امام رضا علیه السلام در منابع تاریخی

پرسش :

گزارشات تاریخی درباره امام رضا (علیه السلام) و امامت ایشان بعد از امام کاظم (علیه السلام) چه می گویند؟

پاسخ :
امام رضا(علیه السّلام) بنا به قول بسیاری از مورّخان، در سال 148(1) و به اندکی از آنان، از جمله شیخ «صدوق»(2) در سال 153 در 11 ذی‌قعده (یا ذی حجه و یا ربیع الاول) چشم به جهان گشوده است. در تاریخ وفات آن امام اختلاف نظر فراوانی وجود دارد. برخی سال 202 و برخی سال 203(3) را سال رحلت دانسته‌ اند. از نظر ماه نیز مرحوم «کلینی»(4) و شیخ «مفید»(5) ماه صفر را بدون تعیین روز یاد کرده‌ اند. «نوبختی» آخرین روز ماه صفر را روز رحلت دانسته(6) و برخی دیگر هفدهم یا بیست و سوم آن ماه و آخر ذی حجه را روز وفات دانسته‌ اند.(7) به نظر می‌ رسد که در عرف شیعه، سخن «نوبختی» پذیرفته شده است.

مادر آن حضرت «خیزران» نامیده می‌شد. بعضی گفته‌اند که ایشان ام ولد و از اهالی «نوبه» بوده و اروی نام داشته و لقبش «شقراء» بوده است. برخی گفته‌ اند اسم او «نجمه» و کنیه‌اش «امّ البنین» بود و برخی نام آن بانو را «تکتم» دانسته‌ اند.(8) نقش انگشتری آن حضرت: «ما شاء الله و لا حول و لا قوّة الّا بالله» بوده است.(9) امام رضا(علیه السّلام) تا سال 201 در «مدینه» بودند. در رمضان آن سال وارد مرو شده و -همانگونه که گذشت- در ماه صفر سال 203 به شهادت رسیدند.

حوادث سیاسی مربوط به امام(علیه السّلام)، بیشتر از دوران ولایتعهدی آن حضرت است و از پیش از آن، موارد بسیار اندکی درباره برخوردهای سیاسی ایشان به دست رسیده است که یک نمونه از آنها درباره حمله جلودی، یکی از فرماندهان «هارون الرشید» برای سرکوبی قیام «محمد بن جعفر» به «مدینه» بوده است.(10)
«ابو الفرج»، از «نوفلی»، خبری درباره وساطت امام رضا(علیه السّلام) در جریان قیام «محمد بن جعفر» نقل کرده که صحّت آن محلّ تردید است.(11) «رافعی» می‌ نویسد: مشهور است که علی بن موسی الرضا(علیهما السّلام) در سفری به «قزوین» تشریف آورده و در خانه «داود بن سلیمان غازی» مخفی شده است؛ چنانکه اسحاق بن محمد و علی بن مهرویه در نوشته‌ ای از طریق همین داود از امام نقل کرده‌ اند که فرزندی از آن حضرت که دو سال یا کمتر داشته در «قزوین» مدفون شده است.(12) این همان «امامزاده حسین» است که اکنون در«قزوین» وجود دارد. به احتمال این مسافرت در سال 193 مقارن با مرگ رشید صورت گرفته است.(13)

«اصفهانی» آورده که جلودی مأمور آوردن آل ابی طالب از «مدینه» به «خراسان» شده بود و امام علی بن موسی الرضا(علیهما السّلام) نیز در میان علویان به خراسان آمده و در هنگام حضور امام در «خراسان»، بیعت ولایتعهدی صورت گرفته است.(14) این روایت با روایات دیگر خلط شده است، زیرا اگر چه جلودی به مدینه آمده؛ اما زمان حمله او به مدینه، پیش از سفر امام(علیه السّلام) به مرو بوده است.

در اینجا به اختلافی که پس از رحلت امام کاظم(علیه السّلام) به وجود آمد، می پردازیم: وجود ادله روایی گسترده و همچنین مقبولیت امام رضا(علیه السّلام) در میان شیعیان و نیز برتری علمی و اخلاقی حضرت، امامت ایشان را به خوبی ثابت می‌ کند، گرچه وضعیت مسأله امامت در اواخر زندگی موسی بن جعفر(علیهما السّلام) بسیار پیچیده و سخت بود، اما بیشتر اصحاب امام کاظم(علیه السّلام) جانشینی امام رضا(علیه السّلام) را از طرف آن حضرت پذیرفتند.

شیخ «مفید» نام دوازده تن از این صحابه را که روایاتی در موضوع تعیین امام رضا(علیه السّلام) به جانشینی پدر بزرگوارش نقل کرده‌ اند، ذکر می‌ کند که مهمترین آنها: «داود بن کثیر الرقّی»، «محمد بن اسحاق بن عمّار»، «علی بن یقطین» و «محمد بن سنان» می‌ باشند.(15) شیخ پس از آن، روایات مذکور را به تفصیل آورده است. مجموع آنچه در این زمینه گرد آمده، توسط شیخ «صدوق» و برخی از متأخران بوده است.(16)

اختلافی که پس از شهادت امام صادق(علیه السّلام) در مسأله جانشینی آن حضرت به وجود آمد، سبب شد تا این بار پس از شهادت امام کاظم(علیه السّلام)، اصحاب، در موضوع جانشینی دقّت و احتیاط بیشتری به خرج دهند و قبل از شهادت آن حضرت، درباره شناخت او اصرار بورزند. «نصر بن قابوس» می‌ گوید: به ابو ابراهیم [موسی بن جعفر(علیهما السلام)] عرض کردم: من از پدر شما درباره جانشینش سؤال کردم، شما را معرفی فرمود: «فَأَخْبِرْنِی اَنَّکَ اَنْتَ هُوَ».

پس به عرض آن حضرت رساندم که وقتی حضرت صادق(علیه السّلام) به شهادت رسید، میان مردم اختلاف افتاد «ذَهَبَ النَّاسُ یَمِیناً وَ شِمَالاً». من و دوستانم شما را برگزیدیم، اینک ما را مطلع فرمایید که چه کسی جانشین شما خواهد بود؟ امام(علیه السّلام)، فرزند خود علی را معرفی کرد.(17)

با این حال باز به دلیل تقیّه و نیز فرصت طلبی اشخاصی که اموالی از طرف کاظم(علیه السّلام) از شیعیان گرفته بودند و همچنین وجود برخی از روایات نادرست که در آنها علایمی را برای منحرف ساختن اذهان از امام(علیه السّلام)، شناسانده بودند، مشکلاتی به وجود آمد. این در حالی بود که امام کاظم(علیه السّلام) در مدینه، میان شیعیان و علویان -که شمار فراوانی از آنان شاهد و ناظر جریان بودند- امام رضا(علیه السّلام) را به جانشینی خود منصوب فرمود.(18)

آنگونه که مرحوم «طبرسی» روایت کرده: اشکال اصلی از سوی کسانی بود که در آخرین حبس امام(علیه السلام) که منجر به شهادت آن حضرت شد، اموالی نزدشان جمع شده بود. عبارت «طبرسی» در این باره چنین است: «سبب ظاهری این اشکال‌ تراشی‌ ها طمع در اموال و ودایعی بود که در زمان زندانی بودن امام کاظم(علیه السّلام) پیش بعضی از اصحاب آن حضرت جمع شده بود، این موضوع آنان را به انکار وفات آن حضرت و ادّعای زنده بودن او و انکار جانشینی برای وی و انکار نصّ درباره امام بعدی واداشت».(19)

شاهد سخن «طبرسی» روایتی است که «کشّی» نقل کرده و در آن آمده است که، سی هزار دینار نزد دو وکیل امام کاظم(علیه السّلام) بنام «حیّان سرّاج» و شخصی دیگر بود. زمانی که امام(علیه السّلام) در زندان بود، آنها با این پول خانه و غلّات خریدند و وقتی خبر رحلت امام(علیه السّلام) به آنها رسید، وفات آن حضرت را انکار کرده و در میان شیعه شایع کردند که امام کاظم(علیه السّلام) نمرده است؛ زیرا او قائم آل محمّد است: «أَذَاعَا فِی‏ الشِّیعَةِ أَنَّهُ‏ لَایَمُوتُ‏ لِأَنَّهُ‏ هُوَ الْقَائِم‏ُ». در پایان روایت تصریح شده است که برای شیعیان روشن شد این دو نفر به خاطر خوردن اموالی که پیش ایشان بوده، این شایعه را درست کرده‌ اند.(20)

یکی دیگر از علل پیدایش این انحراف، چنانکه پیش از آن نیز درباره بعضی از امامان پیش آمده بود، مفهوم «قائم» و «مهدی» بود که در میان شیعه از قوت زیادی برخوردار بود، گرچه باید گفت که در منابع اهل سنت هم فراوان وجود داشت. این انحراف در مواردی ناشی از فرصت‌ طلبی و سودجویی اشخاص نبود؛ بلکه در مواردی به دلیل اعتقاد به مهدی آل محمد و نشناختن مصداق واقعی آن، دچار این کج‌ روی و انحراف می‌ شدند. ناگفته نماند که وجود رگه‌هایی از غلوّ نیز در پیدایش این کج‌ روی بی‌ تأثیر نبود، به هر حال، مسأله مهدویت امام کاظم(علیه السّلام) نیز پس از شهادت آن حضرت، به این معنا که او هنوز زنده است و غیبت اختیار فرموده، از طرف عدّه‌ ای ترویج می‌ گردید.

شیخ «مفید» در کتاب «الفصول المختاره» جناح‌ بندی‌ هایی را که پس از رحلت امام کاظم(علیه السّلام) در میان شیعیان پدید آمد، تشریح کرده است. پیش از وی «سعد بن عبدالله اشعری» نیز شبیه همین مطالب را در «المقالات و الفرق» آورده است. نقل تمامی مطالب آنها در این مختصر امکان‌ پذیر نیست؛ امّا اشاره کوتاهی بدان، خالی از فایده نخواهد بود.

پس از شهادت امام کاظم(علیه السّلام) دو گرایش عمده به نام‌های «قطعیّه» و «واقفیه» پدید آمد. قطعیّه رحلت امام کاظم(علیه السّلام) را تأیید کرده و امامت امام رضا(علیه السّلام) را پذیرفت.(21) اما گرایش «واقفیه» به بهانه باور نداشتن به درگذشت امام کاظم(علیه السّلام) بر اعتقاد به امامت یا مهدویت آن حضرت باقی ماند. «شهرستانی»، «قطعیّه» را با «اثنی‌ عشریه» که به امامت ائمه پس از امام رضا(علیه السّلام) تا امام دوازدهم اعتقاد دارند، یکی دانسته است.

به هر روی باور به مهدویّت یا قائمیت امام کاظم(علیه السّلام) سبب پیدایش انحراف در شیعه گردید و کسانی بدون امام و در واقع سر در گم رها شدند.(22) نتیجه این انحراف این شد که شخصی از غُلات به نام «محمد بن بشیر» از موقعیت استفاده کرده و فرقه‌ای به نام «ممطوره» به وجود آورد که به حلول و تناسخ عقیده داشت و محرّمات را مباح می‌ شمرد. این نام را که بر گرفته از «کلاب ممطوره» است(23)، «علی بن اسماعیل» یکی از متکلّمان شیعی بدانان نهاد که بعدها بدان نام شهرت یافتند.(24) «اشعری» جزئیاتی از عقائد آنان را آورده و می‌افزاید: «مذاهبهم فی التّفویض مذاهب الغلاة المفرطة». عقاید اینها در تفویض -واگذاری اختیارات خداوند به امامان- عین عقاید غُلات است. این فرقه تا زمان تألیف کتاب «اشعری» باقی بوده‌ اند.(25)

هم «اشعری» و هم «مفید» به پیدایش اعتقاد دیگری دایر بر این که «ائمه بعدی تنها امرای امام کاظم(علیه السّلام) هستند؛ چون او هنوز زنده و غایب است» اشاره کرده‌ اند که بنیاد آن نیز مهدویّت است.(26)

گفتنی است که این زمان، زمانی بود که فرهنگ و معارف شیعی در شکل کامل و گسترده‌ ای در میان شیعه روشن شده بود. از این رو، این قبیل انحرافات جزئی تأثیری در اصل تشیّع نداشت. از زمان امام باقر(علیه السّلام) به بعد و نیز توسط امام صادق و امام کاظم(علیهما السّلام) شمار فراوانی از شیعیان چنان پرورش یافتند که هر کدام اسطوانه‌ ای در فقه و کلام شیعی به حساب می‌ آمدند. از سوی دیگر، بیشتر منحرفین از افراد ضعیف النفسی بودند که جز در شرایط خاصی زمینه رشد نداشتند. افرادی چون «هشام بن حکم»، «هشام بن سالم»، «یونس بن عبدالرّحمن» و «علی بن اسماعیل» از بزرگانی بودند که به طور عمده مانع رسوخ انحرافات در مذهب شیعه شده و از آن پس فرهنگ حدیثی شیعه را با کمک اصول تألیف شده، حفظ کردند. این وضعیت تا زمانی که مرحوم «کلینی» و «صدوق» به جمع‌ آوری منظم آن اصول پرداختند، ادامه داشت.

پی‌نوشت‌ها:
(1). الکافی، کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق‏، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، دار الکتب الإسلامیه، تهران، ‏1407 ق، چاپ چهارم، ج 1، ص 486؛ الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، مفید، محمد بن محمد، محقق / مصحح: مؤسسه آل البیت(علیهم السلام‏)، کنگره شیخ مفید، قم‏، ‏1413 ق، چاپ اول، ص 341؛ تهذیب الأحکام، طوسى، محمد بن الحسن‏، محقق / مصحح: خرسان، حسن‏، دار الکتب الإسلامیة‏، تهران، 1407 ق‏، چاپ چهارم‏‏، ج 6، ص 83.
(2). عیون أخبار الرضا(علیه السلام)‏، ابن بابویه، محمد بن على‏، نشر اعلمی‏، تهران،‏ بی تا، ج 1، ص 81. نوبختی سال 151 را نقل کرده است. (فرق الشیعه‏، نوبختى، حسن بن موسى ‏، محقق: آل بحر العلوم، محمد صادق، بی جا، 1355 ق، ص 96).
(3). الکافی، ج 1، ص 486؛ الارشاد، ص 341؛ فرق الشیعة، همان، ص 96.
(4). الکافی، همان، ج 1، ص 486.
(5). الارشاد، همان، ص 341.
(6). فرق الشیعة، همان، ص 96.
(7). تواریخ النبی و الآل، شوشتری، محمد تقی، دار الشرافه، قم، 1416 ق، ص 70.
(8). در اصل چندین نام برای آن بانو یاد کرده‌اند که نجمه، اروی، سکینه، سمانه، تکتم از آن جمله است. تواریخ النبی و الآل، همان، ص 91. چنین شایع است که مقبره مادر آن حضرت در مشربه ام ابراهیم در مدینه منوره واقع شده است.
(9). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، محقق / مصحح: جمعى از محققان‏، دار إحیاء التراث العربی‏، بیروت‏، 1403 ق‏، چاپ دوم، ج 49، ص 2.
(10). عیون اخبار الرضا(علیه السّلام)، همان، ج 2، ص 159.
(11). مقاتل الطالبیین، الأصفهانى، ابو الفرج على بن الحسین، تحقیق: صقر، سید احمد، بیروت، دار المعرفه، 1408 ق، ص 360.
(12). التدوین فی أخبار قزوین، الرافعی القزوینی، عبد الکریم بن محمد، تحقیق: عطاری، عزیز الله، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1408 ق، ج 3، ص 428؛ مصادقة الإخوان‏، ابن بابویه، محمد بن على‏، محقق / مصحح: حسینی، احمد‏، بی نا‏، قم، بی تا، ص 272.
(13). حیات الإمام الرضا (علیه السلام)‏، شریف قرشى، ‏باقر، سعید بن جبیر، قم‏، 1380 شمسی، ‏چاپ دوم، ‏ص 225.
(14). مقاتل الطالبیین، همان، ص 375.
(15). الارشاد، همان، ص 304.
(16). عیون اخبار الرضا(علیه السلام)، همان، ج 1 ص 17 - 27؛ مسند الإمام الرضا(علیه اسلام)، عطاردی، عزیز الله، کنگره امام رضا(علیه السلام)، مشهد، بی تا، ج 1، ص 18 – 37؛ روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، فتال نیشابورى، محمد بن احمد، محقق: خرسان ، سید مهدی، مطبعة الحیدریه، نجف، 1386 ق‏، ج 1، ص 222.
(17). الکافی، همان، ج 1، ص 313؛ إختیار معرفة الرجال‏، کشى، محمد بن عمر، محقق / مصحح: طوسى، محمد بن حسن / مصطفوى، حسن‏، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، مشهد، 1409 ق، چاپ اول‏، ص 451.
(18). عیون اخبار الرضا(علیه السلام)، همان، ج 1، ص 28.
(19). إعلام الورى بأعلام الهدى، طبرسى، فضل بن حسن‏، دار الکتب الاسلامیه‏، قم‏، 1414 ق‏‏، ص 303.
(20). رجال کشی، همان، ص 460.
(21). الفرق بین الفرق، بغدادی، تحقیق: کوثری محمد زاهد ، نشر الثقافة الاسلامیه، قاهره، بی تا، ص 40؛ الملل و النحل‏، الشهرستانی، محمد بن عبد الکریم بن أبی بکر أحمد، تحقیق: بدران، ‏محمد، الشریف الرضی‏، قم‏، 1364 ش، ‏چاپ سوم‏، ج 1، ص 150؛ اصطلاح قطعیّه، بعدها تا زمان امام زمان(علیه السلام) به اثناعشریه اطلاق می‌ شد.
(22). امام رضا(علیه السّلام) در روایتی سرنوشت آنها را این‌گونه بیان فرمود: «یعیشون حیاری و یموتون زنادقة»؛ (در حیرت زندگی می‌کنند و نهایت در حال کفر می ‌میرند).
(23). (سگ‌هایی که به وسیله آب باران خیس شده‌اند)؛ «لانّ الکلاب اذا اصابها المطر فهی انتن من الجیف».
(24). الملل و النحل، همان، ج 1، ص 150؛ مقالات و الفرق، سعد بن عبدالله ابی خلف اشعری، تحقیق: مشکور، محمد جواد، مرکز انتشارات علمی فرهنگی، تهران، 1360 ش، ص 239.
(25). المقالات و الفرق، همان، ص 93؛ رجال کشی، همان، ص 460 تا زمان امام عسکری(علیه السّلام) بوده ‌اند.
(26). الفصول المختارة، مفید، محمد بن محمد، محقق / مصحح: میر شریفى، على‏، کنگره شیخ مفید، قم‏، ‏1371 ش، ص 254؛ المقالات و الفرق، همان، ص 90.

منبع: حیات فکری و سیاسی امامان شیعه (علیهم ‌السلام)، رسول جعفریان، موسسه انصاریان، قم، 1381 ش.