آسیب‌ها و پیامدهای افراط و تفریط در ماه رمضان
پرسش :
آسیب‌ها و پیامدهای افراط و تفریط در ماه مبارک رمضان چیست و چه راهکارهای درمانی وجود دارد؟
پاسخ :
شکی در این نیست که اساس اسلام بر اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط است و خداوندِ متعال نظام تکوین و تشریع را بر همین اصل اعتدال و میانه روی بنا نهاده است به طوری که در آموزه‌هاى قرآن اعتدال در هر امرى پسندیده شمرده شده است. در ارزش و اعتبار اعتدال و میانه‌روى همین بس که در قرآن از راه راست به عنوان راه میانه یاد شده است و در سوره‌ی قصص آیه‌ی 22 از زبان حضرت موسى (علیه‌السلام) بیان شده که راه میانه راه درستِ هدایت است و می‌فرماید: «قالَ عَسى رَبِّی أَنْ یهْدِینی سَواءَ السَّبیلِ؛ حضرت موسى گفت امیدوارم که پروردگارم مرا به راه مستقیم و راست هدایت کند.»
اخلاق، احکام، آداب و دیگر امور زندگى بر اساس اصل اعتدال بنیان شده است از این رو، خداوند در قرآن کریم از امت اسلام به امت وسط و میانه یاد می‌کند و آنان را بهترین امتى می‌داند که در روى زمین ایجاد شده‌اند.(1) امتى که اصل و اساس آن اعتدال و میانه‌روى در همه چیز و همه کار است و از این رو امت شاهد، نمونه و سرمشق می‌باشند.(2) چرا که آنان در رفتار، گفتار، اقتصاد و خوراک خود اعتدال و میانه‌روى را مراعات می‌کنند و در اعمال عبادى نیز راه افراط و تفریط را نمی‌پیمایند. در انفاق و بخشش در راه خدا میانه‌روى را اصل قرار می‌دهند. نه چنان می‌دهند که خود وا بمانند و نه آن چنان خساست به خرج می‌دهند که گرد بخل بر ایشان نشیند. نه اهل اسراف هستند و نه اهل خساست. در راه رفتن و سخن گفتن اعتدال و میانه‌روى دارند. حتى آنان در عبادت، راه میانه می‌پیمایند و بر خود سخت نمی‌گیرند و خود را به رنج نمی‌افکنند.
به هرحال، در آموزه‌هاى قرآن، اعتدال و میانه‌روى یک اصل اساسى و ارزشى است و هر گونه افراط و تفریط در هر کارى ناپسند است. متأسفانه عده‌ای از مردم راه افراط و یا تفریط را در پیش می‌گیرند که این افراط و تفریط‌ها نه تنها به خود شخص لطمه و آسیب وارد می‌کند، بلکه به جامعه نیز آسیب میرساند.
در خصوص ماه مبارک رمضان و روزه‌داری در این ماه و بهره‌مندی از آثار و برکات آن نیز سفارش به اعتدال و میانه‌روی شده است. متأسفانه برخی دچار افراط و تفریط میگردند و از این رهگذر، مشکلات و آسیبهایی را متوجه خود میسازند. بخشی از این مشکلات و آسیب‌ها ناشی از رعایت نکردن حد اعتدال در خوردن سحری و افطاری و عدم توجه به نکات تغذیه‌ای و بهداشتی به وجود میآید. اختلالات و آسیبهای به وجود آمده در این ماه عمدتاً ناشی از مصرف زیاده از حد غذا، مصرف نامتعادل غذا و خواب کم است. ضمن این که بدخوری و پُرخوری در ماه مبارک رمضان باعث کاهش وزن و افزایش چربی خون می‌گردد. بسیاری از افراد طی این ماه به لحاظ تغذیه دچار بد خوری و یا پُرخوری شده و در تغذیه افراط می‌کنند به گونهای که ممکن است، حتی وزن فردی کاهش یافته، اما میزان چربی خونش افزایش یابد.
البته برخی دیگر ممکن است در امور تغذیه‌ای حد اعتدال را رعایت کنند اما در انجام فراض دینی و عبادات دچار افراط و تفریط گردند و به خاطر افراط در عبادت و سخت‌گیری در آن مشکلاتی را برای خودشان ایجاد کنند. به طور کلی، بهترین درمان برای رهایی از آسیب‌ها و پیامدهای منفی ناشی از افراط و تفریط، اعتدال و میانه‌روی در همه‌ی امور و رعایت نکات بهداشتی و تغذیه‌ای خصوصاً ئر ماه مبارک رمضان است.
این نکته را نیز در نظر داشته باشید که گاهی ممکن است در طول روزه‌داری برخی از مشکلات برای روزه‌داران به وجود آید که مستقیماً ناشی از افراط و تفریط در ماه مبارک رمضان نیست، بلکه خاصیت روزه‌داری و تحمل گرسنگی و تشنگی خصوصاً در ساعات پایان روزه‌داری است مثلِ بی‌حالی، کم‌حوصلگی، افت قند خون، احساس خواب‌آلودگی و ... که در نتیجه آن حتی انسان حال و حوصله اطرافیان را نیز ندارد و گاهی دچار ضعف ارتباط با اطرافیان می‌شود. این گونه امور غالباً با اصلاح نوع تغذیه در ماه مبارک رمضان و همچنین با پرهیز از افراط و تفریط در این ماه تا حدودی قابل کنترل است، اما در هر صورت مقداری از آن طبیعی بوده و همان طور که عرض شد به خاطر خاصیت روزه‌داری و تحمل گرسنگی و تشنگی خصوصاً در ساعات پایان روزه‌داری در روزهای گرم سال است.
در ادامه به برخی از مشکلات و آسیبهایی که در نتیجه‌ی افراط و تفریط در ماه مبارک رمضان ایجاد می‌شود، اشاره می‌کنیم:
امروزه در طب سنتی مصرف آب سرد و یخ را مضر می‌دانند و بر این عقیده‌اند که آب سرد، چربی مواد غذایی داخل معده را به صورت سفت و غیرقابل جذب در می‌آورد که این چربی‌ها در دیواره‌ی سلول‌ها رسوب شده و موجب پیدایش سلول‌های سرطانی در طول زمان خواهد شد.
امروزه ثابت شده است که استفاده زیاد از قندهای ساده مثل شکر، زولبیا و بامیه و ... باعث افزایش ناگهانی قند خون و سردرد هنگام افطار می‌شود و نوسان شدید قند خون به رگ‌های مغزی آسیب وارد می‌کند. ضمن این که مصرف مواد غذایی و شیرینی‌های مصنوعی مانند زولبیا و بامیه، در هنگام افطار سبب احساس سیری کاذب شده و باعث بی‌اشتهایی می‌گردد. در صورتی که این گونه شیرینی‌های مصنوعی در وعده‌ی سحری میل شود، غلظت مایعات بدن را افزایش می‌یابد و در نتیجه روزه‌دار در طول روز احساس تشنگی بیشتری خواهد کرد.
از دیگر مضرات مصرف مواد شیرین، پوسیدگی و خرابی دندان‌ها است، به خصوص چنانچه بلافاصله پس از مصرف این مواد، دندان‌ها شسته نشوند. به اضافه این که در تهیه زولبیا، بامیه و مواد مشابه، معمولاً از مقدار زیادی روغن استفاده می‌شود که مصرف روغن زیاد علاوه بر چاقی، موجب ناراحتی‌های قلبی- عروقی خواهد شد.
افراد ریزه‌خوار معمولاً مواد مصرفی خود را از بین مواد خوراکی حاوی کالری بالا و دارای ارزش تغذیه‌ای پایین انتخاب می‌کنند که این مواد به طور معمول فقط مقدار زیادی انرژی به بدن می‌رسانند و فاقد ارزش تغذیه‌ای بالا جهت تأمین نیازهای تغذیه‌ای شخص هستند. مصرف چنین مواد غذایی به علت دارا بودن قند یا چربی بالا، جلوی اشتها را برای مصرف غذای اصلی گرفته و در نتیجه، انسان را مبتلا به سوء تغذیه می‌نماید. این امر به خصوص برای دختران نوجوان اهمیت زیادی دارد. ضمناً ریزه‌خواری یکی از عوامل مهم خستگی دستگاه گوارش و اختلالات گوارشی است.
ضمناً افرادی که مواد نشاسته‌ای را از برنامه غذایی خود حذف می‌کنند به علت نیاز سلول‌های عصبی به انرژی، تمایل زیادی به مصرف مواد قندی از خود نشان می‌دهند و در مصرف این مواد افراط می‌کنند که این امر موجب بروز چاقی، پوسیدگی دندان‌ها و افزایش چربی‌های نامطلوب خون می‌شود.
از جمله مشکلات تغذیه‌ای در ماه مبارک رمضان، کمبود مصرف سبزی‌ها، میوه‌های تازه و سالاد است. از اشکالات مهم نخوردن سبزی‌ها و میوه‌های تازه این است که ویتامین‌ها و مواد معدنی به میزان کافی به بدن نمی‌رسد و در نتیجه عوارضی از قبیل کاهش مقاومت در برابر بیماری‌ها، یبوست، ریزش مو و اختلالات بی‌شمار دیگری که سلامت روزه‌داران را به خطر می‌اندازد، بروز می‌کند.
معمولاً افراد ترجیح می‌دهند با غذای خود، نوشابه‌های گازدار استفاده کنند که این امر نه تنها برای‌شان مفید نیست، بلکه زیان‌های زیادی نیز در بردارد.
خوابیدن بلافاصله بعد از سحری نیز سبب بروز مشکلات گوارشی، رفلاکس، سوءهاضمه می‌گردد از این روی، توصیه می‌شود که روزه‌داران بعد از افطار، شام سبکی صرف کنند و شب‌ها زود بخوابند تا نیاز خواب آنها به خوبی تأمین گردد تا برای بیدار شدن در هنگام سحر مشکلی پیدا نکنند. همچنین توصیه می‌شود که افراد بلافاصله بعد از صرف سحری به رختخواب نروند، بلکه تا حدود 45 دقیقه این کار را به تأخیر اندازند تا مشکلی از این جهت ایجاد نشود.
در ادامه به برخی از مشکلات رایج در روزه‌داری که به سبب عدم رعایت نکات بهداشتی و تغذیه‌ای بروز میدهد اشاره می‌کنیم و برخی از راهکارهای درمانی آنها را بیان می‌کنیم:
دلایل: مصرف زیاد غذاهای تصفیه شده مثل نانهای تهیه شده از آرد سفید (نان لواش و فانتزی) و کاهش مصرف آب و غذاهای حاوی فیبر (میوه و سبزی)، نوشیدن چای پررنگ، قهوه و کاکائو.
درمان: پرهیز از مصرف زیاد غذاهای تصفیه شده مثل نان سفید، افزایش مصرف آب و استفاده از نانهای سبوس دار (نان سنگک و جو)، مصرف میوه‌ها و سبزیهای تازه، مصرف روغن زیتون به همراه سالاد، خورشهای ملین مثل خورش آلو و دیگر خورشهای سبزی دار برای رفع پبوست مفید است.
درمان: پرهیز از غذاهای چرب، غذاهای سرخ کردنی و نوشابه‌های گازدار.
دلایل: مصرف کم مایعات، استفاده زیاد از شیرینی‌های مصنوعی و غذاهای پر نمک.
درمان: خنک نگه داشتن فرد، افزایش مصرف مایعات در فاصله بین افطار و سحری و پرهیز از مصرف شیرینی‌های مصنوعی و غذاهای پر نمک.
درمان: بهتر است از سه هفته قبل از ماه مبارک رمضان مصرف مواد حاوی کافئین و تنباکو را کاهش دهید (نوشیدنی‌ها و چایهای گیاهی فاقد کافئین جایگزین مناسبی به شمار می آیند).
در طول ماه مبارک رمضان برنامه خود را طوری تنظیم کنید که خواب و استراحت کافی داشته باشید. اگر سردرد به علت افت فشارخون بسیار جدی باشد در این صورت ناچاراً باید روزه را شکست.
دلایل: مصرف زیاد قندهای ساده که در شیرینی خای مصنوعی یافت می‌شود در وعده‌ی سحر چون این امر باعث ترشح زیاد انسولین و افت قند در طول روز می شود.
درمان: پرهیز از مصرف غذاها و نوشیدنیهای حاوی قندهای ساده و شیرینی‌های مصنوعی.
درمان: مصرف غذاهایی که منبع غنی از مواد فوق هستند مثل سبزی‌ها، میوه‌ها، لبنیات (مثل شیر، ماست، پنیرو کشک) و استفاده از شیرینی‌های طبیعی نظیرِ کشمش و خرما.
درمان: برای کنترل میزان اسید معده، داروهایی وجود دارد، ولی افراد با سابقه‌ی زخم معده باید قبل از ماه رمضان در مورد روزه‌داری در این ماه با پزشک خود مشورت کنند.
درمان: کم کردن وزن، ورزش و حفظ تناسب اندام باعث کاهش درد می شود و باعث می شود که فرد راحت‌تر نماز خود را به جا بیاورد.
منابع جهت مطالعه‌ی بیشتر:
1. اصفهانی، محمدمهدی، بهداشت تغذیه در روزه‌داری، تهران: موسسه فرهنگی جهان رایانه کوثر، 1386.
2. تغذیه مناسب در ماه رمضان، تهران: ویستا، 1391.
3. خوش نیت نیکو، سیدمحسن و ژاله شادمان، باقر لاریجانی، بررسی شواهد علمی در مباحث روزه‌داری و سلامت (برای پزشکان و پیراپزشکان)، تهران: ویستا، 1391.
4. خوش نیت نیکو، سیدمحسن و ژاله شادمان، باقر لاریجانی، بررسی شواهد علمی در مباحث روزه‌داری و سلامت (برای عموم)، تهران: ویستا، 1391.
5. دریایی، محمد و رسول حیدری، فرهنگ و آداب روزه‌داری با غذاهای طبیعی، تهران: سبحان نور، سفیر اردهال، 1391.
6. رشیدی، آرش و مجید کاراندیش، بیماریهای ناشی از سوء تغذیه و اپیدمیولوژی آنها، تهران: دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله (عج)، 1389.
7. روزه‌داری و خواب، تهران: ویستا، 1391.
8. روزه‌داری و دستگاه گوارش و کبد، تهران: ویستا، 1391.
9. روزه‌داری و سیستم قلبی عروقی، تهران: ویستا، 1391.
10. روزه‌داری و کلیه، تهران: ویستا، 1391.
11. روزه‌داری، تعادل انرژی و وزن بدن، تهران: ویستا، 1391.
12. موسوی زاده، سیدمحمد، اسلام و اعتدال، یا، حد وسط میان افراط و تفریط، یزد: دانشگاه یزد، 1384.
13. یزدی نژاد، علی و سیدرمضان محسن پور، راهنمای سلامت در ماه مبارک رمضان در مورد اصول روزه‌داری، تهران: میرماه، 1390.
پی‌نوشت‌ها:
1. بقره، آیه‌ی143.
2. آل عمران، آیه‌ی110.
اندیشه قم
شکی در این نیست که اساس اسلام بر اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط است و خداوندِ متعال نظام تکوین و تشریع را بر همین اصل اعتدال و میانه روی بنا نهاده است به طوری که در آموزه‌هاى قرآن اعتدال در هر امرى پسندیده شمرده شده است. در ارزش و اعتبار اعتدال و میانه‌روى همین بس که در قرآن از راه راست به عنوان راه میانه یاد شده است و در سوره‌ی قصص آیه‌ی 22 از زبان حضرت موسى (علیه‌السلام) بیان شده که راه میانه راه درستِ هدایت است و می‌فرماید: «قالَ عَسى رَبِّی أَنْ یهْدِینی سَواءَ السَّبیلِ؛ حضرت موسى گفت امیدوارم که پروردگارم مرا به راه مستقیم و راست هدایت کند.»
اخلاق، احکام، آداب و دیگر امور زندگى بر اساس اصل اعتدال بنیان شده است از این رو، خداوند در قرآن کریم از امت اسلام به امت وسط و میانه یاد می‌کند و آنان را بهترین امتى می‌داند که در روى زمین ایجاد شده‌اند.(1) امتى که اصل و اساس آن اعتدال و میانه‌روى در همه چیز و همه کار است و از این رو امت شاهد، نمونه و سرمشق می‌باشند.(2) چرا که آنان در رفتار، گفتار، اقتصاد و خوراک خود اعتدال و میانه‌روى را مراعات می‌کنند و در اعمال عبادى نیز راه افراط و تفریط را نمی‌پیمایند. در انفاق و بخشش در راه خدا میانه‌روى را اصل قرار می‌دهند. نه چنان می‌دهند که خود وا بمانند و نه آن چنان خساست به خرج می‌دهند که گرد بخل بر ایشان نشیند. نه اهل اسراف هستند و نه اهل خساست. در راه رفتن و سخن گفتن اعتدال و میانه‌روى دارند. حتى آنان در عبادت، راه میانه می‌پیمایند و بر خود سخت نمی‌گیرند و خود را به رنج نمی‌افکنند.
به هرحال، در آموزه‌هاى قرآن، اعتدال و میانه‌روى یک اصل اساسى و ارزشى است و هر گونه افراط و تفریط در هر کارى ناپسند است. متأسفانه عده‌ای از مردم راه افراط و یا تفریط را در پیش می‌گیرند که این افراط و تفریط‌ها نه تنها به خود شخص لطمه و آسیب وارد می‌کند، بلکه به جامعه نیز آسیب میرساند.
در خصوص ماه مبارک رمضان و روزه‌داری در این ماه و بهره‌مندی از آثار و برکات آن نیز سفارش به اعتدال و میانه‌روی شده است. متأسفانه برخی دچار افراط و تفریط میگردند و از این رهگذر، مشکلات و آسیبهایی را متوجه خود میسازند. بخشی از این مشکلات و آسیب‌ها ناشی از رعایت نکردن حد اعتدال در خوردن سحری و افطاری و عدم توجه به نکات تغذیه‌ای و بهداشتی به وجود میآید. اختلالات و آسیبهای به وجود آمده در این ماه عمدتاً ناشی از مصرف زیاده از حد غذا، مصرف نامتعادل غذا و خواب کم است. ضمن این که بدخوری و پُرخوری در ماه مبارک رمضان باعث کاهش وزن و افزایش چربی خون می‌گردد. بسیاری از افراد طی این ماه به لحاظ تغذیه دچار بد خوری و یا پُرخوری شده و در تغذیه افراط می‌کنند به گونهای که ممکن است، حتی وزن فردی کاهش یافته، اما میزان چربی خونش افزایش یابد.
البته برخی دیگر ممکن است در امور تغذیه‌ای حد اعتدال را رعایت کنند اما در انجام فراض دینی و عبادات دچار افراط و تفریط گردند و به خاطر افراط در عبادت و سخت‌گیری در آن مشکلاتی را برای خودشان ایجاد کنند. به طور کلی، بهترین درمان برای رهایی از آسیب‌ها و پیامدهای منفی ناشی از افراط و تفریط، اعتدال و میانه‌روی در همه‌ی امور و رعایت نکات بهداشتی و تغذیه‌ای خصوصاً ئر ماه مبارک رمضان است.
این نکته را نیز در نظر داشته باشید که گاهی ممکن است در طول روزه‌داری برخی از مشکلات برای روزه‌داران به وجود آید که مستقیماً ناشی از افراط و تفریط در ماه مبارک رمضان نیست، بلکه خاصیت روزه‌داری و تحمل گرسنگی و تشنگی خصوصاً در ساعات پایان روزه‌داری است مثلِ بی‌حالی، کم‌حوصلگی، افت قند خون، احساس خواب‌آلودگی و ... که در نتیجه آن حتی انسان حال و حوصله اطرافیان را نیز ندارد و گاهی دچار ضعف ارتباط با اطرافیان می‌شود. این گونه امور غالباً با اصلاح نوع تغذیه در ماه مبارک رمضان و همچنین با پرهیز از افراط و تفریط در این ماه تا حدودی قابل کنترل است، اما در هر صورت مقداری از آن طبیعی بوده و همان طور که عرض شد به خاطر خاصیت روزه‌داری و تحمل گرسنگی و تشنگی خصوصاً در ساعات پایان روزه‌داری در روزهای گرم سال است.
در ادامه به برخی از مشکلات و آسیبهایی که در نتیجه‌ی افراط و تفریط در ماه مبارک رمضان ایجاد می‌شود، اشاره می‌کنیم:
1. نخوردن سحری
امتناع از خوردن سحری و اکتفا کردن به یک وعده‌ی افطاری به خصوص در روزهای بلند تابستان، طول مدت ناشتایی بسیار زیاد شده و باعث کاهش شدید قند خون می‌شود و فرد را با عوارض متعددی روبرو می‌سازد به طوری که فرد دچار ضعف شدید، احساس خستگی، بی‌حوصلگی، کوفتگی، عصبانیت و پرخاشگری، افسردگی، سردرد و سرگیجه می‌شود. علاوه بر آن، نخوردن سحری و گرسنه ماندن به مدت طولانی در طول روز موجب احساس تشنگی، گرسنگی و بی‌طاقتی در برابر روزه و در نتیجه، عدم موفقیت در روزه‌داری می‌شود بنابراین، از لحاظ دینی و پزشکی خوردن وعده‌ی سحری از اهمیت خاصی برخوردار است و هرگز نباید از برنامه‌ی غذایی ماه مبارک رمضان حذف شود.2. شروع افطار با آب سرد
متأسفانه بسیاری از افراد به علت تشنگی ناشی از روزه‌داری در ماه مبارک رمضان خصوصاً در ماه‌های گرم سال و ایام تابستان، روزه خود را با آب سرد آن هم به مقدار زیاد باز می‌کنند که این امر می‌تواند از نظر سلامتی اشکالاتی برای فرد در بر داشته باشد. مصرف آب سرد هنگام افطار باعث سردی و انقباض معده شده و مانع ترشح مناسب شیره‌های معده می‌شود. مصرف آب زیاد پس از مدت مدیدی گرسنگی و تشنگی، موجب پر شدن معده و رقیق شدن شیره‌های گوارشی شده و مانع تأثیر کامل شیره‌های گوارشی بر روی مواد غذایی می‌گردد در نتیجه، هضم غذا دچار اختلال می‌شود و سبب بروز عوارضی مانند پُری و سنگینی دستگاه گوارش و بروز ناراحتی‌های گوارشی می‌گردد، حال چنانچه آب مصرفی سرد باشد می‌تواند علاوه بر عوارض فوق، موجب دل درد، نفخ و تشدید ناراحتی‌های گوارشی بشود. ضمناً اختلال در هضم و جذب غذا، نهایتاً باعث سوءتغذیه و عوارض ناشی از آن خواهد شد.امروزه در طب سنتی مصرف آب سرد و یخ را مضر می‌دانند و بر این عقیده‌اند که آب سرد، چربی مواد غذایی داخل معده را به صورت سفت و غیرقابل جذب در می‌آورد که این چربی‌ها در دیواره‌ی سلول‌ها رسوب شده و موجب پیدایش سلول‌های سرطانی در طول زمان خواهد شد.
3. افطار کردن با غذای سنگین و مفصَّل
در برخی موارد دیده شده افرادی که در ماه رمضان تغذیه صحیح ندارند و به خصوص آن‌هایی که وعده‌ی سحری را از برنامه غذایی خود حذف می‌نمایند، در ساعات روزه‌داری بسیار گرسنه می‌شوند و به همین دلیل به هنگام افطار، با غذای اصلی که معمولاً شامل مواد سرخ‌کرده، چرب و سنگین است تغذیه خود را شروع می‌کنند. یکی از اشکالات این نوع تغذیه این است که موجب تجمع چربی در بدن و چاقی می‌شود. ضمناً چنانچه پس از مدتی طولانی گرسنگی، ناگهان معده پر از غذا آن هم غذایی چرب و سنگین بشود، موجب سنگینی و اختلالات گوارشی شده که حتی ممکن است منجر به تهوع، اسهال و سایر ناراحتی‌های گوارشی شود که در این صورت هضم و جذب مواد مصرفی نیز دچار اختلال خواهد شد و به این ترتیب شخص نمی‌تواند از غذای مصرفی استفاده کامل بنماید.4. افراط در مصرف مواد شیرین خصوصاً شیرینی‌های مصنوعی در وعده‌ی افطار و سحری
یکی از شایع‌ترین عادات نامناسب تغذیه‌ای در بین روزه‌داران، مصرف زولبیا، بامیه و سایر مواد شیرین به مقدار زیاد در وعده‌ی افطار و در مهمانی‌های ماه رمضان است. به طور کلی، مصرف مواد شیرین از عوامل بسیار مهم بروز چاقی است، همچنین افراط در مصرف انواع شیرینی موجب افزایش چربی‌های نامطلوب خون شده و زمینه بدن را جهت ابتلا به اختلالات قلبی- عروقی فراهم می‌سازد.امروزه ثابت شده است که استفاده زیاد از قندهای ساده مثل شکر، زولبیا و بامیه و ... باعث افزایش ناگهانی قند خون و سردرد هنگام افطار می‌شود و نوسان شدید قند خون به رگ‌های مغزی آسیب وارد می‌کند. ضمن این که مصرف مواد غذایی و شیرینی‌های مصنوعی مانند زولبیا و بامیه، در هنگام افطار سبب احساس سیری کاذب شده و باعث بی‌اشتهایی می‌گردد. در صورتی که این گونه شیرینی‌های مصنوعی در وعده‌ی سحری میل شود، غلظت مایعات بدن را افزایش می‌یابد و در نتیجه روزه‌دار در طول روز احساس تشنگی بیشتری خواهد کرد.
از دیگر مضرات مصرف مواد شیرین، پوسیدگی و خرابی دندان‌ها است، به خصوص چنانچه بلافاصله پس از مصرف این مواد، دندان‌ها شسته نشوند. به اضافه این که در تهیه زولبیا، بامیه و مواد مشابه، معمولاً از مقدار زیادی روغن استفاده می‌شود که مصرف روغن زیاد علاوه بر چاقی، موجب ناراحتی‌های قلبی- عروقی خواهد شد.
5. ریزه‌خواری در فاصله بین افطار و شام
بعضی از افراد تصور می‌کنند اگر در طول روز به علت روزه‌داری غذا میل نمی‌کنند، می‌توانند بعد از افطار تا هنگام خواب، به طور مداوم ریزه‌خواری نمایند. این کار منجر به بروز اختلالات زیادی از جمله چاقی، ناراحتی‌های گوارشی و سوء تغذیه به علت نخوردن غذای کافی و با کیفیت تغذیه‌ای بالا می‌شود.افراد ریزه‌خوار معمولاً مواد مصرفی خود را از بین مواد خوراکی حاوی کالری بالا و دارای ارزش تغذیه‌ای پایین انتخاب می‌کنند که این مواد به طور معمول فقط مقدار زیادی انرژی به بدن می‌رسانند و فاقد ارزش تغذیه‌ای بالا جهت تأمین نیازهای تغذیه‌ای شخص هستند. مصرف چنین مواد غذایی به علت دارا بودن قند یا چربی بالا، جلوی اشتها را برای مصرف غذای اصلی گرفته و در نتیجه، انسان را مبتلا به سوء تغذیه می‌نماید. این امر به خصوص برای دختران نوجوان اهمیت زیادی دارد. ضمناً ریزه‌خواری یکی از عوامل مهم خستگی دستگاه گوارش و اختلالات گوارشی است.
6. دیر شام خوردن و مصرف غذاهای سنگین در وعده‌ی شام
در ماه رمضان معمولاً افراد روزه‌دار به مهمانی‌های افطار و شام دعوت می‌شوند و بازار مهمانی‌های فامیلی و دوستانه رواج زیادی دارد. در این مهمانی‌ها، اکثراً شام دیر سرو می‌شود، به طوری که فاصله بین صرف شام و خواب کوتاه می‌باشد. پیامدهای این نوع تغذیه عبارت است از سنگینی دستگاه گوارش به علت عدم تحرک پس از شام و مصرف شام سنگین، ایجاد اختلال در خواب شبانه به علت پری و سنگینی دستگاه گوارش که یکی از عوامل مهم بی‌خوابی و بدخوابی است، بی‌اشتهایی فرد برای صرف سحری، که می‌تواند موجب مصرف نکردن سحری و یا صرف مقدار مختصری غذا در وعده سحری شود که در نتیجه‌ی آن، اشکالات گرسنگی، تشنگی، ضعف، خستگی، عصبانیت، سردرد، سرگیجه و سایر عوارض عصبی، به علت افت قند خون در طول روز پدیدار خواهد شد.7. حذف مواد نشاسته‌ای از برنامه‌ی غذایی
یکی از عاداتی که معمولاً بین برخی روزه‌داران به خصوص در ماه رمضان رواج دارد حذف نان، برنج، سیب‌زمینی، ماکارونی و سایر مواد نشاسته‌ای از برنامه غذایی است. این افراد به علت ترس از چاقی، یکی از مهم‌ترین مواد مغذی مورد نیاز روزانه خود را از الگوی غذایی حذف می‌کنند که نتیجه‌ی آن، نرسیدن انرژی کافی به سلول‌های عصبی و در نتیجه بروز عوارض عصبی است که تحمل آن برای افراد روزه‌دار مشکل می‌باشد.ضمناً افرادی که مواد نشاسته‌ای را از برنامه غذایی خود حذف می‌کنند به علت نیاز سلول‌های عصبی به انرژی، تمایل زیادی به مصرف مواد قندی از خود نشان می‌دهند و در مصرف این مواد افراط می‌کنند که این امر موجب بروز چاقی، پوسیدگی دندان‌ها و افزایش چربی‌های نامطلوب خون می‌شود.
8. کمبود مصرف میوه، سبزی و سالاد
از جمله مشکلات تغذیه‌ای در ماه مبارک رمضان، کمبود مصرف سبزی‌ها، میوه‌های تازه و سالاد است. از اشکالات مهم نخوردن سبزی‌ها و میوه‌های تازه این است که ویتامین‌ها و مواد معدنی به میزان کافی به بدن نمی‌رسد و در نتیجه عوارضی از قبیل کاهش مقاومت در برابر بیماری‌ها، یبوست، ریزش مو و اختلالات بی‌شمار دیگری که سلامت روزه‌داران را به خطر می‌اندازد، بروز می‌کند.معمولاً افراد ترجیح می‌دهند با غذای خود، نوشابه‌های گازدار استفاده کنند که این امر نه تنها برای‌شان مفید نیست، بلکه زیان‌های زیادی نیز در بردارد.
9. بی‌خوابی و بدخوابی در ماه مبارک رمضان
شکی در این نیست که حضور در میهمانیهای شبانه تا پاسی طولانی از شب، به تأخیر انداختن زمان خواب و دیر خوابیدن در این ماه سبب دیر بیدار شدن و یا سخت بیدار شدن در هنگام سحر می‌گردد. این مسئله گاهی سبب بی‌حوصلگی و بی‌اشتهایی در خوردن سحری و یا حتی نخوردن آن می‌شود که عوارض خاص خود را در پی دارد. ضمن این که کمبود خواب در عملکرد افراد در طول روز تأثیر منفی میگذارد و از میزان بهره‌وری آنان میکاهد.خوابیدن بلافاصله بعد از سحری نیز سبب بروز مشکلات گوارشی، رفلاکس، سوءهاضمه می‌گردد از این روی، توصیه می‌شود که روزه‌داران بعد از افطار، شام سبکی صرف کنند و شب‌ها زود بخوابند تا نیاز خواب آنها به خوبی تأمین گردد تا برای بیدار شدن در هنگام سحر مشکلی پیدا نکنند. همچنین توصیه می‌شود که افراد بلافاصله بعد از صرف سحری به رختخواب نروند، بلکه تا حدود 45 دقیقه این کار را به تأخیر اندازند تا مشکلی از این جهت ایجاد نشود.
10. عدم حفظ اعتدال و نشاط در عبادت
همان طور که اشاره شد، دین اسلام افراط و تفریط را حتی در عبادت نمی‌پذیرد. از سوی دیگر، حفظ نشاط در عبادت را یک اصل می‌داند بنابراین، اگر انسان یک دعایی را شروع کرد، حتماً لازم نیست آن را تا آخرش بخواند، بلکه هرگاه خسته شد و نشاط در خواندن دعا را از دست داد، می‌تواند آن را کنار بگذارد و به امور دیگر بپردازد. در سایر عبادت‌ها مثل نماز خواندن، حضور در مساجد، خواندن قرآن و برنامههای عبادی دیگر نیز مطلب این چنین است. توجه‌ی افراطی به مسائل عبادی سبب خستگی و کسالت و در نتیجه‌ی آن، دل‌زدگی نسبت به عبادت می‌گردد به طوری که فرد بعد از ماه مبارک رمضان، رغبت خود را نسبت به انجام مسائل عبادی از دست میدهد.در ادامه به برخی از مشکلات رایج در روزه‌داری که به سبب عدم رعایت نکات بهداشتی و تغذیه‌ای بروز میدهد اشاره می‌کنیم و برخی از راهکارهای درمانی آنها را بیان می‌کنیم:
1- یبوست
یبوست می تواند باعث هموروئید (بواسیر)، فیسور (شکاف و زخم دردناک در مقعد)، اجابت مزاج دردناک و سوءهاضمه همراه با احساس پری معده شود.دلایل: مصرف زیاد غذاهای تصفیه شده مثل نانهای تهیه شده از آرد سفید (نان لواش و فانتزی) و کاهش مصرف آب و غذاهای حاوی فیبر (میوه و سبزی)، نوشیدن چای پررنگ، قهوه و کاکائو.
درمان: پرهیز از مصرف زیاد غذاهای تصفیه شده مثل نان سفید، افزایش مصرف آب و استفاده از نانهای سبوس دار (نان سنگک و جو)، مصرف میوه‌ها و سبزیهای تازه، مصرف روغن زیتون به همراه سالاد، خورشهای ملین مثل خورش آلو و دیگر خورشهای سبزی دار برای رفع پبوست مفید است.
2- سوءهاضمه و نفخ
دلائل: مصرف زیاد غذاهای چرب، سرخ کردنی، غذاهای تند و ادویه دار، غذاهایی مثل تخم مرغ، کلم، حبوبات، نوشابه‌های قندی گازدار.درمان: پرهیز از غذاهای چرب، غذاهای سرخ کردنی و نوشابه‌های گازدار.
3- افت فشارخون
تعریق زیاد، ضعف، کاهش انرژی، سرگیجه، رنگ پریدگی و حالت غش که ممکن است هنگام بعد از ظهر در ماه مبارک رمضان اتفاق بیفتد.دلایل: مصرف کم مایعات، استفاده زیاد از شیرینی‌های مصنوعی و غذاهای پر نمک.
درمان: خنک نگه داشتن فرد، افزایش مصرف مایعات در فاصله بین افطار و سحری و پرهیز از مصرف شیرینی‌های مصنوعی و غذاهای پر نمک.
4- سردرد
دلایل: سردرد ممکن است به علت عادت به مصرف کافئین و تنباکو و قطع یکباره‌ی آن، خستگی و عدم استراحت، نداشتن خواب کافی و به علت فعالیت زیاد در طول روز یا افت فشارخون پدید آید.درمان: بهتر است از سه هفته قبل از ماه مبارک رمضان مصرف مواد حاوی کافئین و تنباکو را کاهش دهید (نوشیدنی‌ها و چایهای گیاهی فاقد کافئین جایگزین مناسبی به شمار می آیند).
در طول ماه مبارک رمضان برنامه خود را طوری تنظیم کنید که خواب و استراحت کافی داشته باشید. اگر سردرد به علت افت فشارخون بسیار جدی باشد در این صورت ناچاراً باید روزه را شکست.
5- افت قند خون
ضعف، سرگیجه، خستگی، عدم تمرکز، تعریق زیاد، لرزش، احساس گیجی و عدم تعادل، کاهش فعالیت و قدرت جسمانی، سردرد، تپش قلب از علائم افت قند خون است.دلایل: مصرف زیاد قندهای ساده که در شیرینی خای مصنوعی یافت می‌شود در وعده‌ی سحر چون این امر باعث ترشح زیاد انسولین و افت قند در طول روز می شود.
درمان: پرهیز از مصرف غذاها و نوشیدنیهای حاوی قندهای ساده و شیرینی‌های مصنوعی.
6- گرفتگی عضلات
دلایل: مصرف ناکافی غذاهای حاوی کلسیم، منیزیوم و پتاسیم.درمان: مصرف غذاهایی که منبع غنی از مواد فوق هستند مثل سبزی‌ها، میوه‌ها، لبنیات (مثل شیر، ماست، پنیرو کشک) و استفاده از شیرینی‌های طبیعی نظیرِ کشمش و خرما.
7- زخم معده، سوزش سردل، ورم معده و ...
دلایل: افزایش اسید در معده خالی باعث این عوارض می شود. سوزش سردل ابتدا در قسمت فوقانی معده در بالای دنده‌ها شروع شده و تا ناحیه گلو گسترش می یابد. غذاهای ادویه دار، نوشابه‌های گازدار و نیز قهوه این حالت‌ها را بدتر می کند.درمان: برای کنترل میزان اسید معده، داروهایی وجود دارد، ولی افراد با سابقه‌ی زخم معده باید قبل از ماه رمضان در مورد روزه‌داری در این ماه با پزشک خود مشورت کنند.
8- سنگ کلیه
ممکن است در افرادی که مایعات کم مصرف می کنند اتفاق بیفتند بنابراین، توصیه می شود که روزه‌داران رد فاصله بین افطار و سحر، مایعات زیاد مصرف کنند.9- درد مفاصل
دلایل: افزایش فشار در مفصل زانو هنگام نماز مخصوصاً در افراد پیر و افرادی که دچار التهاب مفاصل هستند باعث درد، تورم و ناراحتی می شود.درمان: کم کردن وزن، ورزش و حفظ تناسب اندام باعث کاهش درد می شود و باعث می شود که فرد راحت‌تر نماز خود را به جا بیاورد.
10- کم آبی بدن
کم آبی بدن یک عارضه رایج در طی روزه‌داری است. چرا که بدن دفع آب و مایعات خود را در طی فرآیندهای تنفس، تعریق و ادرار ادامه میدهد. اگر قبل از شروع روزه و یا در فاصله بین افطار و سحر مایعات کافی به بدن‌تان نرسانید، خطر دهیدراته شدن و کم آبی بدن‌تان را تهدید می‌کند. البته خطر دهیدراته شدن در افراد مُسن‌تر و افرادی که داروهای دیورتیک مصرف می‌کنند بیشتر است.11- استرس
کاهش غذا و آب مصرفی و تغییر روال معمول زندگی و کوتاه‌تر شدن زمان خواب می‌توانند در برخی افراد استرس زا باشند، لذا بسیار مهم است که عوامل بالقوه استرس زا را مدیریت کنید. برای مثال در این دوران بیشتر از حد توان خود فعالیت نکنید و یا در برابر آفتاب گرم فعالیت یا ورزش نکنید و همچنین احساس عصبانیت و تنشهای خود را کنترل نمایید.منابع جهت مطالعه‌ی بیشتر:
1. اصفهانی، محمدمهدی، بهداشت تغذیه در روزه‌داری، تهران: موسسه فرهنگی جهان رایانه کوثر، 1386.
2. تغذیه مناسب در ماه رمضان، تهران: ویستا، 1391.
3. خوش نیت نیکو، سیدمحسن و ژاله شادمان، باقر لاریجانی، بررسی شواهد علمی در مباحث روزه‌داری و سلامت (برای پزشکان و پیراپزشکان)، تهران: ویستا، 1391.
4. خوش نیت نیکو، سیدمحسن و ژاله شادمان، باقر لاریجانی، بررسی شواهد علمی در مباحث روزه‌داری و سلامت (برای عموم)، تهران: ویستا، 1391.
5. دریایی، محمد و رسول حیدری، فرهنگ و آداب روزه‌داری با غذاهای طبیعی، تهران: سبحان نور، سفیر اردهال، 1391.
6. رشیدی، آرش و مجید کاراندیش، بیماریهای ناشی از سوء تغذیه و اپیدمیولوژی آنها، تهران: دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله (عج)، 1389.
7. روزه‌داری و خواب، تهران: ویستا، 1391.
8. روزه‌داری و دستگاه گوارش و کبد، تهران: ویستا، 1391.
9. روزه‌داری و سیستم قلبی عروقی، تهران: ویستا، 1391.
10. روزه‌داری و کلیه، تهران: ویستا، 1391.
11. روزه‌داری، تعادل انرژی و وزن بدن، تهران: ویستا، 1391.
12. موسوی زاده، سیدمحمد، اسلام و اعتدال، یا، حد وسط میان افراط و تفریط، یزد: دانشگاه یزد، 1384.
13. یزدی نژاد، علی و سیدرمضان محسن پور، راهنمای سلامت در ماه مبارک رمضان در مورد اصول روزه‌داری، تهران: میرماه، 1390.
پی‌نوشت‌ها:
1. بقره، آیه‌ی143.
2. آل عمران، آیه‌ی110.
اندیشه قم
.jpg "چرا پیامبر (ص) فرموده است که سوره هود مرا پیر کرده است؟")
