مترجم: سيد هادي حسيني
« نام گذاري در خاندان اميرالمؤمنين امام علي (عليه السّلام) از پندار تا واقعيت » عنوان پرمحتوايي است که تبيينِ آن، تأليف چندين جلد کتاب را مي طلبد؛ چرا که به علم انساب و اختلاف نظر تبارشناسان درباره ي نام هاي اَشخاص، ارتباط مي يابد و يک بحث استقرائي مستند و دراز دامن و ملال آور مي باشد که خواننده را خسته مي سازد و برايش خوشايند نمي افتد.
نگارنده، براي رعايت حال خواندگان، به اندازه ي ضرورت، نام فرزندانِ امام علي (عليه السّلام) را تا سه طبقه بر شماردم و گاه نيز ديگر طبقات را يادآور شدم. عمده ي مطالب را با استفاده از کتاب عمدة الطالب في اَنساب آل اَبي طالب سامان دادم؛ چرا که اين کتاب، مشهورترين کتابِ متأخران درباره ي نَسَب نامه ي خاندان ابوطالب به شمار مي آيد.
نيز هنگامِ ذکر همسرانِ امام علي (عليه السّلام) و اُم ولدهاي آن حضرت، درنگي کرده ام تا دريابم کدام يک از اين زنان، بيشتر به ازدواج امام درآمده اند تا از اين رهگذر، فرزندان پيشين و پسين آن حضرت را بشناسم و به وارسي ادعايي بپردازم که برخي از شبهه پراکنان درباره ي امام علي (عليه السّلام) بيان مي دارند و مي گويند امام علي، از سر محبت به خلفا، اسامي فرزندانش را به ترتيب اسم آنها ناميد!
شايان ذکر است که اين بررسي بدان جهت صورت گرفت که اندکي از زندگي اولاد گمنام ِامام علي (عليه السّلام) [ که در طول تاريخ به فراموشي سپرده شده اند ] روشن گردد؛ چرا که پژوهشي شايسته و کامل در اين عرصه ارائه نشده است تا زندگي آنان را شرح دهد و اوضاع و احوالشان را باز گويد و مواضع آنها را بيان دارد.
سخن را در اين بخش، در دو محور دنبال مي کنيم:
1. بيان اسامي فرزندانِ امام علي (عليه السّلام) در طبقات نخست ( که گاه آنها را تا زمان ابن عِنَبه- متوفاي 828 هجري- مي رسانيم ).
2. ذکر نام هاي زنان امام علي (عليه السّلام) و اُم ولدهاي آن حضرت و فرزندانشان، تا دريابيم کدام يک از اين اُم ولدها، فرزندانشان را به نامِ خلفاي سه گانه ناميدند.
فرزندان امام علي (عليه السّلام)
تبارشناسان، در شمار اولاد امام علي (عليه السّلام) اختلاف نظر دارند، گرچه همه متفق اند که شمار پسرانِ آن حضرت، از دخترانش بيشتر است.گويند: اولاد امام (عليه السّلام) 39 نفرند، (1) و گفته اند: 35 نفر، (2) و گفته اند: 34 نفر، (3) و گفته اند: 33 نفر، (4) و گفته شده 28 نفر، (5) و گفته اند: 27 نفر (6).
از عوامل اين اختلاف، به هم آميختنِ لقب ها و کنيه ها با اسامي است و نيز وجود چند اسم براي يک شخص.
همچنين مرگ شخص در خردسالي يا بي آنکه فرزندي از خود بر جاي گذارد يا نقش سياسي يا اجتماعي شايان توجهي داشته باشد که بعضي را به ذکر نام او بر مي انگيزد، در حالي که بعض ديگر از آن غافل اند.
و ديگر اسبابي که اينجا محل ذکر آن نيست.
در هر حال، اسامي آنها را به ترتيب همسران آن حضرت ( خواه زنانِ آزاد و خواه کنيز ) مي آوريم.
1. فاطمه زهراء (عليها السّلام)
حضرت فاطمه (عليها السّلام) سه پسر و 2 دختر به دنيا آورد:• امام حسن مجتبي (عليه السّلام) که کنيتش ابو محمد بود.
• امام حسين (عليه السّلام) که به ابوعبدالله کنيت يافت.
• زينب کبرا، عقيله ي بني هاشم.
• اُم کلثوم، که رقيه ناميده مي شد. (7)
• محسن، همان کودکي که در يورش به خانه حضرت زهرا (عليها السّلام) به قتل رسيد، يا سقط شد.
2. خَولَه حنفي ( دختر قَيس )
وي 4 فرزند داشت:• محمد [ اکبر ] بن حنفيه، با کنيتِ ابوالقاسم.
• محمد اصغر.
• اُم الحسن.
• رَملَه (8).
3. صَهباء تغلبي ( اُم حبيب )
صهباي تغلبي « اُم حبيب » کنيت داشت و براي حضرت علي (عليه السّلام) يک دو قلو به دنيا آورد:• عمر اَطرَف، (9) که کنيه اش « ابوالقاسم » بود، و گفته اند: کنيتِ « ابو حَفص » يافت.
• رقيه، که به همسري مسلم بن عقيل درآمد.(10).
4. اُم البنين کِلابي
اُم البنين، چهار فرزند به دنيا آورد:• عباس، که کنيتش « ابوالفضل » است و به « سَقاء » و « اَبو قِربَه » لقب يافت و در سن 34 سالگي به همراه برادرش امام حسين (عليه السّلام) در کربلا شهيد شد.
• عبدالله اکبر، که به « ابو محمد » کنيت يافت و در سن 25 سالگي در کربلا به شهادت رسيد و از او نسلي باقي نماند.
• عثمان، وي به « ابو عَمرو » کنيت يافت و در سن 21 سالگي به همراه برادرش امام حسين (عليه السّلام) به شهادت رسيد و فرزندي بر جاي نگذاشت.
• جعفر، کنيه اش « ابو عبدالله » بود، با برادرش امام حسين (عليه السّلام) در کربلا کشته شد و نسلي از او بر جاي نماند.
5. ليلاي نَهشَلي دارِمي تميمي
ليلاي نَهشلي براي امام علي (عليه السّلام) دو فرزند زاييد:• عبيدالله ( ابو علي ) وي با دايي هاي بني تميمي اش در بصره بود تا اينکه قيام مختار فرا رسيد و در حالي که به همراه « مُصعَب » بود، زخمي بر وي رسيد و از دنيا رفت. قبرش در « مَذار » است (11).
• عبدالله، که به « ابوبکر » کنيت يافت و گفته اند: آن که « ابوبکر » کنيت داشت، نامش « محمد » بود، (12) و گويند: « عبدالرَّحمان » ناميده مي شد، (13) و گفته شده که نامش، اسم ديگري بود ( ما در آينده آن اسم را بيان مي کنيم ) وي به همراه برادرش امام حسين (عليه السّلام) شهيد شد و نَسلي بر جاي نگذاشت.
از احتمالاتي که در اينجا به نظر مي رسد ( و نيز از باب جمع ميان اقوال در شخصي اين چنين ) اين است که: نام « محمد » از طرف پدرش امام علي (عليه السّلام) بر وي نهاده شد، اما اسم « عبدالله » يا « عبدالرَّحمان » از سوي مادر و دايي هايش مي باشد؛ چرا که نام گذاري کودک به « محمد » تا 7 روز سنت است و امام (عليه السّلام) در عمل به اين سنت، از ديگران اولي است.
اين احتمال را، سلامي که در زيارت رجبيه آمده است، تقويت مي کند، در آن مي خوانيم:
السَلام عَلَي مُحَمَّد بنِ أَميرِ المؤمنين؛ (14)
سلام بر محمد، فرزند اميرالمؤمنين.
با اين قرائن، مي توان گفت که ليلاي نَهشَلي فرزندي داشت که امام علي (عليه السّلام) او را « محمد » ناميد، ليکن مادر يا جد يا دايي هايش، اسم دومي را به نام « عبدالله » يا « عبدالرَّحمان » بر او گذاشتند، و شهرتِ وي به اسم يا کنيتِ « ابوبکر » از تصرفات تاريخ نويسان درباري است.
بنابراين، همه ي اين نام ها، اسم يک شخص اند، نه دو يا سه شخص.
6. اسماء ( دختر عُمَيس )
اسمائ، دو فرزند داشت:• يحيي.
• عون (15).
پسر ديگري نيز به اسماء نسبت داده شده، که سخن نادرستي است (16).
پوشيده نماند که بعضي از نَسَب شناسان، پسر ديگري را از « اُمامَة » ( دختر ابوالعاص ) به امام علي (عليه السّلام) نسبت داده اند و گفته اند وي « محمد اَوسَط » نام داشت، ولي اين ادعا ثابت نشده است.
و گفته اند که امام علي (عليه السّلام) فرزند ديگري از اُم ولدي ( به جز اين زنان ) به نام « محمد اصغر » داشت (17).
به اين ترتيب، پسرانِ ثابت و منسوب امام علي (عليه السّلام) چنين است:
** توضيح عکس:
18. محمد اَوسط ( از اُمامَه ) بنا بر قولي.
19- محمد اصغر ( از اُم ولد ).
اين فهرست، با روايت ابن سعد در الطبقات هماهنگ است.
در زيادتِ شيخ شرف (رحمه الله) درباره ي پسران امام علي (عليه السّلام) آمده است:
عبدالرَّحمان، عُمَر اصغر، عثمان اصغر، عون، جعفر اصغر، محسن. (18)
نگارنده، بر اين باور است که زياداتِ شيخ شرف، ويژه ي خود اوست؛ چرا که ديگران با او موافق نمي باشند، وگرنه، زيادت ناميده نمي شدند. آري « عبدالرَّحمان » و « عون » در ضمن نام هايي که بر آنها اتفاق نظر هست، وجود دارد.
بر اساسِ قولي، اُم البنين فرزندي به نام « محمد اصغر » داشت که ثابت نشده است، و گفته اند که اسماء ( دختر عميس ) داراي پسري به نام « محمد اصغر » بود.
اين اقوال، به شماري از اولاد امام علي (عليه السّلام) رهنمون است که « محمد » ناميده مي شدند.
همچنين در ميان فرزندان امام علي (عليه السّلام) نام هايي به چشم مي خورد که نَسَب شناسان و مُورِّخان، بر آنها اتفاق نظر ندارند. از اين رو، ما به آنها اشاره نکرديم.
عُمَري عَلَوي نَسابه در المجدي مي گويد:
به خط شيخ شرف، از قولِ خودِ او، اين عبارت را يافتم:
از پسران اميرالمؤمنين (عليه السّلام)- که شمارشان 19 تن بود- 6 نفر در زمان حيات آن حضرت از دنيا رفتند، 13 نفر باقي ماندند و از او ارث بردند، و 6 نفر از آنها در ماجراي کربلا کشته شدند (19).
دودمان امام علي (عليه السّلام)
آن دسته از پسرانِ امام علي (عليه السّلام) که از خود نسلي بر جاي گذاردند، افراد ذيل اند:1. امام حسن (عليه السّلام) که اولاد آن حضرت، سادات حسيني ناميده مي شوند.
2. امام حسين (عليه السّلام)، که اولاد آن حضرت، سادات حسيني ناميده مي شوند.
3. محمد بن حنفيه، که فرزندانش [ سادات ] حنفي ناميده مي شوند.
4. عمر بن علي، که فرزندانش سادات عُمَري ناميده مي شوند.
5. عباس، که فرزندانش سادات عباسي ناميده مي شوند.
پي نوشت ها :
1- تهذيب الکمال 479:20؛ الوافي بالوفيات 185:21؛ صاحب المجدي مي گويد: در نسخه اي که به آن اعتماد ندارم، 39 نفر ذکر شده است ( المجدي: 192 ).
2- ينابيع الموده 147:3؛ عمدة الطالب: 63.
3- الطبقات 20:3.
4- تاج المواليد ( طبرسي ): 18؛ تذکرة الخواص: 57.
5- تام المواليد: 18؛ الإرشاد 354:1 ( در اين مأخذ آمده است: بر اساس قول بعضي از شيعه )؛ اعلام الوري 396:1.
6- الإرشاد 354:1؛ اعلام الوري 396:1؛ کشف الغمه 67:2؛ العمدة ( ابن بطريق ): 29؛ المجدي: 192؛ العدد القويه: 242؛ بحار الانوار 74:42، حديث 1.
7- صاحب المجدي، اين سخن را از نسابه عمري موضح کوفي حکايت کرده است ( المجدي: 199 ).
8- المجدي: 193.
9- اين نام به درخواست عمر صورت گرفت و او بود که نام « عمر » را بر وي گذارد.
10- المجدي: 197 و 200. در اين مأخذ آمده است که امام علي (عليه السّلام) فرزند ديگري از « صهباء » به نام « عباس اصغر » داشت، که ثابت نشده است.
ما در هنگام سخن درباره ي همسران امام علي (عليه السّلام) روشن خواهيم ساخت که اين نام، از زيادت هاي « شيخ شرف » است و هيچ کس بر اين نام، با او موافق نمي باشد.
11- تاريخ طبري 118:4؛ الطبقات الکبري 19:3؛ الکامل في التاريخ 397:3.
12- الإرشاد 354:1.
13- اين اسم، از مقريزي حکايت شده است.
14- بحار الأنوار 67:45.
15- الطبقات الکبري 20:3. واقدي مي گويد: اسماء- براي آن حضرت- يحيي و عون را به دنيا آورد، اما محمد اصغر، کنيززاده است ( البداية و النهايه 332:7 ).
16- وي « محمد اصغر » است، گفته اند: محمد اصغر- در کربلا- با برادرش امام حسين (عليه السّلام) به شهادت رسيد ( تاريخ طبري 162:3 ).
در « الشرح الکبير 139:11 » ( اثر ابن قُدامه ) آمده است: اسماء دو پسر داشت که « محمد » ناميده مي شدند، يکي فرزند جعفر بن اَبي طالب بود و ديگري پسر ابوبکر [ وي فرزندي به نام « محمد » را براي امام علي (عليه السّلام)- از اسماء- نام نمي برد ].
17- مقاتل الطالبيين: 56. در « الطبقات الکبري 20:3 » آمده است که محمد اصغر با برادرش حسين کشته شد و مادرش اُم ولد بود؛ و از کاتب بغدادي نقل شده که وي « اُم زيد » نام داشت (تاريخ الأئمه: 17).
18- المجدي: 193.
19. المجدي: 193.
شهرستاني، سيدعلي؛ (1390)، نام خلفا بر فرزندان امامان (عليهم السّلام) ( بن مايه ها، پيراهه ها )، ترجمه: سيد هادي حسيني، قم: انتشارات دليل ما، چاپ اول
