صنايع دستي ايران
رودوزي و توليد پارچه زربفت در ايران پيشينه اي در حدود سده سوم پيش از ميلاد دارد. ايرانيان با نخ زرين تصوير برگ مو و پيچک را بر روي پارچه پشمي دوخته و در قرن هاي بعد سوزن دوزي هاي بيزانس تقليدي از توليدات ايراني بود.تاريخچه رودوزي ها در ايران
نساجي و تاريخ لباس و انواع دوخت ها موضوعاتي کاملاً مرتبط با هم هستند. به اين معنا که به طور مستقيم در يکديگر تأثير مي گذارند و از همديگر اثر مي پذيرند. هرگاه در جامعه اي سنت و عادت استفاده از لباس هاي متنوع رواج داشته باشد، به پشتوانه آن صنعت نساجي رونق مي گيرد و به همان وسعت هرگاه در جامعه اي پارچه هاي متنوع توليد گردد مردمان به استفاده بيشتر از آن به همراه شيوه هاي مختلف دوختي ترقيب مي شوند و خواه ناخواه تحولات و تغييراتي در وضع پوشاکشان و استفاده از تزئينات روي لباس به وجود مي آيد. انگيزه پديدآوردن پوشاک و جامه ناشي از نياز آدمي به دفاع تن خود در برابر عوارض طبيعي به ويژه گرما و سرما بوده است. اما همان سان که هر وسيله زندگي هنگامي که از حد رفع نيازهاي ابتدايي و نخستين خارج شد حالت تفنن به خود مي گيرد و در طول زمان از شکل اوليه و صورت ساده خود بيرون مي آيد و وسيله هنرنمايي و ابزار سليقه مي گردد، تن پوش آدميان نيز در سرگذشت بس شيرين خود به مقتضاي اقليم زيست، درجه تمدن و فرهنگ، عقايد مذهبي و آداب و رسوم دستخوش دگرگوني هاي بي شمار و شگفت انگيزي شده است که عوامل اجتماعي و اقتصادي و ارتباطي به ويژه سليقه و ابتکار فروشندگان در تکامل و تنوع آن سهم به سزايي داشته است.بررسي تحول پوشاک و تزئينات دوختي روي آن نه تنها از نظر تاريخ و هنر قابل اهميت است بلکه از ديد جامعه شناسي و فهم روانشناسي ملت ها نيز بسيار شايان دقت و توجه است.
مواد و مصالح رودوزي هاي ايران
مواد اوليه مورد مصرف اين رشته به چهار دسته کلي تقسيم مي شوند که عبارتند از:
1- پارچه.
2- نخ.
3- سوزن.
4- ساير مواد کمکي ديگر.
1- پارچه
پارچه هايي که براي تهيه انواع رودوزي هاي ايراني مورد استفاده قرار مي گرفت درست به اندازه انواع رودوزي هاي ايراني متنوع بود. به عبارت ديگر هر يک از رودوزي ها بر روي پارچه خاصي انجام مي شد. اين پارچه ها که استفاده از آن ها نيز عموميت يافته عبارتند از:
1-1پارچه کتان
از گياه يک ساله کتان که از خانواده گياهان لينيوم linium است که براي تهيه الياف مورد مصرف در صنعت نساجي استفاده مي شده است.
1- 2پارچه زربفت
پارچه زري با الياف زرين و سيمين يکي ديگر از انواع پارچه هايي بود که براي رودوزي هاي ايراني مورد استفاده قرار مي گرفت که آثار کشف شده در تپه حصار توسط دکتر اريک اشميد مربوط به پنج هزار سال قبل و بازيافته هاي ديگر مربوط به سال هاي 2500 تا 2600قبل از ميلاد مؤيد نظر فوق است.
1- 3 پارچه هاي ابريشمين
ابريشم رشته اي نازک با طول کافي و پروتئيني است که بر اثر انجماد موادي که کرم ابريشم ترشح مي کند به دست مي آيد و از دو فيلامنت موازي که توسط ماده چسبناکي به نام صمغ به يکديگر چسبيده اند تشکيل شده است.
1- 4پشم
پارچه پشمين يکي ديگر از پارچه هاي مورد استفاده در رودوزي هاي ايراني است که قدمتي طولاني و تاريخي هم زمان با آغاز ريسندگي و بافندگي دارد. پارچه پشمي يکي از مهمترين پارچه هاي مورد استفاده در رودوزي هاي ايراني به شمار مي رود.
1- 5 پارچه پنبه اي
يکي ديگر از پارچه هاي زمينه سوزندوزي پارچه هاي پنبه اي است که از 1500سال قبل از ميلاد براي دوخت و دوزها مورد استفاده قرار مي گرفت ولي اين نوع پارچه با توجه به دوام کمترش نسبت به ساير پارچه ها خيلي مورد علاقه سوزندوزان قرار نگرفت.
2- نخ
نخ هاي مصرفي سوزندوزان ايراني شامل انواع زير بوده است:
2- 1 نخ ابريشمي
ابريشم به واسطه نرمي، شفافيت، ظرافت و استحکام فوق العاده اي که داراست يکي از معروف ترين و ارزنده ترين نخ هاي مورد مصرف در بعضي از رشته هاي سوزندوزي است که به دو صورت عمامه يا کلاف در بازار عرضه مي شود. کلاف هاي ابريشمي به صورت نخ هاي دمسه (DMC) در بازار در دسترس سوزندوزان قرار مي گيرد.
2 -2 نخ پشم
پشم يکي از اليافي ست که مانند مو و کرک ازپروتئين مخصوصي به نام کراتين که به علت دارا بودن مقدار زيادي گوگرد از ساير پروتئين ها متمايز است تشکيل شده است. اين الياف به صورت کلاف کاموا يا به صورت الياف خام در بازار عرضه مي شود.
2- 3 الياف مصنوعي
به موازات تهيه الياف مصنوعي جهت پارچه بافي، کارخانه هاي تهيه نخ هاي گلدوزي نيز از الياف مصنوعي مانند نايلون و غيره استفاده کرده و نخ هاي گوناگون به بازار عرضه مي دارند.
2- 4 گلابتون
نخ گلابتون تاري ست که در زري دوزي، زربافي، گلابتون دوزي و ده يک دوزي به کار مي رود. مغز آن ابريشم است و بر گرد آن رشته هاي نازکي از نقره آميخته با طلا مي پيچيند. معمولاً مقدار طلا در اين رشته دو تا سه درصد است.
2- 5 نخ نقده
شکل اين نخ به صورت نواري پهن يا کم عرض است که فاقد مغزي ابريشمي است. از اين نوع نخ براي نقده دوزي، خوس دوزي، يراق دوزي و گاهي براي زغره دوزي استفاده مي شود.
2- 6 نخ مليله
يکي از انواع نخ هاي فلزي نخ مليله است. اين نخ طلايي و نقره اي و بدون مغزي است که نحوه تابيدن آن به صورت فنري بوده و حالت ارتجاعي دارد. از اين نخ براي مليله دوزي و زغره دوزي استفاده مي شود.
2- 7 نخ سرمه
نمونه ديگري از نخ هاي فلزي سرمه است. سرمه نخ طلايي يا نقره اي بدون مغزي است که به شيوه هاي زير تابيده مي شود:
الف- سرمه لوله اي.
ب- سرمه بلرسانت.
ج- سرمه الماسي.
3- سوزن
سوزن در انواع مختلف يافت مي شود. به طور کلي سوزن نبايد قابل انعطاف باشد. هر مدل سوزن جهت دوخت خاصي ساخته شده است. زماني که انواع سوزن ها رابشناسيم خواهيم توانست کار را سريع تر و صحيح تر به پايان برسانيم. انواع معروف سوزن ها عبارتند از:
1-1سوزن شارپ(sharp): اين نوع سوزن داراي نوک بسيار تيز است. به طور کلي انواع سوزن هاي شارپ داراي طول متوسط هستند و چون در اندازه هاي مختلف ساخته مي شود، در خياطي مورد استفاده فراوان دارد.
3- 2 سوزن بيتوين(Between): اين نوع سوزن داراي طول متوسط است و براي دوخت پارچه هايي با ضخامت زياد و همچنين ضخامت متوسط به کار مي رود.
3-3 سوزن کرول (CreweL): اين نوع سوزن مختص گلدوزي است. بايد توجه داشته باشيم که جهت دوختن با نخ ضخيم يا نخ چندلا سوزني به کار ببريم که داراي سوراخ درشت تر باش تا نخ به راحتي از پارچه خارج شود.
3- 4 سوزن چنايل(Chenille): اين نوع سوزن براي گلدوزي روي پارچه هاي ضخيم و درشتبافت به کار مي رود.
3- 5 سوزن دارنينگ(Darning): اين نوع سوزن داراي طول زياد است. به همين جهت براي دوخت هاي درشت از آن استفاده مي شود.
3- 6 سوزن تاپستري(Tapestry): از اين سوزن جهت دوخت تاپستري روي تورهاي درشت شماره دوزي استفاده مي کنند. به جهت آنکه نوک سوزن گرد و نرم است پر کردن سوراخ هاي تور توسط آن آسان خواهد بود و به دست آسيبي وارد نخواهد کرد.
3- 7 سوزن رفو: اين سوزن چون طول بلندي دارد بيشتر در کارهايي که دوخت درشت دارند استفاده مي شود. از اين سوزن براي دوخت الياف پشم و کاموا مي توانيد استفاده کنيد.
3- 8 سوزن منجوق دوزي(Deading): اين سوزن بسيار نازک و ظريف است به طوري که عبور آن از داخل دانه هاي منجوق بسيار راحت انجام مي گردد.
4- مواد کمکي ديگر براي سوزندوزي
4- 1 انگشتانه: يکي از وسايلي که هم در سوزندوزي و هم در خياطي به کار مي رود انگشتانه است. انگشتانه يک وسيله بسيار لازم و ضروري است. انگشتانه بايد هيچ گونه فشاري را بر انگشت وارد نساخته و کاملاً متناسب با انگشت سوم دست باشد.
4- 2 قيچي: براي برش پارچه بايد از قيچي تيز با اندازه متوسط استفاده کرد و جهت سوراخ کردن پارچه و چيدن سر و انتهاي نخ ها قيچي کوچک مورد نياز است.
4- 3 - کارگاه گلدوزي: يکي از اساسي ترين وسايل سوزندوزي ها کارگاه است که معمولاً در دو نوع گرد و مستطيل ديده مي شود. از نوع گرد آن معولاً براي کارهاي کوچک و ظريف استفاده مي شود و نوع مستطيل آن براي کارهاي بزرگ.
سيد اخلاقي؛ پريسا، (1389)، دانشنامه کوچک صنايع دستي ايران، تهران: قصيده، چاپ دوم
