نویسنده: مارتین گریفیتس
مترجم: علیرضا طیب
مترجم: علیرضا طیب
حفظ تنوع زیستی سیاره ما و گوناگونی سرشار شکل های زندگی که طی میلیون ها سال پدیدار شده اند به منزله یکی از مهم ترین وظایف زمانه ما به رسمیت شناخته شده است. از دست رفتن گونه های جانداران به معنی زوال میراث زیست شناسانه ای است که برای نسل های آینده ارزش اخلاقی، عملی و علمی بی حد و حسابی دارد. تنوع زیستی سه نوع کلی دارد: تنوع زیست بوم، تنوع ژنتیک، و تنوع گونه های زنده. بقای هر یک از این سه نوع بستگی به سلامت دو نوع دیگر دارد و این سه با هم سلامت زیست سامان را تشکیل می دهند.
تنوع زیست بوم اشاره به گوناگونی محل هایی که در آن ها حیات وجود دارد مانند صخره های مرجانی، جنگل های دیرسال شمال غرب ایالات متحده در منطقه اقیانوس آرام، مرغزارهای پوشیده از علف های بلند، زمین های مردابی سواحل، و بسیاری دیگر از محل ها دارد. هر نوع کلی از زیست بوم محل زندگی گونه های متعددی از جاندارانی است که بیش ترشان وابسته به آن زیست بوم هستند. با از بین رفتن هر زیست بوم، تعداد زیادی از گونه های زنده هم از بین می روند. اغلب یک زیستگاه به طور کامل از بین نمی رود بلکه به تدریج کوچک تر و کوچک تر می شود تا این که تنها بخش های کوچکی از آن باقی می ماند. این همان بلایی است که سر جنگل های دیرسال و زمین های مردابی ساحلی در ایالات متحده آمد و اکنون نیز دارد بر سر جنگل های استوایی سراسر جهان می آید. از بین رفتن تمامی یک زیست بوم مگر بخش های کوچکی از آن به ویژه از آن رو خسارت بار است که نه تنها بسیاری از گونه های جانداران محلی از بین می روند بلکه از آن گذشته گونه هایی هم که بقای شان در گرو وجود پهنه های وسیعی است به خطر می افتند.
برای شناخت تنوع ژنتیک بهتر است نخست روشن سازیم که زیست شناسی هنگام سخن گفتن از «جمعیت» منظورشان چیست. گنجشک های موجود در باغچه منزل تان را در نظر بگیرید. آن ها یک جمعیت هستند، افرادی از یک گونه زنده که با هم زندگی می کنند یعنی از داخل همان گروه جفت گیری می کنند. گنجشک های این جمعیت با هم ژن های مشترک بیش تری دارد تا با افراد دیگری از جمعیت همین گونه زنده که در نقاط دیگری وجود دارند زیرا افراد یک جمعیت به ندرت با افراد جمعیتی دیگر می آمیزند. گرچه هر جمعیت از یک گونه زنده دارای برخی اطلاعات ژنتیک خاص همان جمعیت است، افراد همه این جمعیت ها از نظر اطلاعات ژنتیکی تعریف کننده آن گونه زنده با هم شریک اند.
از نظر اصولی، افراد یک جمعیت می تواند با افراد جمعیت دیگری از همان گونه جفت گیری کنند. در واقع این تعریف یک گونه زنده است یعنی مجموعه ای از افرادی که در اصل می توانند با هم آمیزش کنند. اما در عمل، افراد جمعیت های مختلف یک گونه، به دلیل جدایی جغرافیایی به ندرت با هم آمیزش می کنند.
تنوع ژنتیک هرگونه زنده اساساً، به معنی گوناگونی جمعیت هایی است که آن گونه را تشکیل می دهند. گونه زنده ای که تنها یک جمعیت از آن باقی مانده باشد (مانند دال کالیفرنیا) به طور کلی تنوع ژنتیک کم تری از گونه هایی دارد که از جمعیت های زیادی تشکیل می شوند. از گنجشک های آوازخوان که در بیش تر امریکای شمالی یافت می شوند جمعیت های متعددی وجود دارد و از همین رو این گونه زنده از تنوع ژنتیک قابل ملاحظه ای برخوردار است. زیست شناسان به دلیل اطلاعات ژنتیک یکتایی که جمعیت ها در بردارند نگران بقای جمعیت ها و نیز گونه های زنده هستند. بقای هرگونه زنده در گرو بقای جمعیت های آن است زیرا اگر تنها جمعیت های معدودی از آن گونه باقی بماند آن گونه زنده در برابر تهدیدات (مانند گرم شدن هوای زمین) تاکتیک های کمی برای بقا در اختیار خواهد داشت. هر جمعیت از لحاظ چگونگی سازگار شدن آن گونه زنده با تهدیدات، مجموعه مجزایی از دستورالعمل های ژنتیک در اختیار دارد.
سرانجام، تنوع گونه های زنده را داریم. منظور بیشتر مردم از تنوع زیستی همین است. روی زمین حدود یک میلیون و نیم گونه نامگذاری شده وجود دارد ولی می دانیم که گونه های نامگذاری نشده فراوانی هم وجود دارند و کل تعداد گونه های جانداران احتمالاً بین پنج تا پانزده میلیون است. بیش تر شواهدی که در مورد گونه های نامگذاری نشده متعدد وجود دارد حاصل بررسی های صورت گرفته در مورد حشرات جنگل های استوایی است؛ وقتی چتر یک درخت استوایی را با دو گندزدایی و تمامی حشرات مرده را جمع آوری کنیم اغلب تعداد زیادی حشره که پیش از آن ناشناخته بوده اند گردآوری می شود. جنگل های پرباران استوایی کم تر از 2 درصد سطح سیاره زمین را می پوشانند ولی یگانه زیستگاه دست کم 50 و احتمالاً 90 درصد تمامی گونه های روی زمین هستند. رقم 90 درصد بر اساس این فرض برآورد شده است که سهم زیادی از این گونه های زنده کشف نشده استوایی خواهند بود زیرا اکتشاف زیست شناختی مناطق حارّه بسیار جسته و گریخته صورت می گیرد. اکتشاف سایر زیست بوم ها هم به دقت صورت نگرفته است و بی گمان آن ها نیز در برگیرنده گونه های زنده متعددی اند که برای علم امروزی شناخته شده نیستند.
طی چند دهه گذشته انسان ها هر ساله جنگل های استوایی را که بقای شان برای حفظ تنوع زیستی اهمیت قاطع دارد نابود کرده اند.برخی از این جنگل های از دست رفته، به ویژه در مرکز و جنوب افریقا، به آتش کشیده شده و سپس برای چرای دام یا کشت محصول مورد استفاده قرار گرفته اند؛ درختان برخی، به ویژه در آسیا، برای استفاده از چوب شان به طور کامل بریده شده است؛ و به ویژه در افریقا جمع آوری چوب برای سوخت، بر آهنگ نابودی های جنگل های یاد شده افزوده است. طی سده گذشته بین یک چهارم تا نیمی از جنگل های پرباران از بین رفته است. اگر آهنگ فعلی نابودی جنگل های پرباران ادامه یابد در میان سده بیست و یکم تنها بخش های کوچکی از آن ها باقی خواهد ماند.
به دلیل تمرکز شدید گونه ای زنده در مناطق استوایی، و قلمرو جغرافیایی غالباً محدودی که این گونه دارند زیست شناسان برآورد می کنند که از بین رفتن جنگل های استوایی منجر به نابودی نیمی یا بیش تر گونه های زنده موجود روی زمین طی پنجاه سال بعد خواهد شد. انسان ها تقریباً همان تعداد از گونه های جانداران را طی سده بعدی از بین می برند که به دلایل طبیعی هر 100 میلیون سال نابود می شوند. این به ویژه پرندگان را ریشه کن می سازد. با روندهای فعلی، از هر ده گونه پرنده باقی مانده در جهان دست کم یکی در پایان سده بیست و یکم نیست و نابود خواهد شد. همان طور که تاریخ نشان می دهد تنها چند دهه کافی است تا یک گونه تاریخ نشان می دهد تنها چند دهه کافی است تا یک گونه زنده که زمانی به وفور یافت می شده است، مانند کبوترهای نامه بر، ریشه کن شود. از بین رفتن کامل کبوترهای نامه بر در امریکای شمالی موجب شیوع بیماری شده است که می تواند ضایعات عصبی و عوارضی شبیه آنفولانزا ایجاد کند. ناقل این بیماری کنه هایی هستند که روی بدن موش های پاسفید رشد می کنند. با نابود شدن کبوتران نامه بر، دانه های بلوطی که خوراک این کبوترها بود نصیب موشهای پاسفید شد و جمعیت های بسیار بزرگ تری از این جوندگان توانستند زنده بمانند و بیماری را سریع تر منتقل سازند. نمی توان تصور کرد که طی هزاره آینده روند تکامل موجب جایگزین شدن گونه های زنده آینده روند تکامل موجب جایگزین شدن گونه های زنده جدیدی به جای گونه هایی شود که در نتیجه جنگل زدایی و سایر اقدامات انسان از بین رفته اند.
گرچه در حال حاضر کانون اعتراضات متوجه نابودی جنگل ها در مناطق استوایی سرشار از گونه های زنده است ولی نباید فراموش کرد که جنگل زدایی در امریکای شمالی و اروپا در مقایسه با مناطق استوایی نواحی حتی بزرگ تری از جنگل های دیر سال را از بین برده است. عملاً تمامی جنگل های درختان سخت چوپ شمال ایالات متحده تا پیش از جنگ داخلی آن کشور کاملاً از بین رفته بود و جنگل های نسل بعد که طی سده گذشته روی زمین های زراعی رها شده روییده است از نظر زیست شناسی جایگزین ضعیفی برای جنگل های از دست رفته است. در سال های اخیر بریدن کامل درختان در ایالات متحده بار دیگر برخی از مهم ترین جنگل های کهن جهان را از بین می برد.
واکنش بین المللی در برابر این وضع آهسته و نارسا بوده است. در 1993 در پی کنفرانس تاریخی ریو که سال پیش از آن برگزار شده بود 155 دولت مقاوله نامه تنوع زیستی را امضا کردند. این مقاوله نامه تلاشی در جهت حفاظت از تنوع زیستی از طریق برقراری قواعد چندی برای استفاده از منابع ژنتیک و به کارگیری زیست فناوری هاست. طرف های این مقاوله متعهد شده اند که برای حفظ تنوع زیستی طرح هایی تنظیم و گزارش هایی تسلیم کنند که مورد بررسی بین المللی قرار خواهد گرفت. متأسفانه این قواعد همچنان مبهم و بسیار مشروط هستند.
ـــ رشد جمعیت؛ گرم شدن هوای زمین
-1995 Heywood,V.(ed)Global Biodiversity:An Assessment,Cambridge:Cambridge University Press.
-2002 Le pestre,p.G.Governing Global Biodiveristy,Aldershot:Ashgate.
-1997 Perlman,D.and Addson,G.Biodiversity:Exploring Values and priorities in Conservation,Oxford:Blackwell Science.
مارتین گریفیتس
منبع مقاله :
گریفیتس، مارتین؛ (1388)، دانشنامه روابط بین الملل و سیاست جهان، ترجمه ی علیرضا طیب، تهران: نشر نی، چاپ دوم1390
تنوع زیست بوم اشاره به گوناگونی محل هایی که در آن ها حیات وجود دارد مانند صخره های مرجانی، جنگل های دیرسال شمال غرب ایالات متحده در منطقه اقیانوس آرام، مرغزارهای پوشیده از علف های بلند، زمین های مردابی سواحل، و بسیاری دیگر از محل ها دارد. هر نوع کلی از زیست بوم محل زندگی گونه های متعددی از جاندارانی است که بیش ترشان وابسته به آن زیست بوم هستند. با از بین رفتن هر زیست بوم، تعداد زیادی از گونه های زنده هم از بین می روند. اغلب یک زیستگاه به طور کامل از بین نمی رود بلکه به تدریج کوچک تر و کوچک تر می شود تا این که تنها بخش های کوچکی از آن باقی می ماند. این همان بلایی است که سر جنگل های دیرسال و زمین های مردابی ساحلی در ایالات متحده آمد و اکنون نیز دارد بر سر جنگل های استوایی سراسر جهان می آید. از بین رفتن تمامی یک زیست بوم مگر بخش های کوچکی از آن به ویژه از آن رو خسارت بار است که نه تنها بسیاری از گونه های جانداران محلی از بین می روند بلکه از آن گذشته گونه هایی هم که بقای شان در گرو وجود پهنه های وسیعی است به خطر می افتند.
برای شناخت تنوع ژنتیک بهتر است نخست روشن سازیم که زیست شناسی هنگام سخن گفتن از «جمعیت» منظورشان چیست. گنجشک های موجود در باغچه منزل تان را در نظر بگیرید. آن ها یک جمعیت هستند، افرادی از یک گونه زنده که با هم زندگی می کنند یعنی از داخل همان گروه جفت گیری می کنند. گنجشک های این جمعیت با هم ژن های مشترک بیش تری دارد تا با افراد دیگری از جمعیت همین گونه زنده که در نقاط دیگری وجود دارند زیرا افراد یک جمعیت به ندرت با افراد جمعیتی دیگر می آمیزند. گرچه هر جمعیت از یک گونه زنده دارای برخی اطلاعات ژنتیک خاص همان جمعیت است، افراد همه این جمعیت ها از نظر اطلاعات ژنتیکی تعریف کننده آن گونه زنده با هم شریک اند.
از نظر اصولی، افراد یک جمعیت می تواند با افراد جمعیت دیگری از همان گونه جفت گیری کنند. در واقع این تعریف یک گونه زنده است یعنی مجموعه ای از افرادی که در اصل می توانند با هم آمیزش کنند. اما در عمل، افراد جمعیت های مختلف یک گونه، به دلیل جدایی جغرافیایی به ندرت با هم آمیزش می کنند.
تنوع ژنتیک هرگونه زنده اساساً، به معنی گوناگونی جمعیت هایی است که آن گونه را تشکیل می دهند. گونه زنده ای که تنها یک جمعیت از آن باقی مانده باشد (مانند دال کالیفرنیا) به طور کلی تنوع ژنتیک کم تری از گونه هایی دارد که از جمعیت های زیادی تشکیل می شوند. از گنجشک های آوازخوان که در بیش تر امریکای شمالی یافت می شوند جمعیت های متعددی وجود دارد و از همین رو این گونه زنده از تنوع ژنتیک قابل ملاحظه ای برخوردار است. زیست شناسان به دلیل اطلاعات ژنتیک یکتایی که جمعیت ها در بردارند نگران بقای جمعیت ها و نیز گونه های زنده هستند. بقای هرگونه زنده در گرو بقای جمعیت های آن است زیرا اگر تنها جمعیت های معدودی از آن گونه باقی بماند آن گونه زنده در برابر تهدیدات (مانند گرم شدن هوای زمین) تاکتیک های کمی برای بقا در اختیار خواهد داشت. هر جمعیت از لحاظ چگونگی سازگار شدن آن گونه زنده با تهدیدات، مجموعه مجزایی از دستورالعمل های ژنتیک در اختیار دارد.
سرانجام، تنوع گونه های زنده را داریم. منظور بیشتر مردم از تنوع زیستی همین است. روی زمین حدود یک میلیون و نیم گونه نامگذاری شده وجود دارد ولی می دانیم که گونه های نامگذاری نشده فراوانی هم وجود دارند و کل تعداد گونه های جانداران احتمالاً بین پنج تا پانزده میلیون است. بیش تر شواهدی که در مورد گونه های نامگذاری نشده متعدد وجود دارد حاصل بررسی های صورت گرفته در مورد حشرات جنگل های استوایی است؛ وقتی چتر یک درخت استوایی را با دو گندزدایی و تمامی حشرات مرده را جمع آوری کنیم اغلب تعداد زیادی حشره که پیش از آن ناشناخته بوده اند گردآوری می شود. جنگل های پرباران استوایی کم تر از 2 درصد سطح سیاره زمین را می پوشانند ولی یگانه زیستگاه دست کم 50 و احتمالاً 90 درصد تمامی گونه های روی زمین هستند. رقم 90 درصد بر اساس این فرض برآورد شده است که سهم زیادی از این گونه های زنده کشف نشده استوایی خواهند بود زیرا اکتشاف زیست شناختی مناطق حارّه بسیار جسته و گریخته صورت می گیرد. اکتشاف سایر زیست بوم ها هم به دقت صورت نگرفته است و بی گمان آن ها نیز در برگیرنده گونه های زنده متعددی اند که برای علم امروزی شناخته شده نیستند.
طی چند دهه گذشته انسان ها هر ساله جنگل های استوایی را که بقای شان برای حفظ تنوع زیستی اهمیت قاطع دارد نابود کرده اند.برخی از این جنگل های از دست رفته، به ویژه در مرکز و جنوب افریقا، به آتش کشیده شده و سپس برای چرای دام یا کشت محصول مورد استفاده قرار گرفته اند؛ درختان برخی، به ویژه در آسیا، برای استفاده از چوب شان به طور کامل بریده شده است؛ و به ویژه در افریقا جمع آوری چوب برای سوخت، بر آهنگ نابودی های جنگل های یاد شده افزوده است. طی سده گذشته بین یک چهارم تا نیمی از جنگل های پرباران از بین رفته است. اگر آهنگ فعلی نابودی جنگل های پرباران ادامه یابد در میان سده بیست و یکم تنها بخش های کوچکی از آن ها باقی خواهد ماند.
به دلیل تمرکز شدید گونه ای زنده در مناطق استوایی، و قلمرو جغرافیایی غالباً محدودی که این گونه دارند زیست شناسان برآورد می کنند که از بین رفتن جنگل های استوایی منجر به نابودی نیمی یا بیش تر گونه های زنده موجود روی زمین طی پنجاه سال بعد خواهد شد. انسان ها تقریباً همان تعداد از گونه های جانداران را طی سده بعدی از بین می برند که به دلایل طبیعی هر 100 میلیون سال نابود می شوند. این به ویژه پرندگان را ریشه کن می سازد. با روندهای فعلی، از هر ده گونه پرنده باقی مانده در جهان دست کم یکی در پایان سده بیست و یکم نیست و نابود خواهد شد. همان طور که تاریخ نشان می دهد تنها چند دهه کافی است تا یک گونه تاریخ نشان می دهد تنها چند دهه کافی است تا یک گونه زنده که زمانی به وفور یافت می شده است، مانند کبوترهای نامه بر، ریشه کن شود. از بین رفتن کامل کبوترهای نامه بر در امریکای شمالی موجب شیوع بیماری شده است که می تواند ضایعات عصبی و عوارضی شبیه آنفولانزا ایجاد کند. ناقل این بیماری کنه هایی هستند که روی بدن موش های پاسفید رشد می کنند. با نابود شدن کبوتران نامه بر، دانه های بلوطی که خوراک این کبوترها بود نصیب موشهای پاسفید شد و جمعیت های بسیار بزرگ تری از این جوندگان توانستند زنده بمانند و بیماری را سریع تر منتقل سازند. نمی توان تصور کرد که طی هزاره آینده روند تکامل موجب جایگزین شدن گونه های زنده آینده روند تکامل موجب جایگزین شدن گونه های زنده جدیدی به جای گونه هایی شود که در نتیجه جنگل زدایی و سایر اقدامات انسان از بین رفته اند.
گرچه در حال حاضر کانون اعتراضات متوجه نابودی جنگل ها در مناطق استوایی سرشار از گونه های زنده است ولی نباید فراموش کرد که جنگل زدایی در امریکای شمالی و اروپا در مقایسه با مناطق استوایی نواحی حتی بزرگ تری از جنگل های دیر سال را از بین برده است. عملاً تمامی جنگل های درختان سخت چوپ شمال ایالات متحده تا پیش از جنگ داخلی آن کشور کاملاً از بین رفته بود و جنگل های نسل بعد که طی سده گذشته روی زمین های زراعی رها شده روییده است از نظر زیست شناسی جایگزین ضعیفی برای جنگل های از دست رفته است. در سال های اخیر بریدن کامل درختان در ایالات متحده بار دیگر برخی از مهم ترین جنگل های کهن جهان را از بین می برد.
واکنش بین المللی در برابر این وضع آهسته و نارسا بوده است. در 1993 در پی کنفرانس تاریخی ریو که سال پیش از آن برگزار شده بود 155 دولت مقاوله نامه تنوع زیستی را امضا کردند. این مقاوله نامه تلاشی در جهت حفاظت از تنوع زیستی از طریق برقراری قواعد چندی برای استفاده از منابع ژنتیک و به کارگیری زیست فناوری هاست. طرف های این مقاوله متعهد شده اند که برای حفظ تنوع زیستی طرح هایی تنظیم و گزارش هایی تسلیم کنند که مورد بررسی بین المللی قرار خواهد گرفت. متأسفانه این قواعد همچنان مبهم و بسیار مشروط هستند.
ـــ رشد جمعیت؛ گرم شدن هوای زمین
خواندنی های پیشنهادی
-2004 Gaston,k.and Spicer,J.Biodiversity:An Introduction,Oxford:Blackwell.-1995 Heywood,V.(ed)Global Biodiversity:An Assessment,Cambridge:Cambridge University Press.
-2002 Le pestre,p.G.Governing Global Biodiveristy,Aldershot:Ashgate.
-1997 Perlman,D.and Addson,G.Biodiversity:Exploring Values and priorities in Conservation,Oxford:Blackwell Science.
مارتین گریفیتس
منبع مقاله :
گریفیتس، مارتین؛ (1388)، دانشنامه روابط بین الملل و سیاست جهان، ترجمه ی علیرضا طیب، تهران: نشر نی، چاپ دوم1390
