حيره در دوره ي اسلامي

آغاز بناي کوفه در سال 17 ه (638 م) به دست سعدبن ابي وقاص، اعلام سپري شدن روزگار حيره و کاستي گرفتن آباداني آن بود. به طوري که در ساختن مسجد جامع کوفه، مصالح قصرهاي ويران حيره مورد استفاده قرار گرفت. بلاذري به نقل از يک پيرمرد اهل حيره مي نويسد که آثار به جامانده از ويراني قصرهاي خاندان منذر در حيره نشان دهنده ي آن است که مسجد جامع کوفه با برخي از مصالح اين قصرها ساخته شده است و بهاي آن از جزيه ي مردم حيره کسر شده است.(1) بدين ترتيب، بتدريج ويراني بر خانه هاي آن غالب آمد و بعضي از قصرهاي کوفه با آجر و ستونهاي رخام کاخها و کليساي ويران حيره بنا گرديد.(2) با اين همه، آباداني يکباره از حيره رخت بر نبست بلکه حيره در گذر ايام و طي مراحل طولاني رو به ويراني گذاشت. آنچه در بقاي حيره و استمرار آباداني آن سهم عمده اي داشت آن بود که اولاً آنجا به طور صلح آميز فتح گرديد، و ثانياً اطلاعات بازرگاني مردم آن، زمينه ي گسترده اي را جهت بهره گيري مادي از فتوحات اسلامي پديد آورد. علاوه بر اين، حيره در جوار کوفه مرکز مسيحيت به شمار مي آمد و اين خود چنان موقعيتي براي حيره ايجاد کرده بود که بتواند به صورت يکي از گردشگاهها و زيارتگاههاي مردم کوفه درآيد.(3) ياقوت مي نويسد که در اطراف کوفه منازل نعمان بن منذر، حيره، نجف، خورنق، سدير، غريان و نيز گردشگاههاي و صومعه هاي بزرگ قرار داشت.(4)
حيره در عصر اموي، هنوز شهري داراي سکنه بود، اما از دوره ي عباسي بتدريج رو به ويراني نهاد. از اين دوره به بعد تا آغاز عصر معتضد پيوسته از آباداني آن کاسته مي شد تا اينکه کاملاً ويران گرديد.(5) با اين همه، حيره در دوره ي اول عباسي، مورد توجه خلفاي عباسي نظير سفاح، منصور، رشيد، و واثق بود. اين خلفا به سبب لطافت هوا، درخشندگي سنگهاي قيمتي، و پاکي و استحکام خاک آن و نيز به سبب نزديکي خورنق و نجف به آنجا، مدتي را در آنجا فرود آمده و اقامت مي کردند.(6)
اما به علت فزوني ويران، ساکنان حيره به سرزمينهاي ديگر رفتند و در زمان مسعودي بکلي خالي از سکنه بود و جز ملخ و جغد در آنجا نبود.(7) هنگامي که در سال 392 هجري شريف رضي از حيره ديدن کرد، قصرها و خانه هاي آن به ويرانه تبديل شده بود. او ضمن قصيده اي مي گويد:
ما زلت أطرق المنازل بالنوي*** حتي نزلت منازل النعمان
بالحيرة البيضاء حيث تقابلت *** شم العماد عريضة الأردان
و رأيت عجماء الطول من البلي*** عن منطق عربية التبيان
أمقاصر الغزلان غيرک البلي*** حتي غدوک مرابض الغزلان
و ملاعب الأنس الجميع طوي الردي*** منهم فصرت ملاعب الجنان
و وقف أسأل بعضها عن بعضها *** و تجيبني عبر بِغيرِ لسان
قدحت زفيري فاعتصرت مدامعي*** لو لم يؤل جزعي الي السلول
ترقي الدموع و يرعوي جزع الفتي*** و ينام بعد تفرق الأعوان
مسکينة النفحات تحسب تربها *** برد الخليع معطر الأردان (8)
«پيوسته سرزمينهاي دور دست را در نور ديدم تا اينکه در حيره ي سپيد به اقامتگاه نعمان رسيدم و فرود آمدم؛
در آنجا که بلنداي ستونها با گستره ي ابريشمهاي سرخ مقابل بود، آثار خاموش و پوسيده را ديدم که با زبان عربي فصيح سخن مي گفتند؛
اي کاخ زيبا رويان آهووش! آسيب چنانت به ويرانه مبدل کرده است که محل استراحت آهوان گشته اي، ميدان بازي کسان بودي، اينک چنان ويرانه شدي که به صورت بازيگاه جنيان درآمده اي؛
در آنجا ايستادم و از باقيمانده ي آثار خاموش درباره ي يکديگر پرسيدم، عبرتها با زبان سکوت به من پاسخ دادند؛
به فغان برخاستم و اشکم سرازير شد، و اگر فراموشي غم و بي تابي نبود همچنان اشکم جاري مي شد؛
اما بي تابي و فغان آدمي فرو مي نشيند و انسان پس از جدايي ياران بار ديگر مي آسايد؛
سرزميني که خاک مشکبوي آن به جامه و خلعتي مي ماند که آستينهاي آن عطرآگين باشد».
در دوره ي اسلامي، حيره به دليل ميخانه ها و شراب فروشيهايش شهرت داشت و مردم کوفه به علت نزديکي حيره به آنجا مي رفتند.(9) عبدالله بن ايوب تميمي، يکي از خوشگذرانان دوره ي عباسي درباره ي شراب حيره مي گويد:
هل الي سکرة بناحية الحيرة شنعاء يا قبيص سبيل (10)
«اي قبيص آيا براي باده نوشي آشکار در ناحيه حيره راهي هست؟»
همچنين مردان و زنان آوازه خوان حيره با آواز حيري خود شهرت داشتند. به طوري که آوازه ي برخي از آلات موسيقي حيره نظير عود حيري، ني ودف، در اطراف و اکناف شهرت داشته است.(11)

پي نوشت ها :

1-بلاذري، منبع پيشين، ج2، ص 350؛ طبري، منبع پيشين، ج1، جزء5، ص 2489.
2-طبري، منبع پيشين، ج1، جزء5، ص 2491. طبري مي نويسد که:« يکي از دهقانان همدان به نام روزبه پسر بزرگمهر به سعد بن ابي وقاص پيشنهاد کرد تا مسجد جامع و قصر کوفه را براي وي بسازد و آن دو بنا را به يکديگر وصل کند تا به صورت يک بنا درآيند. او نقشه ي قصر کوفه را به طور کامل براي وي رسم کرد؛ سپس از بقاياي آجرهاي يکي از قصرهاي متعلق به شاهان ايران در حوالي حيره، آن بنا را ساخت.»
3-صالح احمدالعلي، منبع پيشين، ص18.
4-ياقوت، منبع پيشين، ج4،«ماده ي قار»، ص 294.
5-مسعودي، منبع پيشين، ج2، ص 104.
6-منيع پيشين.
7-منبع پيشين.
8-محمد بن ابي احمد حسين، ديوان شريف رضي، چاپ بيروت، 1307، ص 885-887.
9-ابوالفرج اصفهاني، الأغاني، ج11، ص 45، ج18، ص 277.
10-منبع پيشين، ج18، ص 277.
11-يوسف رزق الله غنيمه، منبع پيشين، ص90.

منبع مقاله :
سالم، عبدالعزيز، (1391)، تاريخ عرب قبل از اسلام، ترجمه ي باقر صدري نيا، تهران: شرکت انتشارات علمي و فرهنگي، چاپ چهارم