پرسش :
چرا به حضرت علي (ع) و حضرت فاطمه زهرا (س) فقط مي گويند اهل بيت پيغمبر آيا ديگر همسران پيغمبر جزء اهل بيت پيغمبر نبودند ؟
پاسخ :
ابتدا از باب مقدمه دو نكته بيان مي شود.
1ـ معناي لغوي اهل بیت.
2ـ معناي اصطلاحياهل بیت.
از نظر لغت اهل بيت مرد كساني اند كه در يك خانه با هم زندگي مي كنند (اولاد، همسر و حتي كنيزان و غلامان) و بعد مجازاً بر كساني كه نسبت واحدي دارند و يا دين واحدي دارند هم اطلاق شده است.[1] 2ـ معناي اصطلاحي و معروف كه همان اهل بيت پيامبر (ص)[2] (علي، فاطمه، حسن و حسين (ع) باشد. البته در معناي اصطلاحي اهل بيت (با قطع نظر از رواياتي كه بعداً ذكر مي شود) اقوال ديگري هم وجود دارد، مثلا ثعلبي مي گويد مراد، جميع مردان بني هاشم است[3] بعضي از شافعي ها مي گويد: مراد مؤمنون از بني هاشم است،[4] زيد بن ارقم نقل نموده است كه زنان پيامبر مراد است.[5]
2ـ آيه اي داريم در قرآن به اين مضمون «و در خانه هاي خود بمانيد و همچون جاهليت نخستين (در ميان مردم) ظاهر نشويد و نماز را بر پا داريد و زكاة را اداء كنيد و خدا و رسولش را اطاعت نمائيد خداوند فقط مي خواهد پليدي و گناه را از شما اهلبيت دور كند و كاملا شما را پاك سازد[6] و در اين آيه بحث مي شود كه، مراد از اهلبيت چه كساني مي باشد.
جواب: اگر مراد شما از اهل بيت، همان چيزي است كه در آيه فوق آمده است جواب اين است كه خير همسران پيغمبر جزء اهل بيت نمي باشند، براي اينكه اولا در خود قرآن و بعض روايات، اهل بيت گاهي در معناي لغوي به كار نرفته است بلكه معناي خاصي اراده شده است، مثلا قرآن خطاب به حضرت نوح مي فرمايد: «كه او (فرزندت) از اهلت نمي باشد»[7] مراد اين نيست كه فرزند شما نيست بلكه مراد اين است كه اهل دين تو و پيرو تو نيست[8] و يا در روايات داريم كه سلمان از، اهلبيت مي باشد)[9] مراد اين نيست كه جزء فرزندان ما مي باشد بلكه مراد اين است كه در دين و اطاعت خدا و... همرنگ ما مي باشد، در آيه تطهير هم كه قبلا بيان شد مراد از اهلبيت معناي لغوي نيست (قرائن بعداً بيان مي شود) يكي از مؤيدات، آيه مباهله است كه مي فرمايد: «به او بگو، بياييد، ما فرزندانمان را و شما فرزندانتان را ما زنان خود و شما زنانتان را و ما خودمان و شما خودتان را فرا خوانيد سپس با هم مباهله كنيم و لعنت خداوند را بر دروغ گويان قرار دهيم»[10] به اتفاق شيعه و سني مراد از فرزندان در آيه حسنين (ع) و مراد زنان فاطمه زهرا (س) و مراد از نفس پيامبر (ص) علي (ع) مي باشد. اين آيه نشان مي دهد که اهلبيت اين چهار نفرند[11] و ثانياً (جواب اصلي) به اتفاق علماي شيعه و اكثريت علماي اهل سنت مراد از اهل بيت در آيه فقط علي و فاطمه و حسن و حسين (عليهم السلام) مي باشند كه در اين جا فقط يك روايت از طريق اهل سنت نقل مي كنيم «ترمذي و حاكم در روايت صحيحه، و ابن جرير و ابن منذر و ابن مردويه و بيهقي در سنن خود از ام سلمه نقل كرده اند، كه گفت: پيامبر (ص) در خانه من بود كه آيه «انما يرید الله ليذهب عنكم الرجس» نازل شد و در خانه فاطمه و علي و حسن و حسين (عليهم السلام) بودند؛ حضرت آنها را داخل عبايی كه بر دوشش بود قرار داد فرمود: بار خدايا اين جمع اهلبيت من مي باشند پس آلودگي را از آنها دور دار»[12] در ادامه آلوسي مي گويد، در بعضي روايات دارد كه ام سلمه گفت «اَلَسْتُ من اهل البيت» آيا من جزء اهل بيت (شما) مي باشم حضرت فرمود: تو بر خيري (و آدم خوبي هستي ولي جزء اهلبيت نيستي»[13] سپس آلوسي مي گويد «و قوله عليه الصلاة و السلام اللهم هولاء اهل بيتي و دعائه لهم و عدم ادخال ام سلمه اكثر من ان تحصي» سخن پيامبر كه فرمود اينها (چهار نفر) اهل بيت من مي باشند و در حق آنها دعا فرمود، و اينكه ام سلمه را داخل عبا (كساء) راه نداد آنقدر از طرق مختلف نقل شده است كه قابل شمارش نيست. و اين روايات عموميت اهل بيت در آيه را به هر معنایي كه باشد تخصيص مي زند پس مراد كساني است كه زير عبا (و كساء) قرار داشتند شامل همراه پيامبر نمي شود.[14] هر چند معناي لغوي اهل بيت عام است حتي شامل غلام هم مي شود ولي اين معناي لغوي مراد نيست به اتفاق همه.[15] و ثالثاً از همه اينها گذشته عده اي از همسران پيامبر (ص) در طول زندگي خود به كارهايي دست زدند كه هرگز با مقام معصوم بودن (كه آيه فوق الذكر براي اهل بيت ثابت مي كند) سازگار نيست مانند ماجراي جنگ جمل كه قيامي بود بر ضد امام وقت كه سبب خونريزي فراواني گرديد و به گفته بعضي از مورخان تعداد كشتگان اين جنگ به هفده هزار نفر بالغ مي شد؛[16] و اگر مراد پرسشگر اين باشد كه از نظر لغوي و يا اصطلاح عرفي مي توان به همسران پيامبر (ص) اهل بيت گفت، جواب اين است كه اين اشكال ندارد و به اين معني جزء خانه پيامبر و همسران پيامبر به حساب مي آيند.
خلاصه اين شد كه همسران پيامبر جزء اهل بيت پيامبر (ص) به معناي كه در آيه آمده نمي باشند ولي به معناي لغوي جزء اهلبيت بودن آنها مشكلی ايجاد نمي كند، و اما اينكه در آيه جزء اهلبيت نمي باشند به سه جهت. 1ـ مؤيداتي كه از خود قرآن داريم مانند خود آيه تطهير که چون عصمت اهلبيت را مي رساند، نمي تواند شامل بعضي همسران پيامبر با كارهایي كه انجام دادند بشود.
2ـ رواياتي كه از شيعه و سني رسيده اند كه مراد از اهل بيت علي و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام مي باشند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ ناصر مكارم شيرازي و همكاران، تفسير نمونه (ناشر دار الكتب الاسلامية، سال 1370ش) ج17، ص288 تاص309.
2ـ ابراهيم اميني، بررسي مسائل كلي امامت (مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي قم) ص192 تا ص 230.
3ـ مرتضی مطهري، امامت و رهبري (ناشر انتشارات صدرا) ص152 تا ص156.
4ـ هادي نجفي، ولايت و امامت (خيام قم، توزيع دار الذخائر قم، 1370) ص76 تاص82.
در صورتي كه با عربي آشنايي داريد رجوع شود به:
1ـ حاكم حسكاني نيشابوري، شواهد التنزيل.
2ـ محمود آلوسي، روح المعاني، ،دار التراث العربي، جزء ج22، ص140 به بعد.
پی نوشتها:
[1] . راغب اصفهاني، المفردات في غريب القرآن (چاپ دوم: دفتر نشر الكتاب، سال 1404 ق)ص29 كلمه اهل.
[2] . همان.
[3] . محمود آلوسي، روح المعاني في تفسير القرآن (ناشر ادارة الطباعة المزية دار احياء التراث العربي، بيروت، سال 1405 قـ 1985 م) جزء12، ص14.
[4] . همان.
[5] . همان.
[6] . احزاب/33.
[7] . هود/46.
[8] . تفسير نمونه (ناشر دار الكتب الاسلامية سال 1370)، ج9، ص9.
[9] . همان، مدرك، ص118، سطر 14.
[10] . آل عمران/61.
[11] . آية الله مكارم شيرازي، تفسير نمونه (ناشر دار الكتب الاسلامية، سال 1370 ج2، ص437 تا ص447، و هادي نجفي، ولايت و امامت (چاپ خيام قم، توزيع: دار الذخائر قم) ص83 ـ 82.
[12] . آلوسي بغدادي (محمود)، روح المعاني في تفسير القرآن العظيم و السبع المثاني (ناشر ادارة الطباعة النميرة دار احياء التراث العربي سال 1405 هـ 1985 م) ج22، ص14.
[13] . همان مدرك، ص14، و در تفسير نمونه ج17 ص307 مي خوانيم «كه منابع و راوياني احاديثي كه دلالت بر انحصار آيه به پنج تن مي كند به قدري زياد است كه جاي ترديد در آن باقي نمي گذارد تا آنجا كه در شرح «احقاق الحق» بيش از هفتاد منبع از منابع معروف اهل سنت گرد آوري شده، و منابع شيعه در اين زمينه از هزار مي گذرد نويسنده كتاب «شواهد التنزيل»كه از علماي معروف... اهل سنت است بيش از 130 حديث در اين زمينه نقل كرده است.
[14] . همان ص15، سطر 1 و 2 (يعني تفسير روح المعاني).
[15] . همان (روح المعاني) جزء 22، ص15، سطر 3.
[16] . تفسير نمونه (ناشر دار الكتب الاسلامية سال 1370) ج17، ص307.
منبع: اندیشه قم
ابتدا از باب مقدمه دو نكته بيان مي شود.
1ـ معناي لغوي اهل بیت.
2ـ معناي اصطلاحياهل بیت.
از نظر لغت اهل بيت مرد كساني اند كه در يك خانه با هم زندگي مي كنند (اولاد، همسر و حتي كنيزان و غلامان) و بعد مجازاً بر كساني كه نسبت واحدي دارند و يا دين واحدي دارند هم اطلاق شده است.[1] 2ـ معناي اصطلاحي و معروف كه همان اهل بيت پيامبر (ص)[2] (علي، فاطمه، حسن و حسين (ع) باشد. البته در معناي اصطلاحي اهل بيت (با قطع نظر از رواياتي كه بعداً ذكر مي شود) اقوال ديگري هم وجود دارد، مثلا ثعلبي مي گويد مراد، جميع مردان بني هاشم است[3] بعضي از شافعي ها مي گويد: مراد مؤمنون از بني هاشم است،[4] زيد بن ارقم نقل نموده است كه زنان پيامبر مراد است.[5]
2ـ آيه اي داريم در قرآن به اين مضمون «و در خانه هاي خود بمانيد و همچون جاهليت نخستين (در ميان مردم) ظاهر نشويد و نماز را بر پا داريد و زكاة را اداء كنيد و خدا و رسولش را اطاعت نمائيد خداوند فقط مي خواهد پليدي و گناه را از شما اهلبيت دور كند و كاملا شما را پاك سازد[6] و در اين آيه بحث مي شود كه، مراد از اهلبيت چه كساني مي باشد.
جواب: اگر مراد شما از اهل بيت، همان چيزي است كه در آيه فوق آمده است جواب اين است كه خير همسران پيغمبر جزء اهل بيت نمي باشند، براي اينكه اولا در خود قرآن و بعض روايات، اهل بيت گاهي در معناي لغوي به كار نرفته است بلكه معناي خاصي اراده شده است، مثلا قرآن خطاب به حضرت نوح مي فرمايد: «كه او (فرزندت) از اهلت نمي باشد»[7] مراد اين نيست كه فرزند شما نيست بلكه مراد اين است كه اهل دين تو و پيرو تو نيست[8] و يا در روايات داريم كه سلمان از، اهلبيت مي باشد)[9] مراد اين نيست كه جزء فرزندان ما مي باشد بلكه مراد اين است كه در دين و اطاعت خدا و... همرنگ ما مي باشد، در آيه تطهير هم كه قبلا بيان شد مراد از اهلبيت معناي لغوي نيست (قرائن بعداً بيان مي شود) يكي از مؤيدات، آيه مباهله است كه مي فرمايد: «به او بگو، بياييد، ما فرزندانمان را و شما فرزندانتان را ما زنان خود و شما زنانتان را و ما خودمان و شما خودتان را فرا خوانيد سپس با هم مباهله كنيم و لعنت خداوند را بر دروغ گويان قرار دهيم»[10] به اتفاق شيعه و سني مراد از فرزندان در آيه حسنين (ع) و مراد زنان فاطمه زهرا (س) و مراد از نفس پيامبر (ص) علي (ع) مي باشد. اين آيه نشان مي دهد که اهلبيت اين چهار نفرند[11] و ثانياً (جواب اصلي) به اتفاق علماي شيعه و اكثريت علماي اهل سنت مراد از اهل بيت در آيه فقط علي و فاطمه و حسن و حسين (عليهم السلام) مي باشند كه در اين جا فقط يك روايت از طريق اهل سنت نقل مي كنيم «ترمذي و حاكم در روايت صحيحه، و ابن جرير و ابن منذر و ابن مردويه و بيهقي در سنن خود از ام سلمه نقل كرده اند، كه گفت: پيامبر (ص) در خانه من بود كه آيه «انما يرید الله ليذهب عنكم الرجس» نازل شد و در خانه فاطمه و علي و حسن و حسين (عليهم السلام) بودند؛ حضرت آنها را داخل عبايی كه بر دوشش بود قرار داد فرمود: بار خدايا اين جمع اهلبيت من مي باشند پس آلودگي را از آنها دور دار»[12] در ادامه آلوسي مي گويد، در بعضي روايات دارد كه ام سلمه گفت «اَلَسْتُ من اهل البيت» آيا من جزء اهل بيت (شما) مي باشم حضرت فرمود: تو بر خيري (و آدم خوبي هستي ولي جزء اهلبيت نيستي»[13] سپس آلوسي مي گويد «و قوله عليه الصلاة و السلام اللهم هولاء اهل بيتي و دعائه لهم و عدم ادخال ام سلمه اكثر من ان تحصي» سخن پيامبر كه فرمود اينها (چهار نفر) اهل بيت من مي باشند و در حق آنها دعا فرمود، و اينكه ام سلمه را داخل عبا (كساء) راه نداد آنقدر از طرق مختلف نقل شده است كه قابل شمارش نيست. و اين روايات عموميت اهل بيت در آيه را به هر معنایي كه باشد تخصيص مي زند پس مراد كساني است كه زير عبا (و كساء) قرار داشتند شامل همراه پيامبر نمي شود.[14] هر چند معناي لغوي اهل بيت عام است حتي شامل غلام هم مي شود ولي اين معناي لغوي مراد نيست به اتفاق همه.[15] و ثالثاً از همه اينها گذشته عده اي از همسران پيامبر (ص) در طول زندگي خود به كارهايي دست زدند كه هرگز با مقام معصوم بودن (كه آيه فوق الذكر براي اهل بيت ثابت مي كند) سازگار نيست مانند ماجراي جنگ جمل كه قيامي بود بر ضد امام وقت كه سبب خونريزي فراواني گرديد و به گفته بعضي از مورخان تعداد كشتگان اين جنگ به هفده هزار نفر بالغ مي شد؛[16] و اگر مراد پرسشگر اين باشد كه از نظر لغوي و يا اصطلاح عرفي مي توان به همسران پيامبر (ص) اهل بيت گفت، جواب اين است كه اين اشكال ندارد و به اين معني جزء خانه پيامبر و همسران پيامبر به حساب مي آيند.
خلاصه اين شد كه همسران پيامبر جزء اهل بيت پيامبر (ص) به معناي كه در آيه آمده نمي باشند ولي به معناي لغوي جزء اهلبيت بودن آنها مشكلی ايجاد نمي كند، و اما اينكه در آيه جزء اهلبيت نمي باشند به سه جهت. 1ـ مؤيداتي كه از خود قرآن داريم مانند خود آيه تطهير که چون عصمت اهلبيت را مي رساند، نمي تواند شامل بعضي همسران پيامبر با كارهایي كه انجام دادند بشود.
2ـ رواياتي كه از شيعه و سني رسيده اند كه مراد از اهل بيت علي و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام مي باشند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ ناصر مكارم شيرازي و همكاران، تفسير نمونه (ناشر دار الكتب الاسلامية، سال 1370ش) ج17، ص288 تاص309.
2ـ ابراهيم اميني، بررسي مسائل كلي امامت (مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي قم) ص192 تا ص 230.
3ـ مرتضی مطهري، امامت و رهبري (ناشر انتشارات صدرا) ص152 تا ص156.
4ـ هادي نجفي، ولايت و امامت (خيام قم، توزيع دار الذخائر قم، 1370) ص76 تاص82.
در صورتي كه با عربي آشنايي داريد رجوع شود به:
1ـ حاكم حسكاني نيشابوري، شواهد التنزيل.
2ـ محمود آلوسي، روح المعاني، ،دار التراث العربي، جزء ج22، ص140 به بعد.
پی نوشتها:
[1] . راغب اصفهاني، المفردات في غريب القرآن (چاپ دوم: دفتر نشر الكتاب، سال 1404 ق)ص29 كلمه اهل.
[2] . همان.
[3] . محمود آلوسي، روح المعاني في تفسير القرآن (ناشر ادارة الطباعة المزية دار احياء التراث العربي، بيروت، سال 1405 قـ 1985 م) جزء12، ص14.
[4] . همان.
[5] . همان.
[6] . احزاب/33.
[7] . هود/46.
[8] . تفسير نمونه (ناشر دار الكتب الاسلامية سال 1370)، ج9، ص9.
[9] . همان، مدرك، ص118، سطر 14.
[10] . آل عمران/61.
[11] . آية الله مكارم شيرازي، تفسير نمونه (ناشر دار الكتب الاسلامية، سال 1370 ج2، ص437 تا ص447، و هادي نجفي، ولايت و امامت (چاپ خيام قم، توزيع: دار الذخائر قم) ص83 ـ 82.
[12] . آلوسي بغدادي (محمود)، روح المعاني في تفسير القرآن العظيم و السبع المثاني (ناشر ادارة الطباعة النميرة دار احياء التراث العربي سال 1405 هـ 1985 م) ج22، ص14.
[13] . همان مدرك، ص14، و در تفسير نمونه ج17 ص307 مي خوانيم «كه منابع و راوياني احاديثي كه دلالت بر انحصار آيه به پنج تن مي كند به قدري زياد است كه جاي ترديد در آن باقي نمي گذارد تا آنجا كه در شرح «احقاق الحق» بيش از هفتاد منبع از منابع معروف اهل سنت گرد آوري شده، و منابع شيعه در اين زمينه از هزار مي گذرد نويسنده كتاب «شواهد التنزيل»كه از علماي معروف... اهل سنت است بيش از 130 حديث در اين زمينه نقل كرده است.
[14] . همان ص15، سطر 1 و 2 (يعني تفسير روح المعاني).
[15] . همان (روح المعاني) جزء 22، ص15، سطر 3.
[16] . تفسير نمونه (ناشر دار الكتب الاسلامية سال 1370) ج17، ص307.
منبع: اندیشه قم
