی بنیاد
4-هدایا و کمک های اشخاص حقیقی و حقوقی
بر اساس ماده شش نیز دارایی ها و اموال بنیاد شامل:
1- کلیه اموال منقول و غیر منقول سهام، اوراق بهادار، وجوه نقد و دیگر دارایی هایی که به حکم محاکم به تملک بنیاد در آمده یا در می آید.
2- کلیه اموال و داراییهایی که از طرف دولت در اختیار بنیاد قرار می گیرد.
3- اموال یا دارایی هایی که از طرف اشخاص حقیقی و حقوقی به بنیاد اهداء می شود.
ارکان بنیاد: شامل هیئت امنا که ریاست آن با رئیس جمهور است، نماینده ولی فقیه در بنیاد و ریاست بنیاد که به پیشنهاد رئیس جمهور، تأیید مقام معظم رهبری و با حکم رئیس جمهور به مدت 4 سال منصوب می شود اعضای هیأت امناء، علاوه بر رئیس جمهور، نماینده ولی فقیه، رئیس بنیاد، یک نفر از وزرای فرهنگی به انتخاب رئیس جمهور، رئیس سازمان مدیریت و برنامه ریزی و دو نفر از شخصیت ها و افراد بصیر در امور فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی از میان خانواده شهدا به پیشنهاد و تأیید رئیس جمهور منصوب می شوند.
تصویب خط مشی و سیاستهای کلان، برنامه و بودجه سالیانه، بررسی عملکرد سالانه از وظایف اصلی هیأت امناء می باشد باید خاطرنشان ساخت که بر اساس اساسنامه بنیاد شهید کسی است که جان خود را در راه انقلاب اسلامی و حفظ دستاوردهای آن و یا دفاع از کیان جمهوری اسلامی ایران در مقابل تهدیدات و تجاوزات دشمن و عوامل ضد انقلاب و اشرار نثار نموده یا می نماید. که مصادیق عملی آن در مصوبه مورخه 1382/1/27 هیأت دولت معرفی شده است خانواده شاهد عبارتند از بستگان درجه اول (پدر، مادر، همسر و فرزندان شهید) و بستگان درجه دو (خواهر و برادر شهید) ضمناً بستگان درجه اول اسرا و مفقود الاثرها نیز خانواده شاهد محسوب می شوند.
ضمناً افرادی که در راه برقراری حکومت اسلامی قبل از 15 خرداد سال 1342 مانند فدائیان اسلام شهید شده اند با تشخیص نماینده مقام رهبری در بنیاد شهید از مزایای این نهاد برخوردار می شوند.
بنیاد شهید می تواند در هر موقع و در هر محل که لازم و صلاح بداند، شعبه یا نمایندگی دایر نماید.
بنیاد شهید می تواند به پیشنهاد نماینده مقام رهبری و ضمن کسب اجازه از ولی امر مسلمین، به خانواده های شهدای اسلام و نهضت های اسلامی در سراسر جهان به هر طریق که صلاح بداند کمک نماید.
بنیاد شهید هر شش ماه یک بار، کمیسیون نهادهای انقلاب مجلس شورای اسلامی را در جریان فعالیت های انجام شده در خصوص خدمات برون مرزی قرار می دهد.
کلیه وزارتخانه ها، سازمان ها، شرکت ها، شهرداری ها، نهادهای انقلاب، رسانه های گروهی و مطبوعات کثیرالانتشار کشور موظف هستند مساعدت و همکاری لازم را با بنیاد شهید داشته باشند.

بنیاد شهید و امور ایثارگران

بر اساس درخواست مسئولان نهادهای ایثارگری در تاریخ 1381/10/24 و به موجب فرمان مقام معظم رهبری و طبق مصوبه شورای عالی اداری در تاریخ 1383/2/19 تجمع این نهادها در ساختاری یکپارچه به تصویب رسید و به این ترتیب بنیاد شهید و امور ایثارگران شکل گرفت.
سازمان جدید، سیاستگزاری در خصوص مجموعه ایثارگران را (خانواده شاهد، جانبازان و آزادگان) به صورت ستادی به عهده دارد و چنین مرکزیتی در سیاستگزاری کلان و ترسیم خط مشی، مغایرتی با وظایف و مسئولیتهای هر یک از نهادهای ذیربط ندارد.
در انتهای مبحث مربوط به بنیاد شهید، معرفی دو برنامه و طرح مهم ضروری می نماید.
طرح اول مربوط به دستورالعمل اجرائی مددکاری اجتماعی با تأکید بر مددکاری گروهی است که با توجه به تغییر شرایط سنی همسر و فرزندان شاهد و ضرورت اتخاذ شیوه های جدید در ارائه خدمات مددکاری طراحی شده و طی بخشنامه شماره 400/22805 مورخه 1384/5/23 توسط معادل رئیس جمهور و رئیس بنیاد شهید و امور ایثارگران برای اجرای به واحدهای ذیربط ابلاغ شده است که در خور توجه و تعمق است.
طرح دوم در جهت توجه عملی به اهمیت خانواده به عنوان واحد بنیادین جامعه اسلامی و ضرورت ترغیب نسبت برای ازدواج و تلاش برای حفظ صیانت بنیان خانواده و خصوصاً ضرورت تلاش در ارتقاء کیفیت زندگی خانوار بزرگ شاهد و ایثارگر تحت عنوان ساماندهی ازدواج جوانان شاهد و ایثارگر طراحی شده و طی بخشنامه شماره 400/25001 در تاریخ 1384/6/7 به واحدهای مختلف ابلاغ شده است.

بنیاد امور مهاجرین جنگ تحمیلی:

چگونگی شکل گیری بنیاد:

تهاجم گسترده و ددمنشانه نیروی بعثی عراق به مرزهای جمهوری اسلامی ایران از 31 شهریورماه 1359 و اشغال نظامی مناطق وسیعی از کشورمان، در همان هفته های اول آغاز جنگ، متجاوز از دو میلیون نفر از هموطنان ما را در جنوب و غرب کشور از خانه و کاشانه خود آواره کرد به گونه ای که شهرهای نزدیک به مناطق جنگی با هجوم سرسام آور مهاجرین مواجه شد. به عنوان نمونه، شادگان یکی از شهرهای کوچک استان خوزستان با حدود، بیست هزار نفر یعنی ده برابر جمعیت خود، مواجه شد که به طور طبیعی مسائل عدیده اسکان، بهداشت درمان، تغذیه و همچنین مسائل مختلف فرهنگی را در برداشت.
دولت نوپای جمهوری اسلامی ایران با مشکل عظیم جنگ و همراه با آن با مسائل مربوط به مهاجرین جنگی مواجه بود که می بایست در حداقل زمان، به برخی از مسائل معیشتی و زیستی جنگ زدگان جوابگو باشد و لذا یک دفتر در نخست وزیری و دفتر دیگری در وزارت کشور تشکیل شد تا هماهنگ و سازماندهی کمک های مردم و ارگان های مختلف به جنگ زدگان را رهبری کند. با ادامه جنگ و گسترش آتش آن به مناطق وسیع تر از یک سو و ارائه برنامه های اصولی و بنیادی اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی از سوی دیگر وجود تشکیلات جدید و مستقلی را ضروری می نمود به این جهت با همکاری و هم فکری مسئولین مذکور و نیز سازماندهی بهزیستی، جمعیت هلال احمر و کمیته امداد مقدمات تأسیس بنیاد فراهم شد. مبتکر اصلی این نهاد طبق شواهد موجود، نخست وزیر وقت، شهید محمدعلی رجائی بود و بر همین اساس با دستور ایشان، حدود آذر ماه سال 1359 نطفه این نهاد در نخست وزیری بسته شد و بالاخره قانون تشکیل بنیاد امور مهاجرین جنگ تحمیلی (نام این نهاد در ابتدای تشکیل، بنیاد امور جنگ زدگان بود) در تاریخ 1360/3/14 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. قانون مذکور مشتمل بر پنج ماده و سه تبصره بود که به موجب ماده سه از قانون مذکور اساسنامه بنیاد در 15 ماده و 4 تبصره و سه بند در جلسه مورخه 1361/12/1 به تصویب شورایعالی بنیاد رسید.

هدف بنیاد:

هدف بنیاد امور مهاجرین جنگ تحمیلی رسیدگی به وضع مناطق جنگ زده و جنگ زدگان از نظر مالی و معنوی و حل مشکلات اقتصادی، بهداشتی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی و مشغول ساختن افراد جنگ زده به تناسب توانائی و تخصص آنها در کارهای عمرانی و تولیدی و عمومی که در محل اسکان داده شده فراهم باشند و سایر امور مربوط به آنان و نیز پیش بینی و تهیه پیشنهادات سازنده جهت حل مشکلات مناطق جنگ زده و بعد از جنگ بود.
به موجب ماده 2 قانون بنیاد و همچنین ماده یک اساسنامه، این نهاد از ابتدای تأسیس وابسته به وزارت کشور ولی دارای شخصیت حقوقی مستقل بوده است که بعدها به جهت اهمیت موضوع اشتغال مهاجرین و سایر ادله بر اساس تصویب مجلس شورای اسلامی در تاریخ 1364/4/13 از وزارت کشور منتزع و تابع وزارت کار و امور اجتماعی (با حفظ استقلال) گردید.
بنیاد از نظر بودجه ای، با کمک های مردم و دولت اداره می شود و به موجب ماده 5 قانون بنیاد کلیه امور مربوط به مهاجرین که در ارگان ها و سازمان های مختلف انجام می گرفت از تاریخ تشکیل بنیاد زیرنظر و پوشش این نهاد قرار گرفت.

وظایف اساسی بنیاد:

با توجه به قانون و اساسنامه بنیاد به طور خلاصه مهمترین مسئولیت های بنیاد را در قبال جنگ زدگان و مهاجرین جنگی به شرح زیر می توان خلاصه کرد:
1- در درجه اول حل مسئله اسکان مهاجرین و جایگزین ساختن آنها در اماکن مناسب و یا اردوگاه های مختلف.
2- تأمین نیازهای اولیه جنگ زدگان نظیر تغذیه، پوشاک، وسایل اولیه زندگی چون پتو، زیرانداز و غیره.
3- برآوردن نیازهای بهداشتی و درمانی مهاجرین با همیاری وزارت بهداشت و جمعیت هلال احمر.
4- تأمین امکانات تحصیلی فرزندان مهاجرین با کمک وزارت آموزش و پرورش.
5- نگهداری از کودکان و سالمندان و دیگر افراد بی سرپرست و انجام حمایت های اجتماعی و توان بخشی با مشارکت سازمان بهزیستی کشور.
6- ایجاد برنامه های اوقات فراغت و فرهنگی و تبلیغاتی برای مهاجرین.
7- کارآموزی و ایجاد زمینه های اشتغال برای مهاجرین بیکار.
8- فراهم ساختن امکانات و وسایل بازگشت برای مهاجرینی که امکان بازگشت به موطن خود را ندارند.

آخرین تحولات مربوط به بنیاد مهاجرین:

با استناد تبصره سی قانون بودجه سال 1371 کل کشور، هیأت وزیران در جلسه مورخه 1370/12/28 به پیشنهاد مشترک نماینده ویژه رئیس جمهور در اداره امور بازسازی مناطق جنگ زده و سازمان برنامه و بودجه، آئین نامه ای تصویب کرد که به موجب ماده یک این آئین نامه، بنیاد مهاجرین جنگ تحمیلی در ستاد بازسازی مناطق جنگ زده ادغام و کلیه امکانات، اموال، پرسنل و مسئولیتهای آن بنیاد به ستاد بازسازی منتقل گردید.
بر اساس ماده دو این مصوبه، اعتبارات ردیف 105100 قانون بودجه سال 71 مربوط به بنیاد، برای تأمین هزینه های مربوط به رسیدگی فرهنگی، سیاسی، امکان اشتغال و بازگشت با رعایت قانون بودجه سال 1371 کل کشور و موافقتنامه متبادله با سازمان برنامه و بودجه قابل مصرف می باشد. طبق ماده 12، بازگشت مهاجرین، پس از دریافت آخرین قسط وام بازسازی و آماده شدن واحد مسکونی الزامی می باشد و در صورت عدم بازگشت، کلیه کمکهای بنیاد در مورد این قبیل مهاجرین قطع و از تحت پوشش بنیاد خارج خواهند شد. در صورتی که مهاجر، مستمری بگیر بنیاد باشد تا یکسال پس از بازگشت به محل سکونت اولیه از کمکهای نقدی بنیاد برخوردار و بعد از یکسال پس از بازگشت به محل سکونت اولیه از کمکهای نقدی بنیاد برخوردار و بعد از یکسال به شهروند عادی تبدیل و کلیه کمکها قطع می شود. با استناد ماده 14، سازمان بهزیستی کشور از اول سال 1371 حداقل 32 هزار نفر از مهاجرین تحت پوشش امور اجتماعی (خانواده های مهاجرین بی سرپرست، با سرپرست از کار افتاده، معلول، سالمند و کودک بی سرپرست) در استانهای ایلام، خوزستان او باختران را تحت پوشش قرار داده است.
طبق ماده 16، اداره امور مهاجرین و امور و بازگشت و اشتغال آنان در تشکیلات ستاد بازسازی تحت نظر نماینده ویژه رئیس جمهور انجام می شود.
در انتها، متذکر می شود که هدف از تدوین مطالب مربوط به بنیاد امور مهاجرین جنگی، ثبت و معرفی یک تجربه با ارزش در حمایت از آسیب دیدگان از یک بلای خانمان سوز غیرطبیعی بوده است.

بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی

تاریخچه و سیر تحولی بنیاد

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و مصادره ی اموال منقول و غیرمنقول و مؤسساتی که طی سالها به ناحق در دست طاغوت و وابستگان آن بود، تشکیل یک نهاد انقلابی به منظور جمع آوری، ساماندهی، نگهداری و اداره ی این اموال و مؤسسات و بهره برداری از آنها در جهت منافع صاحبان اصلی آن یعنی محرومین و مستضعفین بعنوان یک ضرورت اجتناب ناپذیر می نمود. در پاسخگویی باین ضرورت، حضرت امام (ره) در تاریخ 1357/12/9 مسئولیت جمع آوری اموال و دارائیهای مذکور را طی حکمی که در حقیقت مجوز اولیه ی تأسیس بنیاد و مایه ی اصلی اساسنامه ی این نهاد است به شورای انقلاب واگذار نمودند.

متن فرمان امام

«شورای انقلاب اسلامی بموجب این مکتوب مأموریت دارد که تمام اموال منقول و غیر منقول سلسله ی پهلوی و شاخه ها و عمال و مربوطین به این سلسله را که در طول مدت سلسله ی غیرقانونی از بیت المال مسلمین اختلاس نموده اند به نفع مستمندان و کارگران و کارمندان ضعیف مصادره نمایند و منقولات آن در بانکها به شماره ای به اسم شورای انقلاب یا اسم اینجانب سپرده شود و غیر منقول از قبیل مستغلات و اراضی، ثبت و ضبط شود تا به نفع مستمندان از هر طبقه صرف گردد در ایجاد مسکن و کار، زمین و غیر و ذالک.
به جمیع کمیته های انقلاب اسلامی در سراسر کشور دستور می دهم که آنچه از این غنایم مربوط به دولت نیست و امرش به شورای انقلاب است و آنچه مأمورین دولت بدست آورده اند و یا می آورند باید به همین شماره به بانک تحویل دهند و کسانی که از این اموال چیزی بدست آورده اند باید فوراً به کمیته یا بانک تحویل دهند و متخلفین مورد مؤاخذه خواهند بود.»
روح اله الموسوی الخمینی
پیرو فرمان فوق، آیت اله ... موسوی اردبیلی از سوی شورای انقلاب مسئول رسیدگی به امور بنیاد شد و متعاقب آن هفت نفر از شخصیتهای برجسته وقت نظام به عنوان هیئت مؤسس تعیین شدند.
به منظور اجرای حکم و تأمین نظر امام در تاریخ هفتم شهریور 1358 اساسنامه ی اولیه ی بنیاد توسط مجمع عمومی هیئت مؤسس تدوین شد و در تاریخ 21 /4 /1359 لایحه قانونی اساسنامه اولیه بنیاد به تصویب شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران رسید که متن لایحه ی مذکور به شرح زیر است:
«به منظور تمرکز اموال خاندان پهلوی و همه کسانی که وابستگی به این خاندان ثروتهای نامشروع بدست آورده اند و دادگاه انقلاب حکم استرداد اموال مزبور را صادر کرده و می کند و تملک آنها از طرف مستضعفان و به صرف رساندن همه ی درآمدهای آن اموال در راه بهبود وضع زندگی بخصوص مسکن آنان، به امر حضرت امام خمینی (ره) و با تصویب شورای انقلاب مؤسسه ای بنام بنیاد مستضعفان تشکیل و طبق مواد این اساسنامه و مقررات و آئین نامه های مربوطه که بر مبنای این اساسنامه تهیه می شود، اداره می گردد.»
در شهریور ماه 1359 مرحوم شهید رجائی بعنوان نخستین نماینده ولایت فقیه در بنیاد طی حکمی از سوی حضرت امام (ره) مسئول سر و سامان بخشیدن به امور بنیاد در جهت خدمت به مستضعفین گردید. دیری نپائید که بنیاد در ابعاد کمی و کیفی، گستردگی بسیار زیادی یافت و به یک مجتمع وسیع اقتصادی و فرهنگی تبدیل شد.
متن حکم امام (ره) به شهید رجائی این چنین است: جناب آقای رجائی نخست وزیر ایده اله تعالی چون وضع بنیاد مستضعفین موجب نگرانی این جانب است و مسائل آن پیچیده است لازم است جنابعالی امور بنیاد را در دست گرفته و تحت نظر اشخاصی متدین، متعهد، کاردان آن را به نفع مستضعفین اداره نمائید.
پس از شهادت رجائی، آقای مهندس میرحسین موسوی به عنوان نماینده ولایت فقیه معرفی گردید و ایشان طی حکمی به مسئول وقت بنیاد خواستار رسیدگی هر چه بیشتر به امور مستضعفان و تأمین نیازهای آنان در ابعاد مختلف شدند.
متن حکم حضرت امام (ره) به آقای میرحسین موسوی به شرح زیر است:
«جناب آقای میرحسین موسوی نخست وزیر ایدهم الله تعالی
جنابعالی را مسئول جدید بنیاد مستضعفین قرار می دهم امیدوارم زیر نظر اشخاصی متدین، متعهد و کاردان، این بنیاد را به نفع مستضعفان اداره نمائید انشاء اله در خدمت به اسلام و مسلمین خصوصاً مستضعفین موفق باشید. روح الله موسوی الخمینی بر اساس اختیاری که رهبر فقیه انقلاب اسلامی به آقای موسوی داده بودند ایشان نیز آقای سیدمهدی طباطبائی را طی حکم زیر به عنوان سرپرست بنیاد منصوب کردند:
«بسمه تعالی»

برادر سیدمهدی طباطبائی:

به موجب این ابلاغ جنابعالی به سمت سرپرست بنیاد مستضعفان منصوب می شوید امیدوارم با اتکال به خداوند منان و به کارگیری توان خود بتوانید از همکاری کارکنان متعهد بنیاد، این نهاد انقلابی را بیش از بیش در خدمت مستضعفان جامعه قرار داده به نکات زیر توجه کافی مبذول نمایید:
1- به منظور دستیابی به اهداف تشکیل بنیاد و پیشرو امور لازم است ضمن ایجاد انسجام بیش تر در واحدهای گوناگون و هماهنگی بین آنان برنامه ریزی را در اولویت قرار دهید.
2- همان طوریکه از نام بنیاد مستضعفان برمی آید شایسته است این نهاد انقلابی قبل از آنکه به یک مجتمع عظیم مالی، اقتصادی تبدیل شود با برنامه ریزی صحیح و متمرکز با تمام امکانات در خدمت مستضعفان جامعه قرار گیرد.
3- لازم است ضمن تهیه اساسنامه برای بنیاد، به طور مداوم از واحدهای وابسته در سراسر کشور بازرسی به عمل آید تا اجرای امور مطابق برنامه پیش بینی شده عملی گردد.
4- رسیدگی به مشکلات مالی و بانکی بنیاد در ارتباط با ارگان های دولتی و نظام بانکی کشور به منظور جریان یافتن صحیح امور مالی و اقتصادی آن ضرورت دارد اینجانب نیز شخصاً در این زمینه نظارت مستقیم خواهد داشت.
5- با توجه به امکانات گسترده فرهنگی بنیاد از قبیل سینماها، سالن ها و اجتماعات چاپخانه ها لازم است ضمن اهمیت دادن به این بخش، امکانات آن در خدمت نظام اسلامی کشورمان برای اعتلاء و رشد بیش تر ارزشهای اسلامی قرار گیرد. همکاری و هماهنگی این بخش با وزارت ارشاد اسلامی، صدا و سیما و سازمان تبلیغات اسلامی ضروری می باشد.
6- همانطوری که نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی بارها تذکر داده اند، بایستی در امر حسابرسی تمام بخش ها و مؤسسات بنیاد تعجیل به عمل آید.
7- تلاش در ایجاد رابطه مدیریت بنیاد با مردم، از طریق وسایل ارتباط جمعی، به منظور ارائه خدمات انجام شده و عرضه مشکلات و مسائل برای مردم می تواند در شناخت افکار عمومی از این نهاد و کوشش هایی که در جهت رفع اصولی موانع و مشکلات مستضعفان به عمل می آید و ترغیب دست اندرکاران در ادامه مسئولیتهایشان مؤثر واقع شود. از خداوند متعال موفقیت جنابعالی را در تحقق آرمانهای انقلاب اسلامی و خدمت به مستضعفین مسئلت می نمایم.
میر حسین موسوی نخست وزیر جمهوری اسلامی ایران 1361/7/29
تعمق در متن حکم آقای مهندس موسوی به سرپرست وقت بنیاد به روشنی مبین اهمیت موضوع و مسئولیت سنگینی این نهاد انقلابی در راستای حراست از ثروتهای ملی و بکارگیری آن به نفع محرومین و نیازمندان جامعه است.
در تاریخ 1363 سرپرست بنیاد از طرف نخست وزیر وقت عوض شد و بالاخره در مورخه 1367/9/3 با فرمان حضرت امام (قدس سره) امور مربوط به جانبازان انقلاب اسلامی از بنیاد شهید به «بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی» محول شد و بر این اساس از تاریخ اول فروردین 1368 امور جانبازان طی توافقنامه بین دو نهاد بنیاد شهید و بنیاد مستضعفان و جانبازان به این بنیاد تفویض گردید.
لازم به تذکر است که در تاریخ 1365/1/6 امام راحل طی فرمانی، سرمایه گذاری در امور فرهنگی فرزندان شاهد و جانباز را به این بنیاد تکلیف کردند. قسمتی از متن فرمان امام در این خصوص بدین شرح است:
«جناب حجت الاسلام آقای حاج شیخ مهدی کروبی ضمن تشکر از زحمات جنابعالی که مسئولیت ارزشمند سرپرستی خانواده معظم شهدا و مفقودین، اسراء و معلولین را به عهده گرفتید لازم می دانم در امور فرهنگی فرزندان عزیزم این یادگاران شهیدان و معلومین را به عهده گرفتید لازم می دانم در امور فرهنگی فرزندان عزیزم این یادگاران شهیدان و معلولین و مفقودین و اسراء دقت بیشتر نموده و آنان را از کودکستان تا دانشگاه به بهترین وجه اداره نمائید. از آنجائی که جامعه اسلامی ما استقلال و آزادی و جمهوری اسلامی خویش را مدیون ایثارهای غیرقابل ترسیم این عزیزان می داند، هر چه سریع تر با وزیران آموزش و پرورش و فرهنگ و آموزش عالی طرحی را تنظیم نموده و به شورای عالی انقلاب فرهنگی تقدیم نمائید. اعضاء محترم این شورا خود توجه دارند که بزرگترین و خدا پسندانه ترین ارزش اسلامی خدمت به فرزندان این عزیزان است.
بنیاد مستضعفان موظف است تمامی بودجه این کار عظیم را به عهده گیرد و در صورت کمبود، دولت و بنیاد شهید و بنیاد پانزدهم خرداد اقدام کنند. این جانب از حوزه های علمیه تقاضا دارم تا در صورت درخواست ورود به آن حوزه ها آنان را یاری و به طور شایسته تعلیم و تربیت نمایند.
صدا و سیمای جمهوری اسلامی برنامه هایی را در جهت رشد استعداد و خلاقیت این فرزندان معظم تدوین نمایند. انشاالله مردم شهید پرورمان تا آنجایی که مقدورشان است به این کار الهی کمک نمایند.
نور چشمان عزیزم توجه خواهند داشت اکنون که رسالت بزرگ پدران خود را به دوش می کشند در راه تهذیب و تحصیل خود با الهام از روح پرفتوح سربازان امام زمان (ارواحنا فداء) تلاش وافر نمایند تا با کسب دانش و معنویت اسلامی، امور جامعه خویش را به دست گیرند.» روح اله الموسوی الخمینی
در ادامه حرکت بنیاد مستضعفان امام امت، صلاحیت و توانایی خدمت این نهاد را به جانبازان انقلاب اسلامی مورد عنایت قرار دادند و طی حکمی با تأکید بر اختصاص بهترین امکانات بنیاد مستضعفان به امور جانبازان آقای میرحسین موسوی نخست وزیر وقت را مسئول اداره کلیه امور جانبازان نمودند.
امام (ره) خطاب به آقای موسوی این حکم را صادر فرمودند: «جنابعالی را مسئول اداره کلیه امور جانبازان عزیز نمودم که با استفاده از همکاری و تجربیات بنیاد شهید انقلاب اسلامی و جانبازان و نیز اختصاص بهترین امکانات بنیاد مستضعفان با ایجاد تشکیلات جدیدی در این امر مقدس و بزرگ همت گمارید و امید است با درایت، تقوا و تعهدی که در شما سراغ دارم به تمامی امور این حماسه سازان و شهیدان زنده انقلاب رسیدگی کامل گردد و بنیاد شهید انقلاب اسلامی نیز همچون گذشته با فراغت و امکانات بیشتر امور خانواده های معظم شهداء مفقودین و اسرا را دنبال نماید.»
1367/9/3 روح الموسوی الخمینی
چنانچه ملاحظه می شود با فرمان جدید امام (ره) مسئولیت خطیر جدید متوجه بنیاد مستضعفان شده و امور جانبازان در ابعاد مختلف به این بنیاد محول می شود تا به تدریج عنوان بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی زینت بخش تابلو این نهاد گردد.
بر اساس قانون تسهیلات استخدامی و اجتماعی جانبازان مصوب 31 /3 /1374 مجلس شورای اسلامی جانبازان ایثارگرانی هستند که در جریان تکوین و شکوفائی انقلاب اسلامی و حفظ و حراست از دستاوردهای ارزشمند آن از تعرض و تجاوز عوامل داخلی و خارجی یا هرگونه حوادث مستقیم ناشی از آنها در طول جنگ تحمیلی به اختلالات و نقصانهای جسمی و روانی دچار شده یا بشوند و در نتیجه در روند زندگی فردی و اجتماعی با محدودیتهایی مواجه باشند.
چنانچه می دانیم میزان و درجه جانبازی توسط کمیسیونهای ویژه پزشکی تعیین می شود و متناسب با این وضعیت تسهیلات و خدمات مورد نیاز به جانبازان انقلاب اسلامی تقدیم می گردد.
بالاخره اساسنامه جدید بنیاد در تاریخ مهرماه 1370 به تأیید مقام رهبری رسید و جهت اجرا به ریاست بنیاد و نماینده ولی فقیه ابلاغ شد. لازم به ذکر است که با توجه به مسئولیت خطیر بنیاد در قبال توده های محروم، از نیمه اول سال 1370 معاونت جدید امور مستضعفان و محرومان شکل گرفت و در بُعد خدمات اجتماعی مستقیم و غیرمستقیم تلاشهای متنوعی را آغاز کرد.

اهداف بنیاد:

بموجب ماده شش اساسنامه جدید بنیاد، اهداف این نهاد عبارتست از:
الف- متمرکز ساختن وجوه نقد و سهام اوراق بهادار و بطور کلی اموال منقول و غیرمنقول خاندان پهلوی و عمال و وابستگان آنها و تمام اشخاص حقیقی و حقوقی که دادگاه ها حکم استرداد آنها را به نفع این بنیاد صادر نموده و می نماید.
ب- قبول هدایا از اشخاص حقیقی و حقوقی و صیانت و بهره گیری از اموال مزبور.
ج- به مصرف رساندن اموال فوق الذکر و درآمدهای حاصل از آن در جهت تأمین نیازمندیها و رفاه جانبازان و بهبود وضع زندگی و مستضعفان در راستای رفع استضعاف مادی و فرهنگی آنان در چارچوب سیاستها و خط مشی هایی که به تصویب مقام معظم رهبری می رسد.
بنیاد برای نیل به مقاصد فوق می تواند با استفاده از دادسراها و نیروهای انتظامی و ضابطین دادگستری و دادسراهای انقلاب در کشف، ضبط، نقل مکان، نگهداری، صورت برداری، ارزیابی، تبدیل به احسن، بهره برداری و بطور کلی هر عملی که برای اداره اموال لازم باشد اقدام کند.

وظایف کلی بنیاد:

با بهره گیری از ماده هشت اساسنامه، وظایف عمده ی زیر برای بنیاد ترسیم می شود:
الف- مبادرت به انجام امور اقتصادی اعم از صنعتی، کشاورزی، بازرگانی، خدماتی و عمرانی،
بمنظور کسب درآمد و کمک به اجرای اهداف و سیاستهای دولت جمهوری اسلامی ایران.
ب- رسیدگی به وضع معیشتی و امور اجتماعی و فرهنگی و نیز مراقبت و معالجه و اشتغال بکار جانبازان.
ج- انجام امور عام المنفعه به منظور بهبود بخشیدن و رفاه مادی و معنوی مستضعفین و نیازمندان از قبیل ایجاد مسکن، احداث مدارس، کمکهای بلاعوض بر طبق سیاستهای کلی بنیاد.
د- حفظ، نگهداری و تنظیم اسناد و مدارک تاریخی به جا مانده از عوامل طاغوت در اختیار بنیاد به منظور بهره برداریهای فرهنگی و تدوین تاریخ معاصر ایران که این اسناد و مدارک بر اساس ضوابطی که تعیین خواهد شد مورد استفاده سایر دستگاه های مجاز نیز قرار خواهد گرفت. خدمات اجتماعی ارائه شده به فقرا و محرومین به سه شکل زیر امکان پذیر خواهد بود:
1- اشتغال و تأمین ابزار کار و تولید برای کسانی که توان کار دارند و ابزار کار ندارند با استفاده از کلیه امکانات فیزیکی و فنی واحدهای تابعه ی بنیاد.
2- تأمین امکانات و کمک معیشتی برای افرادی که امکان اشتغال و استفاده از ابزار کار و تولید را ندارند.
3- کمک به آموزش و بهداشت و امور فرهنگی برای فقرا و محرومین از قبیل ایجاد فضاهای آموزشی و همچنین مراکز بهداشتی و درمانی در مناطق محروم و ارائه کمکهای لازم به دانش آموزان نیازمند و ارائه فعالیتهای مختلف فرهنگی.

اصول حاکم بر فعالیتهای بنیاد:

هرگونه فعالیتی که در بنیاد صورت می گیرد باید در راستای اصول و جهت گیری های زیر باشد:
1- ارتباط مستقیم و غیرمستقیم با مستضعفین و جانبازان را تقویت نماید.
2- در زمینه هایی باشد که ایجاد درآمد مطمئن و مستمر نماید.
3- حاصل آن حتی المقدور پاسخگوی نیازمندهای اقشار وسیع و محروم مردم باشد.
4- اشتغال زا و منجر به تولید مفید باشد.
5-بهره برداری از آن با موازین اقتصادی ممکن باشد.
6- در راستای تأمین خودکفائی و استقلال اقتصادی کشور باشد.
7- خدمات اجتماعی و فرهنگی ضروری را شامل گردد.
8- ارتباطات و فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی برون مرزی را فراهم و تقویت نماید.
9- زنجیره های تولید و خدمات بنیاد را تکمیل و گسترده تر نماید.
10- مجموعه ی بنیاد را قادر سازد تا در مواقع اضطراری- جنگ و زلزله و...) قابلیت عکس العمل سریع برای کمک به مستضعفان را دارا باشد. (1)

ارکان بنیاد

بنیاد دارای پنج رکن به شرح زیر است:
الف- رئیس بنیاد
ب- شورای سیاستگزاری اقتصادی
ج- شورای سیاستگزاری امور جانبازان و مستضعفان
د- بازرسی
ه- حسابرسی
رئیس بنیاد مسئول اجرای سیاستها و خط مشی های تأیید شده از سوی مقام رهبری و هدایت فعالیت ها و حفظ حقوق و منافع بنیاد بوده و در اجرای این مقصود دارای کلیه اختیارات لازم برای اداره امور بنیاد می باشد.
شورای سیاستگذاری اقتصادی متشکل از پنج عضو بصیر و متعهد و آشنا به امور اقتصادی است که به حکم رئیس بنیاد تعیین و منصوب خواهند شد. و وظیفه آنها بررسی مستمر عملکرد اقتصادی بنیاد و ارائه سیاستها و خط مشی کل در جهت بهبود وضعیت اقتصادی به رئیس بنیاد می باشد.
شورای سیاستگذاری امور مستضعفان و جانبازان نیز از پنج عضو متعهد و آشنا به امور اجتماعی، فرهنگی و پزشکی هستند که از سوی رئیس بنیاد منصوب می شوند. مسئولیت آنها تعیین سیاست و خط مشی در جهت رفاه مادی و معنوی مستضعفان و جانبازان می باشد.

بازرسی بنیاد به دو صورت:

1- در صورت صلاحدید مقام رهبری و با دستور ایشان، گروهی از طرف ولی فقیه جهت بررسی در خصوص حسن انجام امور بنیاد مأمور به بازرسی می شوند و گزارش بازرسی خود را به مقام رهبری تقدیم می دارند.
2- برای کنترل امور داخلی بنیاد و بررسی وضع هر یک از سازمانهای تابعه، واحدی به نام بازرسی تشکیل می شود که مسئول آن از طرف رئیس بنیاد منصوب می شود.
واحد حسابرسی برای نظارت بر حسن اجرای امور مالی بنیاد و بررسی عملکردهای سالیانه، بعنوان سازمان حسابرسی بنیاد تأسیس می شود و مسئول این سازمان و نحوه فعالیت آن از سوی بنیاد تعیین می شود.

تشکیلات بنیاد:

عالی ترین مرجع تصمیم گیری در تمام امور بنیاد، رئیس آن است که از سوی رهبری منصوب می شود. قائم مقام بنیاد در غیاب ریاست بنیاد، جانشین او خواهد بود.
تشکیلات بنیاد از سه بخش عمده تشکیل شده است.
الف- بخش اقتصادی که شامل پنج سازمان (صنایع و معدن، کشاورزی، امور سیاحتی و مراکز تفریحی، عمران و مسکن، بازرگانی) می باشد.
هر یک از این سازمانها، تشکیلات و اساسنامه ها مخصوص به خود دارد و مسئولین آن از سوی رئیس بنیاد منصوب می شوند.
ب- بخش امور جانبازان که شامل شش معونت است (بهداشت و درمان- آموزش و اشتغال- فرهنگی، اجتماعی، هنری- پشتیبانی و خدمات- برنامه ریزی و هماهنگی جانبازان- اداری و مالی جانبازان).
ج- بخش مستضعفان که امور مختلف مربوط به محرومین جامعه و مناطق کمتر توسعه یافته را به عهده دارد

اصول و مبانی ناظر بر مأموریت های معونت امور مستضعفان (محرومان)

1- تعیین سیاستها، خط مشی ها، تمرکز، هدایت و تمشیت امور مستضعفان و محرومان و انجام تحقیق و مطالعه به منظور شناخت زمینه های محرومیت و استضعاف در جامعه، تحلیل و ریشه یابی علل و عوامل مؤثر در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، شناسائی اقشار نیازمند و محروم، راهها و روشهای رفع محرومیت و فراهم آوردن تمهیدات و تسهیلات لازم در چارچوب امکانات بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی، همسو و هم جهت با سیاستهای عمومی نظام جمهوری اسلامی ایران.
2- انجام برنامه ریزی های علمی و فنی بمنظور بهره برداری صحیح از کلیه منابع بالقوه، امکانات مالی و اقتصادی بنیاد، مبادرت به تهیه، تنظیم و اجرای طرحها و برنامه های مؤثر جهت خدمت رسانی مستقیم و غیرمستقیم به نیازمندان، محرومان و مستمندان جامعه با هماهنگی سایر معونتهای تخصصی و اقتصادی بنیاد و همچنین با هماهنگی و جلب مشارکت کلیه دستگاه ها و ارگانهای ذیربط مملکتی.
3- اقدام به بسیج کلیه امکانات و تسهیلات در هنگام بروز حوادث و سوانح غیرطبیعی و طبیعی غیر مترقبه نظیر زلزله، آتش سوزی، تخریب، جنگ و سرقت، بمنظور امدادرسانی و ارائه کمکهای اولیه و همچنین فراهم آوردن زمینه های مناسب اسکان و یا بازسایزی و ترمیم خربیها برای اقشار حادثه دیده و مستضعف از طرق و شیوه های اصولی و منطقی.
4- ایجاد تسهیلات، امکانات و اعطای کمکهای مورد نیاز در خصوص ایجاد، توسعه، تجهیز و تقویت پایگاه ها، درمانگاه ها، مراکز بهداشتی درمانی، توانبخشی، آسایشگاهی و کمک به تأمین و تدارک و توزیع دارو و وسایل و تجهیزات پزشکی بین اقشار محروم و نیازمند و همچنین اعطای، کمکهای مناسب بمنظور انجام پیشگیری های علمی و مطلوب در مقابل شیوع بیماری های مختلف مسری و غیرقابل علاج در مناطق محروم و ایجاد امکانات مستقیم در مورد درمان بیماران محروم و نیازمند در داخل و خارج کشور.
5- اهتمام در ایجاد طرحهای حمایتی و تعاونی خاص، اقدام به تحت پوشش قرار دادن افراد مستمند و غیرفعال جامعه، پرداخت مستمری مناسب برای تأمین معیشت آنان و همچنین اعطای کمکهای لازم بمنظور تأمین نیازهای اولیه و اساسی، رفاهی، زیستی اقشار محروم از طریق مقتضی نظیر مسکن، پوشاک، غذا، ابزار و وسایل خانگی و همچنین اعطای کمکهای مستقیم در جهت تقویت و توسعه تعاونیهای مسکن، مصرف، صندوقهای تأمین و قرض الحسنه.
6- کوشش در جهت ایجاد زمینه های مساعد فعالیت و اشتغال مولد در افراد قادر به کار و محروم متناسب با استعداد و توانمندیهای آنان از طریق اعطای کمک، ایجاد تسهیلات و انجام حمایتهای مستقیم و غیرمستقیم اقتصادی، فرهنگی، فنی و آموزشی و پشتیبانی های حرفه ای و شغلی و اقدام به تأمین، تدارک و تجهیز ابزار کار برای افراد محروم واجد شرایط اشتغال سالم.
7- فراهم آوردن زمینه های مساعد بمنظور عمران و آبادانی در مناطق محروم، تلاش در جهت ایجاد، بازسازی، بهسازی و مدرنیزه کردن روستاها، شهرکها و نیز در زمینه ساخت، تعمیر و بازسازی مسکن، تأمین آب مشروب، ایجاد گرمابه های بهداشتی، ساخت مساجد، ایجاد کارگاه های اشتغال زا در زمینه های فنی، حرفه ای و صنایع بومی، اجرای برنامه های عمومی- بهداشتی، اقدام به جاده سازی و ایجاد امکانات ارتباطی و رفت و آمد در مناطق محروم.
8- ایجاد تسهیلات و انجام مساعدتهای خاص در مورد برنامه های ریشه کنی بیسوادی و اعتلای سطح فرهنگ و دانش عمومی جامعه بویژه در مناطق محروم و همچنین فراهم آوردن امکانات بمنظور تأسیس، گسترش و تجهیز مدارس و دانشگاه ها در مناطق محروم، اعطای کمکهای مؤثر لازم در مورد رفاه، و تأمین، بهبود زندگی و ارتقاء سطح آموزش و فرهنگ ایلات، عشایر و مرزداران مستمند و محروم.
9- ایجاد تسهیلات و فراهم کردن امکانات بمنظور اجرای برنامه های مربوط به شناسائی و پرورش استعدادهای درخشان در بین خانواده های محروم و مستضعف و اهتمام در ارتقاء سطح دانش و تخصص جوانان مستعد و محروم با بهره گیری از روشهای اصولی و منطقی و همچنین اجرای طرحهای مختلف حمایتی و تشویقی در خصوص افراد محروم و مستعد به منظور ترویج و توسعه روحیه ابتکار، خلاقیت، ابداع و اکتشاف در جامعه.
10- اجرای طرحها و برنامه های حمایتی مورد نیاز و مطمئن در خصوص تأمین امکانات آموزشی و تحصیلی برای فرزندان خانواده های محروم و نیازمند و همچنین ایجاد امکانات و تسهیلات برای ادامه و یا تکمیل تحصیلات دانش آموزان و دانشجویان مستعد از طرق مقتضی از جمله پرداخت کمک هزینه تحصیلی و اعطای بورس در داخل و خارج از کشور.
11- ایجاد تسهیلات و اعطای کمکهای مالی به منظور تشکیل خانواده و تزویج جوانان محروم و بی بضاعت و اقدام به فراهم آوردن تمهیدات اجتماعی، فرهنگی و رفاهی در جهت تحکیم مبانی کیان خانواده در بین افراد محروم و بی بضاعت.
12- ایجاد امکانات بمنظور فراهم آوردن زمینه های سالم سازی ارتباطات و مناسبات اجتماعی بخصوص در بین جوانان محروم و ترویج فرهنگ و معارف اسلامی و اقدام به تمهیدات مطلوب علمی به منظور جلوگیری از مفاسد اجتماعی و فرهنگی در جامعه.
13- اقدام به اجرای طرحهای حمایتی مؤثر در مورد تأمین و رفاه سالمندان، بیوه زنان فرزندان بدون سرپرست و همچنین در خصوص خانواده زندانیان در بند محروم.
14- اعطای کمکهای مورد نیاز و اجرای برنامه های مختلف معاضدتی مستقیم و غیرمستقیم در خصوص تأمین امکانات رفاهی، زیستی و تسکین آلام و رفع نیاز نیازمندان، دردمندان، آوارگان، پناهندگان، جنگ زدگان، گرسنگان و قحطی زدگان و همچنین معلولین و بیماران صعب العلاج (جذامی- مسلول- روانی) در جامعه اسلامی و بمفهوم جهانی آن.
15- اجرای طرحهای حمایتی و امدادی مقتضی در مورد تادیه بدهی بدهکاران بی تقصیر و استخلاص آنان از گرفتاری و زندان و ایجاد اشتغال مولد و سازنده برای زندانیان، تأمین زمینه های کسب و پیشه و حرفه مشروع و سالم برای افراد ترخیص شده از زندان و معتادان بهبود یافته و همچنین فراهم آوردن امداد رسانی مطلوب مالی و اقتصادی به کسب و کار و حرفه در حال رکود مسلمانان و اعطای کمکهای لازم در جهت اعاده حیثیت افراد آبرومند.
16- اجرای برنامه های معاضدتی مالی و اقتصادی در مورد کشاورزان، کارگران و کارمندان ذیصلاح نیازمندان و کوشش در تأمین زمین، وسایل و تجهیزات و ابزار کار برای آنان.
17- فراهم آوردن زمینه های حمایتی بمنظور احقاق حقوق مستضعفین و مظلومین محروم و بی بضاعت در مراجع قضائی، ایجاد و توسعه زمینه های معاضدتی قضائی برای اقشار مستمند و بی بضاعت.
18- فراهم آوردن زمینه های مطلوب بهزیستی و رفاهی و تفریحی برای مناطق محروم از طرق مقتضی از جمله ایجاد و توسعه گردشگاه ها و مراکز تفریحی، باشگاه ها و یا فراهم آوردن تسهیلات ارزان یا رایگان در استفاده اقشار محروم و مستضعف از مراکز رفاهی، سیاحتی، تفریحی، هنری و همچنین کوشش در اجرای برنامه های خاص زیارتی و سیاحتی برای افراد محروم و نیازمند.
با تمرکز امور ایثارگران (خانواده معظم شاهد، جانبازان و آزادگان) براساس موافقت مقام معظم رهبری و مصوبه مورخه 83/2/16 شورای عالی اداری کشور، امور جانبازان تحت نظارت سیاستگذاری سازمان جدید قرار گرفت و بر اساس آخرین اطلاعات بخشی قابل توجه از خدمات مستقیم حوزه معاونت امور مستضعفان و محرومان (که در سال 1384 واژه محرومان حذف و تحت عنوان معاونت امور مستضعفان مطرح شد) به بنیاد علوی محول گردید و خدمات غیرمستقیم آن در جهت محرومیت زدائی از مناطق کمتر توسعه یافته کشور ادامه یافت. برخی 44 از این خدمات به شرح زیر می باشد:
- کمک به ساخت، توسعه و تجهیز مجموعه های فرهنگی ورزشی و تأمین امکانات استفاده دانش آموزان مناطق محروم و از این مجموعه ها در ایام تابستان
- کمک به ساخت، تعمیر، مرمت و نوسازی ، بازسازی، و تجهیز مدارس و مراکز
- کمک به ایجاد، تعمیر، مرمت، نوسازی، بازسازی، و تجهیز مراکز درمانی
- کمک به زمینه های مختلف اشتغال و آموزش در مناطق محروم
- کمک به سازمانها و نهادهای فعال در حوزه خدمات اجتماعی و همچنین کمک به طرحها و پروژه های زیربنائی در مناطق کمتر توسعه یافته
- کمک به تأمین پوشاک دانش آموزان محروم سراسر کشور در شروع سال تحصیلی و همچنین بین عید انقلاب و عید نوروز (12 بهمن لغایت 29 اسفند هر سال).

پی نوشت :

1- برای مطالعه بیشتر به کتاب مبانی اداره بنیاد مستضعفان- انتشارات معاونت اقتصادی و برنامه ریزی بنیاد- دفتر اول- آبان 1366 مراجعه شود.

منبع مقاله :
زاهدی اصل، محمد؛ (1387)، مقدمه ای بر خدمات اجتماعی در اسلام، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، چاپ دوم