نویسنده: مهدی مهرعلیزاده
دکترای تاریخ، و عضو هیأت علمی دانشگاه اصفهان

با تکیه بر تلاشهای آیت الله بروجردی

مقدمه

هر چند پس از اجرای نقشه حیرت آور کودتای 28 مرداد 1332 به دست دولتهای آمریکا و انگلیس، و از بین رفتن استقلال کشور و آزادیهای فردی، تسلط سیاسی- نظامی کودتاگران و عوامل داخلی آنها بر ایران محقق گردید؛ اما، کودتا موفق نشد نهضت ملی و اصول و آرمانهای دینی حاکم بر آن را از میانب ردارد. به رغم اوضاع و احوال نامساعدی که در دهه پس از کودتا بر کشور حاکم بود آن ارمانها افتان و خیزان، و آشکار و پنهان، در دل توده های محروم به حیات خود ادامه داد و همانگونه که در دوره مبارزات و پیروزی نهضت، زمینه ساز حضور مردم در صحنه های انقلاب بود؛ در دوره پس از کودتا نیز با رنگ باختن مارگکسیزم و ناسیونالیزم غربی، تنها پناهگاه مردم و امید به آینده بود.
ویژگی مهمی که در آن دوره مردم و جامعه ایرانی را از جواتمع غربی متمایز می ساخت، و به رغم تلاشهای فراوان، زمینه های همگونی آن با غرب فراهم نشد، گستردگی قلمرو دامنه نفوذ فرهنگ و آداب و رسوم و ارزشهایی با وزگیهای اسلامی- ایرانی در میان مردم بود. ارزشهای دین رو فرهنگ حاکم بر ایران، به دلیل تعارض بنیادین آن با باورهای غربی باعث شده بود که انگلستان و پس از آن آمریکا، جهت مهار آن در چهارچوبه منافع خود، برنامه ریزیهای فراوانی را به عمل درآورند و در مراحل اجرایی هزینه های زیادی را تقبل گردند.
برنامه مدون شده تشیع برای تنظیم امور سیاسی ایران و اعتقاد راسخ مردم به اصول آن، راه سلطه آسان غرب را بر کشور بسته بود. بنابراین، استعمار غرب به این نتیجه رسید که اگر به دنبال تسلط پایدارتر بر ایران می باشد، باید با به کارگیری شیوه های فرهنگی خاص، علیه فرهنگ بومی حاکم بر ایران- اسلامیت و ایرانی بودن- دژ سلطه خود بر ایران را بر پیکره تخریب شده فرهنگ بومی بنا کند.

چالش رژیم و روحانیت

حکومت پهلوی به لحاظ ماهیت سیاسی، طی دوره پس از کودتا در شرایطی قرار گرفته بود که خواه ناخواه، با دین و هر آنچه مربوط به آن است، درگیری می شد.به ویژه آنکه در زمان زعامت آیت الله بروجردی بنیان تشیع به شکلی اصولی و به تدریج استوار گردیده بود. از سوی دیگر، جریانهای فرهنگی- سیاسی چون مارکسیسم و ناسیونالیسم در دوره پس از کودتا رنگ باخته، دیگر به عنوان راهکاری نجات بخش، مطرح نبودند. در همین راستا، جریان لیبرالیستی غربگرای دربار- که با اتکای به آمرکیا و انگلیس و با کودتای سال 32 کم کم از دوران سستی و ضعف خود فاصله می گرفت- روز به روز حضور مقتدر خود را در عرصه های گوناگون کشور تثبیت می نمود. رژیم پهلوی بنا به ماهیت خود و مأموریتهایی که غرب برای او تعیین کرده بود(1)، می بایست حاکمیت دین و سازمان اجرایی آن، یعنی نهاد مرجعیت را برمی انداخت.(2) لذا تقابل میان این دو- روحانیت و رژیم پهلوی- به دلیل تعارض شدید در اهداف و برنامه های آنها قابل پیش بینی بود.
نیکی کدی، یکی از معضلات اساسی فرهنگی کشور را در این دوره چالش میان جریان لیبرال غربزده حاکم و واکنش روشنفکران مسلمان در دافع از فرهنگ بومی- که همان اسلامیت و ایرانیت مردم بود- دانسته است.(3) جریان فرهنگی رژیم پهلوی، با بهره بردن از امکانات نسبتاً گسترده رسانه ای خود در بخشهای مطبوعات و رادیو و تلویزیون و حمایت مجموعه فرهنگی- تبلیغاتی سرمایه درای جهانی از آن، در پی جذب روحانیت یا انزوای ان از جامعه ایران بود. شویه مبارزه رژیم متفاوت بود. گاهی در غالب تفرقه میان حوزه ها و اهل حوزه عمل می کرد. در همین زمینه، امام خمینی یادآور شده است « بعد از این که ایشان [بروجردی] تشریف بردن بخ جوار رحمت حق تعالی از همان اول اینها رژیم [پهلوی] شروع کردند به اسم احترام از مرکزی، کوبیدن آن مرکز دیگر را نه از باب اینکه حبی به آن داشتند. [به] هیچ مرکزی از مراکز دیانت، اینها احساس حب نمی کردند. نه از باب اینکه به نجحف علاقه داشتند، از باب اینکه قم را نمی خواستند. قم موی دماغ بود. نزدیک بود به اینها، مفاسد را زود درک می کرد... اینها قم را نمی خواستند، منتها نمی توانستند به صراحت لهجه بگویند قم نه، می گفتند نجف آره، مشهده آره...»(4)
دستگاه فرهنگی رژیم تلاش فراوانی کرد تا با استفاده از کلاسهای وعظ و خطابه، دانشکده های الهیات، سخنران و مبلغ دینی تربیت کند و از این راه، به مقابله با روحانیت بپردازد، در همین راستا، رژیم در افکار عمومی ، مخالفان مذهبی خود را مصدقی و توده ای(5) معرفی می کرد تا از کارایی آنها بکاهد.
یکی دیگر از فعالیتهای تبلیغی رژیم علیه روحانیت و نهاد مرجعیت، این بود که با آنکه زنان فاسد در ایران پس از کودتا کم نبودند؛ در جراید کشور بر موضوع همشهری بودن مهوش، رقاصه مشهور با آیت الله بروجردی تأکید فراوان می کرد، تا از قداست و نفوذ روحانیت و نهاد مرجعیت نزد متدینین بکاهد.
شاه و دولت از تظاهر به دینداری، برای اغفال مردم و مبارزه با دست و روحانیت نیز بهره بردند.(6) و برخی افراد ساده لوح را تحت تأثیر قرار دادند: «امینی ... می خواست نظر آقایان را به خود جلب کند. در کوچه های قم پیاده و به سرعت از خانه این آقا به خانه آن آقا می رفت. تا حدی هم در مردم اثر کرده بود. می گفتند: ببینید کسی سر کار آمده که این طور نزد آقایان می اید و زانو می زند و آماده شنیدن هر امری از سوی علماست. وقتی با امام [خمینی] ملاقات کرد، ایشان هشدار داده بود: شمار سرکا هستید، مواطب باشید! اگر ما احساس کنیم اتفاقی می خواهد بیفتد، ساکت نخواهیم نشست».(7) امینی خود را ارادتمند روحانیت و مراجع تقلید معرفی می کرد، اما در همان حال، به شدت فعالیت آنها را توسط ساواک و وزارت کشور تحت نظر داشت.
یکی دیگر از اقدامات رژیم علیه روحانیت، تصاحب اوقاف و درآمدهای آن در سطح کشور، به ویژه دست اندازی به درامدهای آستان قدس رضوی توسط دربار بود.(8) رژیم در پی آن بود که با در اختیار گرفتن آنها توان اقتصادی نهاد مرجعیت راتضعیف کند و زمینه خودکفایی اقتصادی و عدم اتکای آن را به دولت از بین ببرد.
در این میان مشکلات درونی روحانیت نیز مزید بر علت بود و تأثیر بد اقدامات رژیم را جدی تر و عمیق تر می کرد. حاکمیت تفکر اصالت دادن به نگهداری حوزه های علوم دینی، حتی به قیمت سازش با رژیم و سکوت در برابر اقثدامات دین ستیزانه(9) ان آفت بزرگی بود که نتیجه آن ریشه کن شدن اسلام بود. از دید مخالفان این نظریه، آنچه مهم بود و همه چیز حتی حوزه های و نفوس محترم مسلمانان باید فدای آن می شد، حاکمیت اسلام و ارزشهای آن در جامعه بود. لذا نظریه حفظ حوزه به بهای عقب نشینی از اصول، بیهوده می نمود و نتیجه عملی آن در میان مسلمانان جز تفرقه نبود.
یکی از مهم ترین موانع سیاسی که فراروی مسلمانان معترض در دوره پس از کودتا قرار داشت، تجزیه ناموفق تلاشهای سیاسی آیت الله کاشانی در دوران نهضت بود که به زعم موفقیتهای آن، عملاً منجر به انزوای ایشان و رکود فعالیتهای سیاسی مذهبی ها شده بود. عوامل عمومی و غیر مشخصی را که باعث عدم موفقیت کاشانی در مبارزاتش شده و آفت تلاش اغلب فعالات مذهبی در دوره پهلوی بود، می توان چنین برشمرد: جدایی کاشانی از حوزه های علمیه قم و نجف، عدم ایجاد موازنه صحیح بین دین و سیاست و پررنگ تر شدن بعد شخصیت سیاسی کاشانی در برابر بعد فقاهتی ایشاان، تکیه بیش از حد به مسایل ملی و کم رنگ شدن اجرای اصول و ارزشهای دینی، و جدایی ایشان از فدائیان اسلام و بروز اختلاف میان(10) آنها. مجموعه عوامل فرهنگی بالا، اثراتی بازدارند بر حرکت عمومی نهاد مرجعیت شیعی در جهت اصلاح امور جامعه و مردم داشت و در حکم چالشهای بعدی روحانیت و رژیم پهلوی بود.

مواضع و تلاشهای آیت الله بروجردی

اگرچه نهاد مرجعیت تشیع در دوره نهضت ملی کم فروغ ظاهر شد و توجیه این موضع سیاسی، دلایلی ویژه خود را داشت؛ در دوره پس از کودتا، یکی از پررونق ترین ادوار خود را پشت سر نهاد. جایگاه علمی و دامنه نفوذ فتوا و گرایش وسیع شیعیان به آیت اله حاج آقا حسین بروجردی در طول تاریخ معاصر ایران، از قاجاریه تا سال 1340 بی نظیر بوده است. دوران مرجعیت بلامنازع ایشان 16 سال، از 1327 تا 1340 به درازا کشید. در این مدت، حوادث بزرگی در ایران به عنوان سرزمین شیعیان رخ داد که از نگاه نهاد زعامت و مرجعیت تشیع پوشیده نماند و نسبت به آنها واکنش لازم صورت پذیرفت. با توه به اظهار نظرها و دیدگاههای گوناگونی که در زمینه چگونگی و نحوه واکنش آیت الله بروجردی به مسائل سیاسی ابزار گردیده، پاسخ به این مسأله ضروری است که موضع و دیدگاه وی در واکنش به رخدادهای سیاسی زمان خود چگونه بوده است؟ آیا نسبت به آنها بی تفاوت بود؟ دخالت در سیاست را نپذیرفته بود یا مانند برخی مراجع و مجتهدان قبل و بعد از خود با همه توان به میدان آمده،؛ در برابر حادثه سازیهای رژیم پهلوی پرچم مقاومت و تهاجم به آن را بر دوش گرفته بود؟ به نظر می رسد پاسخ به این دو فرضیه باید منفی باشد آقای بروجردی نه نسبت به اقدامات رژیم کاملاً بی تفاوت بود و نه عملآً در برابر رخدادهای دین ستیزانه دولت قیام کرد.
ایشان همانند سایر مسلمانان، اعتقاد به مبارزه با ستمگر داشت، اما در مقام مرجعیت تقلید شیعیان جهان به دلیل در اختیار نداشتن ابزار ضروری، به تشخیص و احساس تکلیف لازم برای مقابله علنی و قیام در برابر محمد رضا نرسید. او با توجه به شرایط ان زمان، اعتقاد به مبارزه علنی با دولت نداشت و آن را مفید نمی دانست. «مرحوم شهید مظهری از ایشان [آیت الله بروجردی] نقل می کرد که باید با هر حرف دولت را بترسانیم، اما وارد نشویم، زریا ابزار لازم را در اختیار نداریم و موفق نمی شویم.»(11) لذا وی در نهضت ملی فعال نبود و تا زمان دستگیری کاشانی، کمک قابل ملاحظه ای به او و تلاشهایش نکرد. واعظ زاده خراسانی، که از جمله شاگردان و نزدیکان ایشان بوده، دیدگاه سیاسی آیت الله بروجردی را چنین توصیف نموده است: « به تشخیص من آیت الله بروجردی هیچ گاه درصدد ایجاد تحول نطام سیاسی کشور وب رقراری یک حکومت اسلامی به آن گونه که حضرت امام خمینی رضوان الاه علیه در تمام عمر به آن می انیدشید و سرانجام به آن جامه عمل پوشید، نبود... ظاهراً ایشان همان روش استاد خود، آخوند خراسانی را، مبنی بر یک نوع حکومت مشروطه ملی با نظارت مراجع، چاره منحصر می دید و معلوم بود که با رژیم سلطنتی مشروطه موافق است؛ گرچه شخصاً مداخله نمی کرد... خلاصه، سر مخالفت با دولت یا براندازی آن را نداشت، هر چند همواره سخن خود را می گفت، به خصوص در کارهای ضد اسلامی دولتیان به آنها مکرر هشدار می داد.»(12)
اثار برخواسته از چنین اعتقاد و روشی را نباید منحصر در دوره حیات آیت الله بروجردی داسنت، بلکه رد سالهای بعد نیز عده ای از این رویه سوء استفاده نمودند و گروهی نیز سکوت ایشان و عدم ورود به مبارزه علنی را دلیلی بر جدایی دین از سیاست دانستند و در نتیجه عرصه بر کسانی که با توجه به شرایط سیاسی حاکم بر ایران پس از آیت الله بروجردی و اعمال دولت احساس تکلیف و قیام کردند، تنگ گردید.
حدود مداخله آیت الله بروجردی در امور دولت غالباً از محدوده تذکر مکرر امروی که خلاف شرع می پنداشت، فراتر نمی رفت.(13) وی با شاه تا آن حد مقابله می کرد که موجب سقوط او نشود. به نظر می رسد که او از این نگران بود که اگر شاه سقوط کند، کمونیست های مورد حمایت شوروی یا افراد غربزده افراطی متکی به آمریکا که خود را مقید به رعایت ظواهر دینی نمی دانستند، به قدرت برسند. بنابراین، از آمجا که وی جانشین مطلوبی برای رژیم شاه سراغ نداشت، به ناچار او را تحمل می کرد. رفتار آیت الله بروجردی با شاه، قبل از کودتا نسبتاً تند بود،(14) اما در دوره پس از کودتا از شدت آن کاسته شد. وی به اقدامات وزارت فرهنگ در سال 1338 حمله کرد،(15) و دولت اقبال را به خحاطر جشنهای 17 دی و رژه برخی زنان بی حجاب مورد انتقاد قرار داد. همچنین از مداخلات دولت در امور دینی ناراضی بود و تا حدودی جلوی آن را می گرفت و حتی حسین علاء وزیر دربار را از منزل خود بیورن کرد(16) و پس از اطلاع از ماهیت اصلی محمد رضا او را به حضور نپذیرفت.017) بر اساس گزارش ساواک، وی حتی با درخواست برخی علما و مجتهدین برای اجرای اصل دوم متمم قانون اساسی و تعیین پنج نفر مجتهد برای حضور در مجلس شورای ملی، موافقت ننموده و اجرای آن را موکول به موافقت همه علمای بزرگ دانست؛(18) هر چند که هرگز فرصت اجرای این مهم را پیدا نکرد. نکته درخود توجهی که در بررسی مواضع سیاسی آیت الله بروجردی به چشم می خورد، حسایت فراوان ایشان نسبت به فعالیت فرقه بهائیت بود، در حالی که نسبت به مواضع و اعمال رژیم حامی و تقویت کتنده بهائیت، کمتر از آن حساسیت نشان می داد!
در حالی که امثریت بزرگان و روحانیون حوزه، مواضع مرحوم بروجردی را قبول داشته، مورد تدیید قرار می دادند، گروهی از خواص حوزه نیز نسبت به آن انتقاد داشتند. طلبه های جوانتر نیز از موضع وی ناراضی بوده، از آن انتقاد می نمودند. این انتقاد وجود داشت که فرصتهای بزرگی که با استفاده از گسترش و عمق نفوذ مرجعیت شیعه در زمان ایشان به وجود آمده، قابلیتهای بیشتری برای بهره برداری دارد.(19)

اقدامات آیت الله بروجردی

ضرف نظر از دیدگاه سیاسی، مرحوم بروجردی در دوره 16 ساله زعامت و مرجعیت خود، زمینه ساز اقدامات و بانی تلاشهایی شد که اثرات آن در دوره بعد، در روند نهضت امام خمینی تعیین کننده بود و اهم آنها به قرار ذیل می باشد:
1. نهاد مرجعیت تشیع را که تا قبل از وی در اثر اقدامات رضاخان راکنده و ضعیف بود، در ایران متمرکز و پرقدرت نمود(20) و در جلوگیری از انحلال حوزه و کمک به ایستایی و اقتدار آن کوشید. هاشمی رفسنجانی دو اصل اتحاد شیعیان در تقلید از یک مرجع دینی و گسترش نفوذ مقام مرجعیت ساکن ایران به خارج از مرزهای کشور را از جمله نمونه های بارز آن شمرده است.(21)
2. مرحوم بروجردی در حوزه های علوم دینی اصلاحات در خور توجهی در زمینه های گوناگون به عمل آورد. تغییر در شویه تدریس و امتحانات، تحول در متون مورد استفاده و به روز کردن آنها، اعمال نظم در فرآیند تحصیلات عالیه روحانیون، نوآوری در شیوه اجتهاد، تنظیم امور جاری و مالی نهاد مرجعیت و حوزه های علوم دینی،(22) و توسعه کمی مراکز و مدارس علمیه در شهرهای بزرگ، همه از فعالیتهای ایشان بود. وی با اجرای اصلاحات مورد نظر خود، پایه های حوزه علمیه را پی ریزی کرد و امکان حضور فعالیت آن را در تحولات بعدی میسر ساخت.
3. نگرش جامع و فراگیر به همه ابعاد اسلام و پذیرش بی پیرایه ان، اعتقاد به استحکام استدلالهای دینی و اثرگذاری اصول آن بر همه انسانها، بویژه اندیشمندان، از یک سو ایشان را وادار به تأسیس مراکز تبلیغی و اعزام مبلغی به اقصی نقاط جهان نمود(23) و از سوی دیگر، سبب گردید که ایشان همکاری دین و علم و عدم تعارض میان انها را پی در پی گوشزد نمایند. مرحوم مطهری در این زمینه نوشته است، « علاقه مندی وی، دیانت مردم را در بی خبری و بی اطلاعی و بی سوادی آنها جستجو نمی کرد. معتقد بود که اگر مردم عالم شوند و دین هم به طور صحیح و معقول به آنها تعلیم گردد، هم دانا خواهند شد و هم متدین.»(24)
4. موفقیت علمی برجسته مرحوم بروجردی و تسلط او بر تفسیر، تاریخ اسلام، حدیث شناسی و رجال، به ویژه توجه وی به شرایط زمانی ، مکانی و محیطی که آیات در آن نازل شده بود، برداشتی جامع و اصیل را از اسلام به ایشان داده بود. وی فقه سایر فرق اسلامی را هم می شناخت(25) و با اتکای به این ویژگیهای علمی بود که زمینه های رشد کیفی حوزه ها و تربیت شاگردانی را فارهم آورد که در خلال مبارزات دهه 40 و 50 محور تلاشهای فرهنگی و سیاسی انقلاب اسلامی بودند.
5. مرحوم آیت الله بروجردی به شدت با اصلاحات مورد نظر رژیم پهلوی در زمینه اصلاحات ارضی، آزادی و حق رأی زنان مخالفت می کرد. البته وی هیچ گاه برنامه مبارزاتی عمیق و اصولی را که پس از فوت ایشان نیز پایدار بماند، ارائه نکرد. او تا نده بود به رژیم پهلوی اجازه اجرای اصلاحاتی را که به خاطر انجام نگرفتن آنها کاملاً تحت فشار دولت آمریکا بود، نداد. امام خمینی در جریان مبارزات خود از این مخالفت و سابقه ذهنی مردم از آزادی زنان در دوره رضاخان استفاده نمود. «صدر الاشراف از طرف شاه به خدمت ایشا رسید و درباره شرکت زنان رد انتخابات سؤال نمود. آقای بروجردی به تمسخر سوال کردندک بگویید مگر در این کشور مردان حق انتخابات دارند؟ دفعه دیگری صدرالارشراف به نمایندگی شاه درباره اصلاحات ارضی سوال می کند. ایشان به اختصار پیغام دادند: بگویید آن کشورهایی که اصلاحات ارضی کردند، اول رزیمشان را تغیری دادند و بعد اصلاحات کردند.»(26) به نظر می رسد مرحوم بروجردی با اصل اصلاحات صحیح هیچ مخالفتی نداشته است، بلکه تنها اصلاحاتی را که توسط پهلوی و دولتهای وابسته به آن تحقق یابد، بر نمی تافته است.
6. آیت الله بروجردی تلاش کرد تا سر حد امکان، روحانیون را از تماس با دولت دور نگاه دارد. انگیزه های او از این اقدام قابل درک بود. وی از دولتی شدن نهاد روحانیت و آلوده شدن به اغراض سیاسی و اقتصادی ایشان به شدت نگران بود. از احزاب، حتی از گروههای مذهبی دوری می جست و هرگز در چهارچوبه سیاسی هیچ یک از آنها نگنجید. به نظر می رسد وی از ریشه، اعتقادی به مبارزه سیاسی احزاب نداشت و آن را مثمر ثمر نمی دانست. بلکه برا ایجاد تحول، عملاً اقدام به تقویت زیر ساختهای اساسی و ضروری نمود. در سایه چنین اعتقاد و روشی بود که برخی حواشی و اعضای بیت ایشان به نام وی با هر گونه فعالیت سیاسی مخالفت کردند، و حتی با دانشگاه رفتن طلبه ها و خرید و مطالعه روزنامه ها027) دولت نیز موافق نبودند.
7. یکی از اقدامات زیر بنایی و مهمی که توس طمرحوم بروجردی به اجرا درآمد و تأثیر شایان توجهی بر روند نهضت امام خمینی گذاشت، توجه ایشان به وحدت اسلامی و نزدیک ساختن مذاهب اسلامی بود.(28) او حداً به ایجاد زمینه های تفاهم و وحدت میان تشیع و تسنن- که سالها با کارگردانی جهالت در داخل و تحریکات خارجی، توجه مسلمانان را به امور یکدیگر ضعیف کرده بود- پرداخت.(29) درست است که انگیزه های آیت الله بروجردی کاملآً از اعتقادات دینی و روش مسالمت جویانه وی نشأت می گرفت، اما خواهی نخواهی بازتاب سیاسی نیز داشت. زیرا درست در نقطه مقابل تبلیغات چندین ساله غرب در میان مسلمانان قرار داشت و رژیم محمد رضا، رابهط وی را با علمای بزرگ مصر که رهبر آن جمال عبدالناصر را دشمن خود می شمرد، بر نمی تافت.
8. یکی از رخدادهایی که ب رجامعه ایران پس از کودتا و نهضت امام خمینی تدثیر بازدارنده ای داشت، ماهیت رابطه رژیم و دولتهای آن با بیت مرحوم بروجردی در دوره پس از کودتا بود. مجموعه آنچه که در بیت ایشان و حاشیه آن گذشت و انعکاسی که در ذهن توده ها از خود به جا گذاشت، راه را بر برخورد سخت با رژیمی که پس از رحلت آیت الله بروجردی بی مهابا رفتار دین ستیزانه داشت، بسته بود. تنهایی معترضان و غربتی که در نهایت امر دامنگیر نهضت امام خمینی در اواخر سال 1343 گردید، بی تأثیر از شیوه مسالمت جویانه مرحوم بروجردی و عدم توجه وی به مبارزه علنی با شاه نبود. البته، هرگز نباید بر این باور بود که ایشان و حتی مجموعه جریان منسوب به ایشان مرتبط با دولت بوده است، چنین گمانی قطعاً جفای بر حقیقیت و واقعیت رخدادها خواهد بود. این روابط نیاز به برسری و شفاف سازی بیشتری دارد.
نباید فراموش کرد که رژیم پهلوی خود را بی نیاز از دین و روحانیت نمی دانست و برای حفظ خود، جلب حمایت مردم، و مبارزه با کمونیزم به شدت نیازمند آن بود.(30) اما نه با ماهیت و اقتدار و جایگاه واقعی آن بلکه به صورت دست و پا بسته و در خدمت خود، خواهان دین بود.
مجموعه رژیم تلاش فراوانی را به منظور تحقق این هدف نمود و عناصر آن از درجحات بالا تا پایین از شخص شاه گرفته تا نخست وزیر،(31) وزیذر دربار، سایر وزرا، ررسای ساواک و فرماندار قم، پی در پی در بیت ایشان حاضر شده یا احضار گردیده اند، سپس نظرات خود را بیان داشته و خواسته های آیت الله را گوش کرده و غالباً به اجرا درآورده اند. پیتر آوری روابط مرحوم بروجردی و شاه را چنین توصیف کرده است:

بروجردی شخصیتی بخرد و سیاست مآبانه داشتو وی به ندرت با شاه سخن می گفت و این تدثیر را در وی به جا می گذارد که به هیچ وجه مایل نیست از قدرت مرجعیتش کاسته شود. در چهارچوب همین سیاست بود که وی توانست شاه را به عنوان سلان دنیوی ایران پند و اندرز داده و از برخی اعمال برحذرش دارد، بی آنکه خود از قم خارج شود. (و به دیدار شاه برود.](32)

آیت الله بروجردی سعی داشت با نصیحت و پند، شاه و رژیم او را کنترل کند و تا آنجا که امکان دارد به هدایتش بپردازد. او حتی در زمانی که شاه ضعیف ترین دوران سیاسی خود را سپری می نمود، دست به اقدامات خصمانه علیه او نزد و مصدق را مورد حمایت خود قرار نداد. زیرا می پنداشت قدرت رو به تزاید توده ای ها به زودی مصدق را کنار خواهد زد و در صورت تضعیف موقعیت شاه، کمونیستها که اهداف علنی دین ستیزانه داشنند، بر کشور حاکم خواهند شد.(33)
رویه آرامش طلبانه آیت الله در اصلاح شاه وابسته، مؤثر واقع نشد، زریا شاه و رزیم او که شدیداً متأثر از برنامه ریزیهای آمرکیا بودند، ماهیتی دین ستیزانه تر از کمونیست ها داشتندو. با این تفاوت که اشکارا مواضع خود را ابراز نمی کردند و روش عاقلامنه تری در مبارزه با اسلام گرایی مردم داشتند. غرب که سلطه پایدار خود را در ایران در گروه غلبه فرهنگی و انهدام فرهنگ بومی ایرانیان جستجو می کرد، مبارزه برنامه ریزی شده خود را با حاکمیت و حضور دین در ایران پی گرفته بود.(34)
مرحوم بروجردی در اواخر عمر ارتباط خود را با شاه و دولت کاملاً قطع کرد. وی حسین علاء وزیر دربار را از منزل خود بیورن کرد و پس از ان شاه را به حضور نپذیرفت،(35) و تا پایان عمر از شاه کدورت داشت. او از قبول کمک مالی شاه برای ساخت مسجد اعظم قم در سال 1338 جداً خودداری کرد و از تذکرات(36) پی در پی برای اصلاح رفتار و اعمال رژیم قطع امید کرده بود(37) زیرا از یک سو از ماهیت دین ستیزانه و نفاق رژیم، در تظاهر به دینداری و عزم جزم آن بر انهدام یا مصادره روحانیت در جهت اهداف خود آگاه گشته بود (38) و از طرف دیگر، اقدامات اسلام تسیزانه رژیم علیه ارزشهای دینر و ترویج گسترده فساد و سوء استفاده از زنان نیز بر همگان آشکار گردیده بود. لذا در چننی اوضاع و احوالی، نهاد مرجعیت به ناچار از موضعی انفعالی با رخدادها برخورد کرد و امکان هر گونه سازش از بین رفت،(39) به طوری که در زمان فوت آیت الله در 10 فروردین 1340 رابطه روحانیت و دولت تیره و تار و کاملاً نامناسب بود.

درگذشت آیت الله بروجردی و تأثیر آن بر نهاد روحانیت

پس از فوت مرحوم بروجردی در 10 فروردین 1340، بلافاصله مجالس ترحیم و بزرگداشت وی در سراسر ایران آغاز گردید. تأثیر عمیق و حضور وسیع مردم که در برخی گزارشها دامنه دارتر از عاشورای حسینی شمرده شده است،(40) موجب تعجب همگان و نگرانی رژیم گردید.(41) زیرا در خلال دوران پهلوی ها تا آن زمان، زمینه ای ایجاد نشده بود که عمق باورهای دینی مردم ایران به اسلام و نهااد مرجعیت شیعی، آشکارا در معرض دید جهانیان قرار گیرد. گذشته از واکنش حیرت آور توده های مردم در عزاداری فوت آیت الله بروجردی ، اقشار مختلف و جریانهای سیاسی کشور، خواسته یا به اجبار، ناچار از نشان دادن واکنش و همراهی با مردم شدند. انجمن اسلام دانشجویان تهران، با همه توان، حضور سیاسی فعالی در قم و تهران داشتند.(42) آنها ضمن ابراز ارادن به پیشوای خود، به صورت علنی تبلیغات گسترده رزیم را مبنی بر کمونیست بودن دانشجویان و دانشگاهیان انکار کردند. آیت الله کاشانی، آیت الله زنجانی،(43) ایت الله طالقانی و نهضت مقاومت ملی،(44) و اعضای جبهه ملی، از مشهورترین چهره ها و جریانهای سیاسی آن روز بودند که اقدام به برگزاری مراسم بزرگداشت نمودند. اوضاع در افکار عمومی به گونه ای بود که اگر کسی در این زمینه فعالیت نمی کرد، رو در روی مردم قرار گرفته، از چشم آنها می افتاد. لذا دولت و دربار هم خود را صاحب عزا نشان دادند(45) و پی در پی مجالس بزرگداشت گرفتند. بر اساس گزارشهای ساواک، شاه برای بهره برداری از وضعیت پیش امده و جلب قلوب مردم، خود را موظف به ارسال هدایا و دلجویی از بازماندگان مرحوم آیت الله بروجردی می دید.(46) البته آنجا که رژیم احساس خطر می کرد و احتمال می داد رخدادها از کنترل خارج شوند، از برگزاری مراسم جلوگیری می نمود.
یکی از بزرگترین دستآوردهای حضور مردم در جریان فوت مرجوم بروجردی، فعال شدن بخش معترض، جوانتر و اصول گرای حوزه های علمیه در امور سیاسی و گرایش انها به این امور بود.(47) آنها در زمان آیت الله بروجردینیز به رژیم پهلوی انتقاد جدی داشتند و با روش پرهیز ایشان از مداخله، مخالف بودند، اما به دلایلی که مهم ترین آنها حفظ وحدت جامعه، اقتدا نهاد مرجعیت شیعه و عدم وجود زمینه در زمان حیات مرحوم بروجردی بود، سکوت را برگزیدند.
پس از فوت آیت الله بروجردی، مسأله مهم برای مردم و حوزه ها، سرنوشت مرجعیت و گزینش فردی بود که بتواند از جایگاه و موقعیت ویژه آن پاسداری کند. در میان مجموعه روحانیت انفاق نظر وجود نداشت و رژیم نیز در رسانه های خود به آن دامن می زد (48) و در پی آن مردم نیز سرگردان بودند. چهره های متعددی به عنوان مرجع تقلید پس از آیت الله بروجردی مطرح بودند. در این زمینه محتشمی پور چنین می نویسد:

علمای معرفی شده نجحف عبارت بودند از: آیات عظام سید عبدالهادی شیرازی، سید محسن حکیم، سید محمود شاهرودی، و سید ابوالقاسم خوئی. در قم نیز ایان عظام سید محمد رضا گلپایگانی، سید ماظم شریعتمداری، شیخ عبدالنبی عراقی، سید شهاب الدین نجفی، شیخ محمد علی اراکی و آخرنی نفر امام خمینی معرفی شدند. در مشهد نیز آقای میلاتی معرفی شدند.(49)

در کنار ایشان افراد دیگری نیز مانند آقای حسن قمی، عبدالله شیرازی، محلاتی، ارباب و خوانساری نیز کم و بیش مطرح بودند.
در اثر عوامل پیش گفته اتفاق نظری قاطع روی هیچ یک از مراجع تقلید فوق به دست نیامد. افکار عمومی بیشتر متوجه سید عبدالهادی شیرازی شد، ولی ایشان نیز چند ماه پس از آیت الله بروجردی فوت کردند. گزارشهای ساواک حکایت از تمایل ایرانیان به مراجع تقلیدی دارد که ساکن ایران بوده اند و به همین دلیل، توجه زیادی به آیت الله سید محسن حکیم نکردند.(50)
رزیم ایرن در حالی که از ریشه با نهاد مرجعیت شیعه مخالف بود، سود خود را در انتقال آن به خارج از مرزهای سیاسی خود می دانست. به ویژه اگر مرجع تقلید از لحاظ نزادی و تابعیت سیاسی غیر ایرانی بود، بیشتر احساس امنیت می نمود. لذا تمامی توان خود را در اعلام و ترویج مجتهدی که ساکن ایران نباشد، تابعیت ایرانی نداشته باشد و نژاد و زبان او غیر ایرانی باشد، به کار گرفت.(51) و بیشترین شرایط مورد نظر خود را در وجود آیت الله سید محسن حکیم دید و به همین جهت، تمامی توان خود را جهت تبلیغ و تثبیت ایشان به کار گرفت.(52) جای تذکر است که بنرامه های حمایتگرانه رژیم از آقای حکیم بنا به خواست و اراده ایشان صورت نگرفته بود و در این زمینه هیچ گونه سندی که دال بر اطلاع آیت الله حکیم از این قبیل اقدامات رژیم باشد، ر دست نیست. ساواک در برسری های سال 1339 خود از موقعیت مراجعی که می توانستند پس از فوت آیت الله بروجردی به جای او انتخاب شوند، آقای حکیم را مرجع تقلیدی ضد کمونیست معرفی کرده است که این امر، در گرایش رژیم به ایشان بدون تأثیر نبوده است.(53) آنچه شایان ذکر و تعمق است، سکوت آیت الله حکمی در برابر اقداکان رزیم و نتایج بد آن اقدامات بود که چیزی جز تضعیف موقعیت مسلمان ایران در برابر شاه نبود.(54)
رژیم به آقای حکمی و حوزه نجف توجه فراوانی کرد تا حوزه قم و روحانیت فعال تر آن را در امور سیاسی و اجتماعی کوچک شمرد. اقدام شاه در ارسال تلگراف تسلیت فوت آیت الله بروجردی به حکیم در نجف- که در حکم اعلام نظر دولت ایران در جانشینی آقای بروجردی نیز بود- از سوی آیت الله مجدالدین محلاتی سخن مورد انتقاد قرار گرفت و آن را در حکم تصمیم شاه به انحلال حوزه علمیه قم دانست.(55)
نتیجه آنکه رژیم در اجرای برنامه مورد نظر خود که ریشه کنی حوزه و کاهش نفوذ فتوای مجتهدین داخل کشور پس از رحلت آیت الله بروجردی بود، توفیقی به دست نیارود. اما موفق شد از تمرکز و اقتدا نهاد مرجعیت جلوگیری کند و از کارایی آن در سالهای بعد بکاهد و عرصه را بر تلاشگران سیاسی و در نهضت امام خمینی تنگ نماید.
از سوی دیگر، رژیم که برای اجرای اصلاحات مورد نظر آمریکا از زمان انتخاب کندی به شدت تحت فشار بود، موقعیت را مناسب تشخیص داد و هنوز یک ماه از آیت الله بروجردی نگذشته بود که در نیمه اردیبهشت 1340 شریف امامی را بر کنار نمود و علی امینی چهره توصیه شده امرکیا را که کاملاً مورد تأیید و حمایت آن کشور بود، به نخست وزیری برگزید و اقدامات اصلاحی مورد نظر را یکی پس از دیگری به اجرا درآورد. در این برنامه ریزی شاه بلاید می ماند، لذا به عنوان تنها پادشاه شیعه جهان، تبلیغات فراوانی پیرامون او صورت گرفت.(56) تصویب نامه دولت رد زمینه اصلاحات ارضی در 6 بهمن 1340 توسط دولت امینی مورد تدیید قرار گرفت و با آمدن اسدالله علم روند اصلاحات هدایت شده تندتر و جدی تر گردید. جیمز بیل نوشته است: در میان مجتهدین و روحانیون سرشناس آیت الله خمینی در قم و آیت الله میلانی در مشهد به نفوذ روزافزون آمریکا در ایران معترض بودند.

نتیجه گیری

از آنچه پیرامون مواضع و تلاشهای آیت الله بروجردی پس از کودتای 1332 و روابط ایشان با دولت گفته شد، نتایج ذیل به دست می آید:
1. مرحوم بروجردی قصد ایجاد حکومت اسلام در ایران نداشته است. بنابراین، در جهت استفرار آن در کشور نیز تلاشی به عمل نیاورده، از موقعیت متحصر به فرد خود استفاده لازم را ننموده است. صرف نظر اتز شرایط زمانی آن دوران، چنین پندار و کرداریف اثار منفی خود را بر هر اقدام سیاسی اصلاحی روحانیت در آینده نیز به جا گذاشته است.
2. گروهی از مجتهدان و روحانیون برجسته حوزه علمیه به اندیشه سیاسی و روش اجرایی وی در دوران 16 ساله مرجعیت ایشان معترض بوده اند، اما بنا به ضرورت رعایت مصلحت های اساسی تر سکوت اختیار کرده بودند.
3. اقدامات زیربنایی و تلاشهای اصولی آیت الله بروجردی در تقویت و تنظیم امور حوزه های علوم دینی در جهان تشیع و تربیت شاگردان بزرگ و تحکیم وحدت با سایر فرق، زمینه کاملاً مساعدی را در داخل و خارج از کشور برای نهشت امام خمینی در دوره بعد فراهم نمود.
4. روابط مرحوم بروجردی با رژیم پهلوی بر اساس حکمت و تشخیص شخص ایشان بوده، اهداف اصلاحی و هدایتگرانه به دنبال می کرده است و آنگاه که از اصلاح امور قطع امید حاصل نموده، روابط خود را قطع کردند. لذا از یک سو، تصور آیت الله بروجردی بیه عنوان حامی رزیم پهلوی جفای بر حقیقت است و از سویی دیگر، این روابط بهانه لازم را به دست عامل ضعیف النفس یا نفوذی در حوزه ها داده تا در پناه آن نهضت امام خمینی را تضعیف نماید.
5. واکنش عمومی در داخل و خارج از کشور به رحلت آقای بروجردی و بزرگداشت نهاد مرجعیتی شیعی از چنان گستردگی برخوردار بود که آمرکیا و رژیم حاکم بر ایران را در براندازی و مبارزه مستمر با نهاد روحانیت آن مصمم تر ساخت.
6. به رغم همه تلاشهایی که رژیم ایران برای ریشه کن نمودن روحانیت و نفوذ فتوای مجتهد در ایران به عمل آورد، موفق به حصول نتیجه نگردید، اما در زمینه کاستن از تمرکز، اقتدار و وحدت آن در ایران پیشرفتهایی را به دست آورد.
7. دولت ایران پس از رحلت آیت الله بروجردی با قدرت تمام، برنامه اصلاحات هدایت شده خود را به اجرا درآورد و در پی آن واکنش بخسی از روحانیت و جامعه ایران روبه رو گردید.

پی نوشت ها :

1. خمینی (امام)، روح الله؛ صحیفه نور، جلد 1، چاپ اول، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1361، ص 9.
2. محتشمی پور، علی اکبر؛ خاطرات؛ چاپ اول؛ دفتر ادبیات انقلاب اسلامی؛ تهران؛ 1376؛ ص 153.
3. کدی، نیکی؛ ریشه های انقلاب ایران؛ ترجمه عبدالرحیم گواهی؛ چاپ دوم؛ دفتر نشر فرهنگ اسلانی؛ تهران؛ 1376؛ ص 349.
4. قیام 15 خرداد به ورایت اسناد ساواک، مرکز بررسی اسناد تاریخی؛ ج1، ص 169، و 135 و 122.
5. همان، ص 7 و 96.
6. محتشمی پور، علی اکبر؛ خاطرات؛ ص 177.
7. منصوری، جواد؛ تاریخ قیام 15 خرداد به روایت اسناد (وزارت کشور)، جلد 1، چاپ اول، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، 1377.
8. همان، سند 2/42.
9. محتشمی پور؛ همان؛ ص 322.
10. همان، ص 188.
11. واعظ زاده، خراسانی؛ زندگانی آیت الله العظمی بروجردی، بی جا، بی تا، ص 336.
12. همان، ص 7-76.
13. دوانی، علی؛ زندگانی آیت الله العظمی بروجردی، بی جا، بی تا، ص 336.
14. دوانی، علی؛ نهضت روحانیون ایران؛ نشر بنیاد فرهنگی امام رضا (ع)، تهران، بی تا، ص 336.
15. قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک (زمینه ها)، جلد اول، چاپ اول، نشر مرکز بررسی تاریخی وزارت اطلاعات، تهران، 1378، ص 154.
16. همان، ص 116.
17. انجمن اسلامی دانشجویان امریکا و کانادا، ص 20-19.
18. قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ج1، ص 140.
19. هاشمی رفسنجانی، اکبر؛ هاشمی رفسنجانی : دوران مبارزه، جلد1، چاپ اول، دفتر نشر معارف انقلاب، تهران، 1367، ص 104 و 107.
20. طباطبایی؛ خاطرت و زندگی ایت الله العظمی بروجردی، بی جا، بی تا، ص 66.
21. هاشمی رفسنجانی، اکبر؛ هاشمی رفسنجانی : دوران مبارزه، ج1، ص 105.
22. مطهری، مرتضی؛ تکامل اجتماعی انسان، ص 280.
23. دوانی، علی؛ رندگانی آیت الله بروجردی، ص 252.
24. مطهری، همان، ث 207.
25. همان، ص 201.
26. انجمن اسلامی دانشجویان امریکا وکانادا، ص10.
27. هاشمی رفسنجانی؛ همان؛ ج1، ص 107-108.
28. طباطبایی؛ ص 67.
29. مطهری، ص 204.
30.هاشمی رفسنجانی؛ همان؛ ج1، ص 115.
31. قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ج1، ص 133.
32. آوری، پیتر؛ تاریخ معاصر ایران، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، جلد 3، انتشارات عطایی، تهران، 1368، ص 126.
33. کدی، نیکی؛ ریشه های انقلاب ایران؛ ترجمه عبدالرحیم گواهی؛ چاپ دوم؛ دفتر نشر فرهنگ اسلانی؛ تهران؛ 1375؛ ص272.
34. انجمن اسلامی دانشجویان امریکا وکانادا، ص20-19.
35. دوان، علی؛ نهضت روحانیون ایران، ج2، ص 339.
36. قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ج1، ص 131.
37. محتشمی پور، سید علی اکبر؛ خاطرات سید علی اکبر محتشمی پور؛ چاپ اول؛ دفتر ادبیات انقلاب اسلامی؛ تهران؛ 1376؛ ص162.
38.هاشمی رفسنجانی؛ همان؛ ج1، ص 115.
39. محتشمی پور؛ همان؛ ص 3-163.
40. دوانی، علی؛ زندگانی آیت الله بروجردی، ص 368.
41. هاشمی رفسنجانی؛ همان؛ ج1، ص 25.
42. قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ج1، ص297.
43. همان، ص 281.
44. همان، ص 277.
45. همان، ص 2-270.
46. همان، ص 275.
47. بیل، جیمز؛ شیر و عقاب رابطه بدفرجان ایران و امریکا، ترجمه برلیان، چاپ اول، نشر فاخته، تهران، 1371، ص 201.چ
48.محتشمی پور؛ همان؛ ص 167.
49. همان، ص81.
50. قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ج1، ص 293.
51. همان، ص 2-180.
52. هاشمی رفسنجانی؛ همان؛ ج1، ص26.
53. قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ج1، ص 187.
54. محتشمی پور؛ همان؛ ص 171.
55.قیام 15 خرداد به روایت اسناد ساواک، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ج1، ص 292.
56. همان، ص 187.