اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مجازی در عصر جدید ارتباطات (1)

وقتی به گذشته نگاه می‌کنیم و وسایل ارتباطی آن زمان را با این دوره مقایسه می‌کنیم می‌بینیم که تکنولوژی چقدر باعث پیشرفت در کارها و زندگی شده است. وسایل ساده‌ی ارتباطی آن دوره اصلاً قابل قیاس با وسایل ارتباطی این دوره نیست، وسایلی از قبیل نامه و تلفن‌های ساده اولیه کار را دشوار می‌کرد ولی اکنون پیشرفت تکنولوژی باعث سریع تر شدن بسیاری از کارها شده، وسایلی که می‌توان با آن تمام کارها را در مدت خیلی کم انجام داد مثل اینترنت و تلفن همراه و ...، اینترنت از جمله وسایل ارتباطی جدیدی است، که طی دو دهه مورد امعان نظر تعداد قابل توجه ای از جوانان قرارگرفته است. اینترنت به عنوان یک ابررسانه برای تمامی قشرها، طبقات، گروه ها، برای تمامی تحصیل کرده ها و غیر تحصیل کرده ها، برای زنان و مردان دارای برنامه و اطلاعات می‌باشد؛ هر فردی و شخصی یا گروه و طبقه ای به فراخور توانایی، ضرورت و نیاز خود ازآن بهره برداری می‌کند. در عصر حاضر فن آوری اطلاعات از جمله اینترنت بر تمامی شئونات زندگی فردی و اجتماعی افراد جامعه رسوخ نموده است. گسترش شهرنشینی نیزموجب گردیده است که تلفن همراه به عنوان نماد ارتباط همه جانبه عصر حاضر معرفی گردد و این خصیصه، تلفن همراه را به مفهوم جامعه مجازی فراگیر نزدیک می‌کند. تلفن همراه به عنوان تکنولوژی کاریزماتیک در مقایسه با تکنولوژی‌های دیگر چون کامپیوترهای لب تاب تجسم فرهنگی پیدا کرده و به صورت گسترده ای وارد زندگی اجتماعی مردم شده است. همچنین تلفن همراه به واسطه برخی ویژگی ها چون سرعت انتقال، تنوع مطالب و ارزان بودن آن که ازشاخصه‌های مهم رسانه‌های پست مدرن می‌باشد به راحتی در اختیار افراد با سبک ها و هنجارهای مختلف اجتماعی قرار گرفته است. عصر حاضر عصر مطبوعات، رسانه‌های گروهی و ارتباطات است. دنیای کنونی ما عصر تاخت و تاز وسایل ارتباط جمعی ازجمله رادیو، تلویزیون، ماهواره، اینترنت می‌باشد. جوان امروز دیگر محدودیت‌های گذشته را ندارد. هر لحظه در هر کجا که باشد می‌تواند با هر نقطه ای از جهان که بخواهد ارتباط برقرار کند. جوان امروز با توجه به این که چه کسی را الگوی خود قرار دهد شخصیت خود را در قالب او در آورد. ورود به دنیای مجازی و یا به عبارت بهتر زندگی در محیط‌های مجازی امری بدیهی به شمار می‌رود. لازمه تعادل در این محیط ها برخورداری از یکسری مهارت‌های فنی و فناوری است. از مهم ترین ویژگی‌های اینترنت ایجاد پیوندهای مناسب بین افراد در اقصی نقاط دنیا می‌باشد. با نزدیک کردن ملّت ها به همراه تقویت تعامل و روابط انسانی صحیح میان آن ها، آرزوی دیرین بشر برای ایجاد آرمان شهری جهانی یا به عبارت دیگر جهانی شدن میسر خواهد شد. واقعیت این است که گسترش شبکه جهانی اینترنت فاصله ها را کم کرده و به ایجاد نوعی تشابه به ویژه در جوانان انجامیده است. جهان گستری جامعه اطلاعاتی که درقالب اینترنت تبلور یافته است راه را برای کسانی که اقلیت نامیده می‌شوند و می‌خواستند صدایشان شنیده شود، هموار ساخته است. شبکه اینترنت همانند یک محل مجازی ملاقات عمومی شهروندان جهان است، یک نقطه تلاقی عمومی است که در آن میلیون ها نفر از بیش از 155 کشور جهان با هم در رابطه قرار می‌گیرند و سازمان عظیمی است که نظم آن از پیش تا حدودی تنظیم شده است. قاعده کلی حاکم بر اینترنت استفاده از اطلاعات به گونه ای آزاد است. از دیدگاه کارکرد گرایان می‌توان برای ورود رسانه ها به جوامع دو نوع کارکرد قائل شد کارکرد مثبت آن اینست که موجب گسترش غیر قابل آموزش و علوم و انتقال فرهنگ و تسریع در ارتباطات و ... می‌شود. اما کارکرد منفی آن این است که موجب کمتر شدن روابط اجتماعی و خانوادگی افراد از نظر عاطفی و کاهش ارتباط تعاملی بین افراد جامعه، رواج فرهنگ خشونت و ... و به تبع آن بحران ها و تعارضات بین جوانان و افراد خانواده می‌شود. در این پژوهش به معرفی اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مجازی می‌پردازیم.

اینترنت

امروزه اکثر خانواده ها دارای رایانه هستند واینترنت از تازه ترین دستاوردهای بشر وآخرین عضو خانواده تکنولوژی است که حدود چهل سال است که قدم به زندگی انسان گذاشته و در عرصه‌های مختلف نقش آفرینی می‌کند. اینترنت دنیای مجازی است که با دنیای واقعی پیرامون ما تفاوت هایی دارد. در جهان مجازی انسان با سرزمینی بدون مرز مواجه می‌گردد که از فرهنگ‌های مختلف تشکیل شده است. اینترنت ابزاری است که اگر از آن به طور صحیح استفاده شود موجب تحول بسیار سریع در علوم ورشد و تعالی بشری در تمامی زمینه ها خواهد بود.
ایـنترنت، به عنوان یکی از کارآمـدترین رسانه‌های جهانی برای برقراری ارتباط و تـعامل بین المللی نقش تعیین کننده ای در انتقال فرهنگ و اطلاعات دارد. در ارتباط با استفاده از این فناوری، کشورهای جهان به دو دسته تولیدکننده و مصرف کننده تقسیم می‌شوند. امروزه، جوانان ونوجوانان بیشترین سهم را در استفاده از این رسانه دارند و فناوری اینترنت نیز متقابلاً بر نوجوانان، تأثیرات مثبت و منفی می‌گذارد که بررسی این تأثیرات قابل تأمل است. دوره نوجوانی هم زمان است با دوره بلوغ؛ یکی از بحرانی ترین دوره‌های زندگی. در دروه بلوغ، تغییرات گوناگونی در ابعاد شخصیتی نوجوان رخ می‌دهد که هر کدام به نوعی می‌تواند بر او اثر بگذارد و حتی گاهی شخصیّت او را دگرگون سازد. در این نوشتار ازطریق مطالعه اسنادی، تأثیر استفاده از اینترنت بر رفتار نوجوانان (دانش آموزان) بررسی شده است. نتایج این مطالعه حاکی از آن است که که اینترنت بر رفتار نوجوانان تأثیر زیادی دارد، و همچنین پیامدهای مثبت و منفی اجتماعی زیادی دارد. امروزه موضوع اینترنت، مسأله مهمی برای بیشتر کشورها، به ویژه کشورهای در حال توسعه و از جمله کشورهای اسلامی است. آگاهی از پی آمدهای اینترنت و در کنار آن، در نظر گرفتن راهبردهای مناسب برای استفاده درست و پیشگیری یا کاهش پی آمدهای احتمالی منفی آن، اهمیت اساسی دارد. در جامعه امروز ما، گرایش به اینترنت و استفاده از آن چنان رایج شده است که بیشتر خانواده ها، رایانه شخصی دارند و اعضای خانواده، بخش زیادی از وقت خود را در استفاده از اینترنت سپری می‌کنند. اینترنت در میان همه گروه‌های اجتماعی اعم از زن و مرد، پیر و جوان، بی سواد و باسواد از جذابیت خاصی برخوردار است. ویژگی‌های منحصر به فرد اینترنت از جمله محتوای تحریک آمیز، سهولت دسترسی، آسودگی و سادگی کار با رایانه، هزینه پایین و تحریک برانگیزی بصری، همگی موجب استقبال عظیم مردم در سراسر جهان شده است. امکانات وسیع این دنیای مجازی به حدی است که تمامی افراد خانواده به خصوص نوجوانان و جوانان را در هر سن و با هر تفکر و سلیقه مجذوب و معطوف خود می‌کند. شاید همین ویژگی‌های منحصر به فرد اینترنت است که امکان استفاده نابجا و سوء استفاده از آن را برای کاربران خود فراهم می‌کند.

تاریخچه اینترنت

اینترنت در دهه 60 میلادی یک شبکه کامپیوتری بود که چند کامپیوتر وزارت دفاع امریکا رابه هم متصل می‌کرد. نام این شبکه آرپانت بود. در دهه 1970 میلادی این فناوری برارتباط بین شبکه ای رایانه ای وزارت دفاع تبدیل شد. دردهه 1980 میلادی چندین شبکه رایانه ای دانشگاهی درآمریکا به این شبکه ها اضافه شد وارتباط بین شبکه‌های رایانه ای نظامی و دانشگاه ها برای دسترسی به شبکه ها درهنگام بمباران هسته ای فراهم گردید. در دهه 1990 میلادی شبکه‌های رایانه ای بیش ازیکصد وپنجاه کشور دنیا به این ابرشاهراه جهانی اضافه شد واستفاده از اینترنت عمومیت یافت. البته آمریکا شبکه‌های رایانه ای خود را از اواخر دهه 80 میلادی از اینترنت جداکرد. بنابراین عمومیت یافتن اینترنت عمومی کمتراز 30 سال دارد واکنون اینترنت شبکه شبکه ها نامیده می‌شود.
در ایران استفاده جدی از کامپیوتر به سال‌های 1340 بر می‌گردد. اولین کامپیوتر الکترونیکی که در مرکز کنسرسیوم نفت در تهران نصب شد یک کامپیوتر IBM 1620 بود که از کامپیوتر‌های نسل دوم است. در سال 1343 بهره برداری از دو دستگاه کامپیوتر IBM1401 در شعبه مرکزی بانک ملّی ایران و کنسرسیوم نفت آبادان آغاز شد. در سال 1344 نیز اولین کامپیوتر نسل سوم که یک کامپیوتر مدل 20 از سری IBM3600 بود که در کارخانه کفش ملّی نصب شد. سپس صنایع نفت بانک ها و چند وزارتخانه به نصب کامپیوتر اقدام نمودند. مهم ترین موارد استفاده از کامپیوتر در دهه 1340 در امور آمار، مدیریت، اقتصاد، مهندسی و عمران و زمینه‌های آموزشی در سطح کلان بود. تعداد این کامپیوتر‌های ایران در سال 1352، 180 دستگاه بود که در سال 1355 به 309 دستگاه رسید. بعد از پیروزی انقلاب چند سالی واردات کامپیوتر متوقف شد ولی در سال‌های بعد به تدریج واردات آن از سر گرفته شد. همراه با واردات کامپیوتر‌های کوچک واردات نرم افزار‌های مختلف نیز آغاز و بدنبال آن امکانات مخابراتی برای کاربردهای انفورماتیکی به کار گرفته شد. ایران از اواسط دهه 1370 به صورت محدود به اینترنت راه یافت وکم کم حضور خود راگسترش داد.
اکنون درجهان بیش از یک میلیارد کاربر اینترنتی وجوددارد. درایران طبق برآورد برنامه توسعه چهارم اقتصادی در پایان برنامه باید حدود 30 میلیون کاربر داشته باشد.
ارتباط با شبکه اینترنت در ایران از سال 1370 توسط مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات آغاز شد. این مرکز که وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی (وزارت علوم و فن آوری) است، در اواخر سال 1370 به عنوان نماینده ایران در شبکه آموزشی و پژوهشی اروپا پذیرفته شد. اولین ارتباط با شبکه اینترنت در ایران به صورت پست الکترونیک بود. این ارتباط به صورت پست الکترونیک بود. این ارتباط به صورت موقت و از طریق اتریش با شبکه برقرار شد. در سال 1371 ارتباط با شبکه اینترنت به صورت دائمی برقرار شده و پس آن سرویس دهی به جامعه علمی کشور توسط این مرکز یعنی مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات آغازشد. یک سال بعد ایران رسماً در شبکه سراسری جهان مورد شناسایی قرار گرفت و این مرکز به عنوان مرکز خدمات اینترنت ایران شناخته شد (امام جمعه،1384). از سال 1373 شرکت‌های خصوصی به عنوان مراکز سرویس دهی در ایران فعالیت خود را آغاز کردند. قبل از آن شرکت مخابرات ایران فعالیت‌های را برای ساخت یک شبکه ملّی اطلاعات آغاز کرده بود که چندان نتیجه اینترنت در بر نداشت.

تاریخچه اینترنت در ایران:

وقایع مهم	سال
اولین شبکه بیت نت در ایران تأسیس شد (مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضی برای اولین بار به شبکه بیت نت متصل شد).	1368
اینترنت همگانی شروع به کار کرد.	1372
ارتباط اینترنت ماهواره ای با سرعت 128 و سپس 512 کیلو بایت در ثانیه ارائه شد.	1375
رساننده‌های خدمات اینترنتی در ایران شروع به کار کردند.	1383
اولین مرکز جامع خدمات کاربردی فناوری اطلاعات و ارتباطات روستایی تأسیس شد.	1384
ستاد ساماندهی اینترنت شروع به کار کرد.	1385
ضریب نفوذ اینترنت در ایران به حدود 9/34 رسید.	1386
خدمات اینترنت روی تلفن همراه ارائه شد.	1386
دو درصد کاربرها از پر سرعت ای دی اس ال استفاده می‌کردند.	1389
از نظر سرعت اینترنت ایران از میان 152 کشور در رتبه 144 قرار داشت.	1389
ضریب نفوذ اینترنت در ایران به حدود 43 رسید.	1390
شروع به کار شبکه ملّی اطلاعات تا 6 ماه آینده اعلام شد.	1390
شرکت‌های گوگل و شرکت اپل، فیلترینگ معکوس را کاهش دادند.	1390
اولین مرحله از اینترنت ملّی شروع به کار کرد.	1391
مجموع پهنای باند اینترنت ایران برابر با 467 اس تی ام بود.	1391
از نظر سرعت اینترنت ایران از میان 178 کشور در رتبه 163 قرار داشت.	1391

منبع: دانشنامه آزاد ویکی پدیا (1392)
سطوح اینترنت
اینترنت چهار سطح اساسی دارد:
- سطح مهندسی
- سطح کاربرد
- سطح اطلاع رسانی
- سطح استفاده
- پست الکترونیکی و گروه‌های بحث الکترونیکی
پست الکترونیک همواره به عنوان پر استفاده ترین ابزار در شبکه‌ی اینترنت مورد توجه بوده است. در واقع هدف اصلی پست الکترونیکی، ارائه یک مکان مناسب جهت ارسال و تبادل مکاتبات الکترونیکی است. پست الکترونیکی در حقیقت همچون پست معمولی دارای فرستنده، گیرنده، محمل و پیام است با این تفاوت که تمامی اجزای آن رایانه ای می‌باشد. «یک از ویژگی‌های آن، سادگی کار با آن و سرعت زیاد آن است. کلیه کاربرانی که در سراسرجهان به این شبکه متصلند، دارای آدرس پست الکترونیکی خاص خویشند و این آدرس معرف آن کاربرد، به کلیه کاربران اینترنت در سراسردنیا خواهدبود. بنابراین ازاین سرویس می‌توان برای تماس باشرکت ها، دوستان و بستگان خود در اقصی نقاط جهان استفاده نمود». ویژگی برجسته پست الکترونیکی موجب گسترش تشکل‌های الکترونیکی نوینی چون گروه‌های بحث وگفتگوی الکترونیکی شده است. گروه‌های بحث الکترونیکی در حقیقت مجموعه ای از استفاده کنندگان شبکه هستند که برای بحث در مورد موضوعی خاص درمحیط شبکه از ابزار پست الکترونیکی استفاده می‌کنند.

- وبلاگ

وبلاگ محیطی است که به شما اجازه می‌دهد افکار، عقاید، یادداشت‌های شخصی، مقالات، عکس وآنچه را دوست دارید دیگران بخوانند منتشر کنید. برای نوشتن در یک وبلاگ نیازی به هیچ زبان برنامه نویسی یا طراحی سایت نیست و سادگی کاربرد را از ویژگی‌های بارز آن می‌توان دانست. اندرو سالیوان در تعریفی که از معنای وبلاگ ارائه می‌دهد آن را برداشت حقیقی می‌نامند. آنجا که فرد براساس احساسات و برداشت‌های شخصی خود به ارائه وثبت اتفاقات، درونیات شخصی، بینش‌های فردی، محلّی، ملّی و فراملّی خود می‌پردازد و در تمامی شبانه روز آنرا با مخاطبان خود در اقصی نقاط جهان به اشتراک می‌گذارد. هنری جنکیس رئیس گروه مطالعات تطبیقی رسانه ای است. وی وبلاگ را یک رسانه می‌داند وآنرا در انقلاب دیجیتالی آینده با اهمیت ارزیابی می‌کند.
از مهمترین عواملی که باعث ترغیب افراد با استفاده از وبلاگ می‌شود به شرح زیر است:
1. رابطه دوسویه بین خواننده ونویسنده
2. امکان معرفی لینک‌های متعدد ومرتبط با موضوع ودسترسی آسان به آن ها
3. یادداشت‌های کوتاه ومختصر
4. دست یابی به اطلاعات فراوان با صرف حداقل هزینه

- چت و چت روم

چت در لغت یعنی گپ زدن، گفت و گو کردن، گرم گرفتن با کسی. و در اصطلاح رایج قرن بیست و یکم، ارتباط و گفتگو از طریق اینترنت را چت گویند. چت یا گفت وگوی اینترنتی فضایی خصوصی در اتاق‌های مجازی با حضور افراد متعهد انجام می‌شود. چت می‌تواند به شکل تصویری، صوتی، نوشتاری یا تلفیقی ازهر سه باشد. سیستم چت به علت سهولت استفاده و نیز قابلیتی که در برقراری ارتباط میان افراد گوناگون و در مناطق مختلف دارد نه تنها در کشور ما بلکه در بسیاری از کشورهای دیگر جهان درصدد کاربردهای اینترنت قرار گرفته و توجه افراد گوناگونی از ملیّت‌های مختلف را به خود معطوف ساخته است. سابقه چت در ایران با سابقه ورود اینترنت به کشور عجین شده است. سایت‌های معروف دنیای اینترنت با ارائه سرویس‌های چت امکان برقراری ارتباط افراد را در شبکه‌های مجازی فراهم آورده اند. یاهو مسنجر، گوگل تاک و پالتاک از جمله نرم افزارهایی هستند که در این زمینه ارائه شده اند. البته با گسترش فناوری اطلاعات اکثر سایت ها دارای اتاق گفت و گو یا همان چت روم‌های اختصاصی خود هستند.
چت روم فعالیتی است کاملاً اجتماعی و معمولاً شروع آشنایی ها از طریق آن است. ورود به فضای بسیاری از اتاق‌های گفت وگو به چیز دیگری به جز یک اسم (معمولاً مستعارنیاز ندارد و به همین دلیل، احتمال ورود هر فردی با هر سن و سالی و با هر تفکر وگویشی در آن مجاز است. در بسیاری از موارد نه تنها قواعد دستوری رعایت نمی شود بلکه مسائل و الفاظ نامناسب نیز رد و بدل می‌گردد.
در ایران هنوز چت روم اختصاصی معروف بزرگی شکل نگرفته است، ولی کاربران ایرانی با استفاده از سرویس دهندگانی که معروف ترین آن ها را نام بردیم از قابلیت‌های این پدیده بهره می‌برند. اینترنت در ایران از رشد قابل توجهی برخوردار است و اکثر استفاده کنندگان نیز جوانان و نوجوانان هستند، اکثر آن ها هم در محیط‌های چت پرسه زده یا میزنند.
چت روم ها یا میدان‌های چند کاربردی به عنوان یکی از پرطرفدارترین میدان‌های اینترنتی شرایط جدیدی را پیرامون کاربران خود داده و مرزهای تازه ای را در شکل گیری خرده فرهنگ ها، ارزش ها و هویت جوانان پدید آورده اند. اینترنت گمنامی، سرعت ارتباطات و سیال بودن پیامدهای گسترده ای را در روابط جنسیتی والگوهای ارتباطی ودوست یابی نوجوانان بر جای می‌گذارد.

چت تهدید یا فرصت

با یک نگاه گذرا به آسانی می‌توان دریافت که تمامی کاربردهای اینترنت بالاخص چت می‌تواند سودمند و مفید و یا مخرب و مضر باشد؛ همانند تمامی وسایل و ابزار که چت هم از آن مستثنی نیست؛ و این بستگی به نوع و نحوه استفاده کاربر دارد. چت نیز یکی از قابلیت‌های اینترنت است که به طور وسیع در معرض استفاده جوانان قرار دارد و می‌تواند دارای پیامدهای مثبت یا منفی باشد.

کاربردهای چت

در ذیل به برخی از کاربردهای چت اشاره می‌شود:

1- ارسال و دریافت متن، عکس و فیلم شبیه به ایمیل با این تفاوت که در چت ارتباط به صورت زنده امکان پذیر است.
2- ارسال و دریافت پیام‌های تجاری، بازرگانی، تبلیغی و ... به صورت آنلاین و آفلاین.
3- امکان انواع مشاوره (حقوقی، قضائی، تجاری و ...) به صورت آنلاین و آفلاین.
4- پرسش و پاسخ دینی و رفع شبهات به صورت آنلاین و آفلاین.
5- سخنرانی صوتی و تصویری به صورت زنده در اتاق‌های چت خصوصی و عمومی.
6- ارسال پیام تبریک و تسلیت به فرد یا افراد مورد نظر.
7- دید و بازدید خانوادگی (در صورت دوری و فاصله مخصوصاً با خارج از کشور).
8- امکان مباحثه دانشجویان، طلاب و دانش آموزان به صورت فردی یا گروهی.
9- برگزاری کنفرانس علمی، سیاسی، فرهنگی و ... به صورت عمومی و خصوصی.
10- برگزاری دوره‌های آموزشی عمومی و خصوصی مهارت‌های مختلف.
11- تبلیغات ارزان، آسان، فراگیر و سریع در کلیه موضوعات مخصوصاً تبلیغ سایت و وبلاگ.
12- آشنایی با پژوهشگران، اندیشمندان و محققان دیگر نقاط کشور و حتی سراسر جهان و تبادل نظر و اطلاعات.
13- یکی از بهترین راه‌های نظر سنجی از افراد مختلف با کمترین هزینه و کمترین زمان ممکن.
14- چت درمانی که از روش‌های نوین در روانپزشکی است و روز به روز در حال ترویج می‌باشد.
15- کنترل از راه دور فرزندان با ارتباط مداوم با آنان حتی در خارج از کشور.
16- پرکردن اوقات فراغت البته با کنترل، نظارت و هدفمندی.

فضای مجازی

وقتی صحبت از فضای مجازی به میان می‌آید مردم اغلب به کامپیوتری فکر می‌کنند که به اینترنت متصل است در حالیکه این فقط بخش بسیار کوچکی از فضای مجازی راتشکیل می‌دهد. از نگاه دیوید بل (۲۰۰۱) فضای مجازی فقط مجموعه‌ای از سخت افزار نیست بلکه مجموعه‌ای از تعاریف نمادین است که شبکه‌ای از عقاید و باورها را در قالب داد و ستد رد و بدل می‌کنند.
فضای مجازی در واقع نامی است که تعداد زیادی از کاربردهای امروز فناوری‌های جدید ارتباطی را دربر می‌گیرد. این نام نخستین بار بوسیله ویلیام گیبسون در رمان نورومانسر (۱۹۸۴) ابداع شد. همان طورکه کاترین هایلس (۱۹۹۶) نشان می‌دهد دیدگاه گیبسون خودبخود به وجود نیامده بود و دگرگونی‌های مبتنی بر فناوری انجام شده در دهه‌های ۱۹۸۰ و۱۹۹۰ نقش زیادی در ظهور این اصطلاح داشت. فلیشی (۲۰۰۲) نشان می‌دهد که ظهور فضای مجازی در واقع درست بعد از پایان جنگ جهانی دوم و با راه افتادن موج فناوری‌های جدید کامپیوتری در فرم اولیه آن اتفاق افتاد. علیرضا دهقان (۱۳۸۴) معتقد است فضای مجازی یک شبکه گسترده جهانی است که شبکه‌های مختلف رایانه ای در اندازه‌های متعدد و حتی رایانه‌های شخصی را با استفاده از سخت افزار ها و نرم افزار‌های گوناگون و با قرارداد‌های ارتباطی به یکدیگر وصل می‌کند. فناوری‌های ارتباط راه دور اساس فضای مجازی را تشکیل می‌دهند. هر چند برخی از این فناوری ها مانند تلگراف و تلفن در اوایل قرن نوزدهم اختراع شده بودند اما همه گیر و ارزان شدن این فناوری ها و بالارفتن توان فنی آن ها که شرط اصلی ظهور فضای مجازی است در چند سال اخیر اتفاق افتاده است. ویتاکر در توضیح این مسئله به رویداد تاجگذاری ملکه انگلستان اشاره می‌کند که حدود بیست میلیون نفر آن را از تلوییون تماشا کردند. در حالیکه تعداد تلویزیون ها در انگلستان تا قبل از چند ماه مانده به مراسم ۶۰۰۰۰۰ دستگاه برآورد می‌شد، دراین چند ماه تقریباً همین تعداد تلویزیون درانگلستان خریداری شد. شیوع فناوری‌های ارتباطی درسال‌های بعد رفته رفته به شکل گیری وظهورفضای مجازی منجر شد.
کلمه فضای مجازی (سایبر اسپیس) از درون کلمه سایبرنتیکس که در سال ۱۹۴۸ بوسیله نوربرت وینر ابداع شده بود پدید آمد. سایبرنتیکس علم نظریه کنترل است و در مورد سیستم‌های پیچیده بکار می‌رود. کلیه سیستم هایی که با روش‌های خودفرمایی اداره می‌شوند در واقع سیستم‌های سایبرنتیکی هستند. گاهی اوقات کلمه سایبرنتیکس در معنایی غیر از معنای اولیه آن مثلاً به معنای قانونگذاری و قانونمندی بکار می‌رود. دلیل این نوع نامگذاری به پیچیدگی این نوع قوانین مربوط می‌شود. ارتباط واژه ای فضای مجازی (سایبراسپیس) و سایبرنتیکس هم به مسئله پیچیدگی بر می‌گردد.
بل (۲۰۰۱) معتقد است فضای مجازی فضای تازه ایست که ایمیل، خدمات کامپیوتری، خدمات تلفن همراه و اس ام اس تنها گوشه ای از آن را تشکیل می‌دهند.
لیندلاف (۲۰۰۲) ارتباطات کامپیوتری را بسیار متفاوت از سایر ارتباطات می‌داند و معتقد است اینگونه ارتباطات باید با یک روش شناسی متفاوت از بقیه روش ها مورد تجزیه تحلیل قرارگیرند. لیندلاف در این مورد معتقد به یک رویکرد ساختار اجتماعی است. رویکرد ساختار اجتماعی عوامل غیر انسانی را هم در ارتباطات دخیل می‌داند.
فضای مجازی اصطلاحی جدید و زاده دوران معاصر است. به طور کلی این اصطلاح مفهومی نو است که با شیوه زندگی و تفکر دوران معاصر مبتنی بر تکنولوژی نوین اطلاعاتی در ارتباط نزدیک است. برای بیان این مفهوم گاهی از واژه «سایبر» نیز استفاده می‌شود و در کل منظور، فضای کاری و زندگی مبتنی بر رایانه و اینترنت است که متفاوت با فضای واقعی و ارتباطات فیزیکی بوده و خود سازنده یک فضای جغرافیای جدید اما مجازی است. درباره فضای سایبر یا فضای مجازی تعاریف متعددی ارائه شده است. می‌توان تعریف سه جزئی زیر را به عنوان تعریف نسبتاً جامع و مانع فضای سایبر پذیرفت:
1- فضایی روانی ـ خیالی که در آن افکار مجذوب توهمی رؤیاگونه می‌شود.
2- دنیای مفهومی تعاملات شبکه ای شده بین افراد و آفریده‌های معنوی شان و هر چیز همراه با چنین شبکه ها و تعاملات.
3- حالتی از اندیشه که توسط افراد در ارتباط و به وسیله‌ی بازنمایی‌های دیجیتال زبان و تجربه‌ی حسی به اشتراک گذاشته می‌شود. افرادی که بوسیله‌ی زمان و مکان از یکدیگر جدا، اما با شبکه هایی از ابزار فیزیکی دسترسی، به یکدیگر متصلند.
در یک تعریف ساده می‌توان گفت، این فضا در حقیقت ارتباط داخلی عمده افراد بشر را از طریق کامپیوتر و ارتباطات از راه دور، بدون در نظر گرفتن جغرافیای فیزیکی به عهده دارد. به بیان دیگر؛ فضای مجازی، جهان ذهنی اطلاعات و شبکه‌های الکترونیکی است که با اینترنت قابل دسترس است و اغلب با حیطه ناشناخته مقایسه می‌شود که مرزهای نامحدودی دارد. در زبان جاری انفورماتیک این واژه به معنای کاربرد اینترنت در تمامی‌ابعاد فرهنگی، فنی و اجتماعی آن است. این فضا می‌تواند محل مراجعه با هدف تجاری، تفریحی، پژوهشی و … باشد بدون آنکه فرد ناچار باشد محل زندگی خود را ترک نماید.
امروزه برای بسیاری از مردم، فضای مجازی بخشی از زندگی روزمره شده است. هنگامی‌که نامه‌های الکترونیکی خود را می‌خوانیم و یا در یک بحث همزمان آزاد شرکت می‌کنیم، در فضای مجازی به سر می‌بریم. در این فضا، قادریم ضمن تبادل نظر، شخصیتی مجازی برای خود بیافرینیم همچنین فرصت آشنایی با گروه‌های جدیدی را داریم که در آن با مردمانی از سراسر دنیا در ارتباط هستیم.
نکته بسیار مهم اینست که اگر چه فضای مجازی، مفهومی است مرتبط با اینترنت اما دقیقاً با آن یکی نیست. ارتباطات مجازی قبل از اینترنت، آن هم در قالب پدیده دیجیتال شروع شد لیکن بعدها این ارتباطات و تعاملات در اینترنت به شکلی دیگر که مد نظر ماست ادامه یافت. فضای مجازی اینترنت را می‌توان به سرزمینی مجازی دارای زندگی‌های مجازی و جوامع مجازی تشبیه کرد، در این فضا زندگی‌ها و جوامع در عین اینکه واقعیت فیزیکی ندارند اما می‌توانند به شدت دنیای واقعی را تحت تأثیر قرار دهند. تا آنجا که امروز بی اغراق می‌توان گفت رفته رفته فضای مجازی جایگزین فضای واقعی می‌شود. از اینرو تنها وجه متمایز فضای مجازی و دنیای حقیقی در این است که حضور شخصیت‌ها قابل لمس نبوده و افراد فاقد واقعیت فیزیکی هستند. در این فضا افراد موجودیت خود را مدیون تکنولوژی‌های ارتباطی هستند. از ویژگی‌های مهم دنیای مجازی این است که انتقال سریع و آنی داده‌ها را امکان پذیر می‌کند و در حقیقت فاصله‌های جغرافیایی و زمانی موجود را از میان می‌برد.
فضای مجازی (اینترنت) دارای شش خصوصیت است که آن را از سایر رسانه ها متمایز کرده است. ویژگی‌های منحصر به فرد و متمایز کننده فضای مجازی عبارتنداز:
1- دیجیتالی بودن: اینترنت مبتنی بر اعداد و منطق ریاضی است. از این رو توانایی تغییر و دخالت در این فضا آن طور که خواست کاربر است کاملاً ممکن می‌شود. براین اساس کاربر می‌تواند با تغییر در رنگ ها و انتخاب فضای کار خود در اینترنت براساس خواست خود، خواست و علایق خود را کاملاً در این فضا پیاده کند. از این رو کاربر اینترنتی بدون دغدغه خاطر می‌تواند از این فضا استفاده کند و از همین رو تعداد کاربران اینترنتی با توجه به تفاوت‌های فرهنگی، اعتقادی، قومی، نژادی و... در این فضا قابل توجه است.
2- حافظه مجازی: مهمترین خصوصیت اینترنت آزادی انتشار اطلاعات است. حافظه مجازی اینترنت این فرصت را فراهم کرده است تا با انباشتی از اطلاعات در این فضا روبرو باشیم. این مسئله در تناقض با سیاست محدود سازی قرار دارد. اینترنت ضد سانسور است و امکان دسترسی به هر نوع اطلاعاتی در آن فراهم است.
3- تعاملی بودن: اینترنت یک رسانه دو طرفه است؛ به این معنا که هم تولیدکننده متن در این فضا و هم مصرف کننده آن در ادامه امر تولید با یکدیگر در ارتباط هستند و از هم تأثیر می‌پذیرند. تعاملی بودن این فرصت را برای کاربران اینترنتی فراهم می‌کند تا در برخورد با فضای اینترنت فرصت دخالت آرا و نظرات خود را دائماً داشته و از نظرات دیگران نیز مطلع شوند.
4- فرا متن بودن: هایپر تکس بودن به معنای این است که هر صفحه از اینترنت در خود صدها لینک به دیگر صفحات اینترنتی دارد. به این معنا که کاربر، قدرت گزینش و انتخاب بسیاری دارد و با وارد شدن به این فضا و قرار گرفتن در یک موقعیت خاص به راحتی می‌تواند از آن صفحه خارج شده و وارد فضای جدیدی شود که این توانایی توسط لینک‌های موجود در صفحه به او داده می‌شود.
5- واقعیت مجازی: در فضای اینترنت کاربر می‌تواند محدودیت‌های دنیای واقعی خود را جستجو کند اما بدون مرزهای دنیای واقعی، شکل گیری شخصیت‌های اینترنتی در شهرهای اینترنتی به معنای شکل گیری دنیای جدید است که اگر چه از دنیای واقعی ریشه می‌گیرد اما امکانات ویژه‌ی این فضا یک واقعیت مجازی را شکل داده است؛ واقعیتی که اگر چه در دنیای واقعی معنایی ندارد اما در حیطه‌ی اینترنت به خوبی عمل می‌کند و ناخواسته نتایجی نیز در دنیای واقعی به جا می‌گذارد.
6- غیر مرکزی بودن: هیچ مرز و حکومتی حاکم فضای اینترنتی نیست. به همان میزان که یک نوجوان امریکایی در دسترسی به اینترنت آزاد است یک نوجوان ایرانی نیز از همین حق برخوردار است.
کتابنامه
- محسنی تبریزی، علیرضا و هاشمی، محمد رضا، (1390)، تأثیراینترنت بر هویت اجتماعی دانش آموزان (مطالعه موردی: دبیرستان‌های شهر اراک در سال 88-87)، مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال سوم، بهار، شماره 2.
- آقابابایی، عزیزاله و باقری، سهیلا و باقری، محبوبه، (1390)، اینترنت و روابط خانوادگی
- استادیان، ندا، اینترنت وآسیب‌های اجتماعی، منتشر شده درپایگاه تخصصی نشر مقالات حقوقی، حق گستر Www.HaghGostar.Ir
- صابری، محمد، (1392)، نقش و تاثیر اینترنت در رفتار اجتماعی نوجوانان و جوانان، کارشناس مدیریت فرهنگی
- امیری، مصطفی، (1387)، گفتمان بی مرز (چت، آسیب ها و کاربردها)، نشریه میان رشته ای پیام، پاییز، شماره 91.
- امیری، مصطفی، (1387)، گفتمان بی مرز (چت، آسیب ها و کاربردها)، نشریه علوم سیاسی، حصون، زمستان، شماره 18.
- ذکائی، محمد سعید، (1383)، جوانان و فراغت مجازی، نشریه علوم اجتماعی، مطالعات جوانان، بهار، شماره 6.
- امام جمعه، طیبه، (1384)، دیوارهای بسته فرو می‌ریزد، سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی.
- سعیدی، علی و شکیبا، ابوالقاسم، (1384)، روان شناسی و آسیب شناسی ارتباطات اینترنتی، تهران: انتشارات سنبله.
- میردامادی، مهرداد، (۱۳۸۰)، فضای سایبرنتیک به مثابه فضای شهری، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.
- امیدوار، احمد و صارمی، علی اکبر، (۱۳۸۱)، اعتیاد به اینترنت، تهران: انتشارات تمرین.
- شاقاسمی، احسان، مروری بر زمینه‌های تاثیر فضای مجازی بر نظریه‌های ارتباطات، دانشجوی کارشناسی ارشد ارتباطات دانشگاه تهران دانشگاه تهران، نشریه جهان رسانه.
- ویستا، زندگی دوم در فضای مجازی (۱۳۹۲) http://vista.ir/article/320106: نشانی سایت.
- سایت دانشنامه آزاد ویکی پدیا (1392).